Antonio R. Damasio, Descartes’ Error, 1994, xxiii + 312 pp., new preface 2005, notes and references, further reading, acknowledgments, index, Penguin Books Science, € 12.55 (Proxis via Club).

Referenties naar het werk van Antonio Damasio vind je in vrijwel alle recente werken over (evolutionaire) psychologie en sociobiologie. Hij is een vooraanstaand neuroloog, professor aan de University of Southern California, waar hij een laboratorium leidt, het Brain and Creativity Institute. Hij werkt intens samen met zijn collega en echtgenote, Hanna Damasio. Hij is de auteur van drie belangrijke boeken die in meer dan dertig talen vertaald zijn. Naast het hierboven geciteerde zijn dat The Feeling of What Happens (1999) en Looking for Spinoza (2003). Ze zijn ook in het Nederlands vertaald: ‘De vergissing van Descartes’, ‘Ik voel dus ik ben’ en ‘Het gelijk van Spinoza’, in elke goede boekhandel, dus ook bij Proxis, en wellicht ook in jouw stedelijke bibliotheek.

Mijn aandacht was het eerst getrokken naar het Spinoza-boek, maar aangezien dat over Descartes eerder verschenen was, ben ik daarmee begonnen. Het is een leerrijke ervaring geweest, maar ook ontstellend. Niet alleen blijkt al snel en overduidelijk dat wij (of ik?) vrijwel niets weten over onze hersenen en hun werking, wat we weten is bovendien waarschijnlijk helemaal fout en wat de wetenschap er over zegt is nog zeer benaderend, misschien zullen we het wel nooit weten.

Over onze hersenen gaat het boek, of beter: over wat onze hersenen doen, over de rol van de hersenen in het lichaam, over de interactie tussen onze hersenen en de rest van ons lichaam en over ons contact met de buitenwereld. Een samenvatting moet je van mij niet verwachten en nog veel minder een beoordeling: bescheidenheid siert de mens, maar in dit geval komt die ontnuchterend spontaan.

Damasio vertrekt vooral van klinisch onderzoek in zijn lab, van de behandeling van personen met hersenletsels. Op basis van zijn vaststellingen, vaak na intrigerend en vernieuwend onderzoek, zoekt hij naar de specifieke functies van gedeelten van onze hersenen en naar hun onderlinge samenwerking. Het beeld dat hij daarvan schetst, is bijzonder geloofwaardig en tegelijk ook uiterst verwarrend. Wij zijn immers niet gewoon om over onszelf te denken in die termen. Wij hebben een zeer sterk ontwikkeld zelfbewustzijn, een kern van eigenheid die we nooit in vraag stellen: ik ben ik, ik ken mezelf, ik weet wie ik ben.

Maar hoe dat gebeurt? Het is vooral als er iets fout gaat met dat zelfbewustzijn, met het beeld dat een mens van zichzelf heeft, dat men gaat zoeken naar de oorzaken. En dan stelt men vast dat het ik niet iets zeer vaags en ontastbaars is, maar zeer reëel en afhankelijk is van de goede werking van onze hersenen en de rest van ons lichaam.

Een belangrijk inzicht van dit boek sluit uitstekend aan bij wat ik hier al vaker heb naar voren gebracht, namelijk dat niet alleen ons rationeel denken zich afspeelt in onze hersenen, maar ook heel het emotionele leven. Damasio toont voor mij onweerlegbaar aan dat er geen betekenisvolle scheiding kan gemaakt worden tussen die beide werelden. Hij benadrukt ook zeer sterk de rol die emoties en gevoelens spelen bij het zogenaamd rationeel denken en hoe alles in uiterst nauw contact gebeurt met ons hele lichaam. Dat is de grond van zijn verwijzing naar de vergissing van Descartes: lichaam en geest zijn niet van elkaar te scheiden, zoals Descartes dacht.

Ik heb me ook de twee andere werken van Damasio aangeschaft en ik kijk er al naar uit om eraan te beginnen, ik laat er zelfs Dawkins en Dennett (voorlopig) voor liggen en dat wil toch wat zeggen, in mijn geval. Damasio presenteert zijn waar op een boeiende manier, hij neemt je heel subtiel mee op een denkexpeditie die hij zelf ook ondernam en legt je voortdurend uit wat hij doet en waarom. Maar vergis je niet, dit is een ernstig wetenschappelijk gefundeerd werk, geen goedkope vulgarisatie of journalistiek; verwacht je dus aan wat moeilijke woorden, lastige zinnen, een terminologie die pas na enkele hoofdstukken begint duidelijk(er) te worden, passages die je het best twee keer leest… Maar het is de moeite meer dan waard. Om eens een cliché te gebruiken: het verandert voor altijd de manier waarop je over jezelf en over de mens in het algemeen denkt. Lezen dus en genieten van de (intellectuele) inspanning en de (emotionele) voldoening.

Als je een vrij recente TV hebt, is er een goede kans dat het een digitaal toestel is. Wellicht zit je ook op de kabel; als die aansluiting ook digitaal is, dan kan je dezer dagen hier in Vlaanderen gebruik maken van een extra mogelijkheid. Ter gelegenheid van de Koningin Elisabethwedstrijd zendt de VRT op Canvas+ dan rechtstreeks de halve finales uit telkens van 15 tot 18 uur en van even voor 20 uur tot het einde, omstreeks 11 uur.

Informatie over die uitzendingen is veeleer schaars, ik heb zelf ook uitvoerig moeten gaan zoeken. Ik heb een kabelaansluiting bij Telenet, maar ook Belgacom biedt deze nieuwe mogelijkheid aan. Op de website van Telenet krijg je helemaal geen informatie als je gaat zoeken naar Canvas+. Bij Klara, de vernieuwde cultuursite van de VRT, is het niet veel beter: men vermeldt wel dat Canvas+ de wedstrijd uitzendt, maar niet hoe je die kan bekijken. Ook het programmaoverzicht van Telenet maakt je niet wijzer: Canvas+ staat niet in het lijstje van de zenders. Bij de leverancier waar ik mijn TV kocht (en die ook Telenet-dealer is), wisten de eerste twee verkopers niet hoe het moest, de derde zei dat ik op de rode knop moest drukken… Toen ik dat gisteren probeerde (de rode knop op de afstandsbediening van de Telenet Digicorder), gebeurde er niets. Na enkele minuten verscheen er dan op het scherm een klein extra luikje, met daarin de toch ietwat cryptische mededeling: kijk KEW Canvas+ rode knop. KEW… jongens toch: Koningin Elisabethwedstrijd! Je moet er maar op komen. Maar dan lukte het echt: rechtstreekse beelden van de optredens, prima kwaliteit, goed in beeld gebracht. Luisteren doe ik via de hifi-installatie, de synchronisatie is perfect. Ik heb de hele namiddag zitten genieten en ’s avonds opnieuw, heerlijk. Zoals andere mensen eennieuwe TV kopen voor het voetbal of de Olympische spelen, zo is dat bij mij altijd al geweest voor de KE... nee: de Koningin Elisabethwedstrijd.

Natuurlijk: het zijn ‘maar’ de halve finales en niet alle kandidaten zijn van het zelfde hoge niveau; de begeleiding is op piano en zeker voor de opera-aria’s is dat minder dan ideaal; tijdens de pauze krijg je commentaar, van enkele jonge Klara-medewerkers die korte interviews afnemen van de kandidaten en van ‘kenners’ die ze daarvoor gevraagd hebben, maar ook de onvermijdelijke bespreking door een vriendelijke ankervrouw en twee professionelen, gisteren waren dat Zeger Vandesteene en Hendrickje Van de Kerckhove, de ene Vlaanderens meest bekende tenor in vroegere tijden, de andere een opkomende sopraan. Dat moet je er bijnemen, het duurt niet zolang, je kan dan ook een plaspauze inlassen of een drankje halen. Als er bij de optredens wat mindere boeiende stukken zijn, zet je de klank wat stiller en lees je enkele bladzijden in een boek of tijdschrift.

De halve-finaleproeven vinden plaats in het Koninklijk Muziekconservatorium in Brussel en ik heb de indruk dat de mooie, vrij intieme zaal recentelijk gerestaureerd is en dat was wel heel hard nodig, herinner ik me van een bezoek lang geleden en ook van de uitzendingen bij een vorige gelegenheid.

Het wedstrijd-aspect zelf spreekt me helemaal niet aan, dat heeft het nooit gedaan sinds ik de wedstrijd volg. Toen men met de Tv-uitzending ervan begon, vroeger meer op de RTBF dan de VRT, was het een van de weinige gelegenheden om muziek ook uitgevoerd te zien en dus was ik een vaste kijker, soms tot laat in de nacht, als de VRT het niet nuttig vond om rechtstreeks te gaan. Soms luisterde ik op de radio en keek op TV, maar meestal was de synchronisatie fout; gelukkig is dat nu opgelost. Muziek op TV is nu niet meer zó uitzonderlijk, er is Mezzo en Exqi en ook op andere zenders krijg je al eens een concert te zien, maar een overdaad als tijdens de… KEW is er zelden.

Wie er dus ook wint, het maakt niet veel uit: het is zeker de moeite om op Canvas+ af te stemmen en dat is wat ik nu ook ga doen, ik hoor al het applaus bij de aankomst van de jury.

Vaudeville, poppenkast, cinema, schamele vertoning, oogverblinding, kinderachtige spelletjes: dat zijn de schampere opmerkingen bij het schouwspel van de Belgische politiek vandaag. Gisteren heb ik wat zitten kijken naar de rechtstreekse uitzending van de Kamerdebatten op Actua-TV. Niet te geloven! Het is werkelijk onwaarschijnlijk om zien hoe volwassen mensen zich zo gedragen: schelden, uitlachen, in de rede vallen, krant lezen, telefoneren, weglopen, met anderen zitten kletsen en grapjes maken, dat is de rol van de Kamerleden; de tussenkomsten van de sprekers geven daartoe ruimschoots aanleiding: onsamenhangend gezwets, het stotterend aflezen van teksten die men niet zelf heeft geschreven, scherpe emotionele reacties en uitvallen naar de kamer, toelichtingen waar niemand naar luistert… Uren en uren gaat dat zo door, op een intellectueel niveau dat niet hoger ligt dan het eerste het beste volkscafé. Beschamend. En die mensen moeten de problemen van dit land oplossen? Geen wonder dat we, met of zonder regering, een jaar na de verkiezingen nog nergens staan.

Er was een tijd dat politieke partijen de belichaming waren van fundamentele opvattingen over de samenleving; je had, onder verscheidene benamingen, twee grote families: links en rechts, conservatieven en progressieven, liberalen en socialisten, individualisten en ‘communisten’. Wat wij hier in België en in Vlaanderen hebben is een zootje van compromissen: de liberalen zijn sociaal, de socialisten liberaal, de nationalisten en de groenen sociaal en liberaal, de christendemocraten zijn nationalist, liberaal, sociaal en groen.

Voor wie dan stemmen? Voor wie de sterkste mediacampagne heeft, bijvoorbeeld Leterme, een man zonder veel politieke ervaring, zonder charisma, geen groot spreker, geplaagd door tics en een verraderlijke lichaamstaal, een Guust Flater zonder aanspraken op intellectuele diepgang, zonder duidelijke opvattingen over wat dan ook. Als je de kranten leest of de opiniepeilingen is 80% van de bevolking het met mij eens op dat punt, een zeldzame gebeurtenis voorwaar.

De hetze tussen Vlamingen en Walen is door het kartel CD&V-NVA opgeklopt als een verkiezingsstunt, een wanhopige poging om de macht van de ‘ongelovigen’ (liberalen, socialisten, groenen) te breken, uit de oppositie te ontsnappen en de oude vertrouwde macht van de katholieken te herstellen. Omdat het verlangen naar meer autonomie wel degelijk leeft bij omzeggens álle Vlamingen is het hen ook gelukt, de socialisten hebben een ongelooflijke nederlaag geleden, niet omdat ze socialist zijn, maar omdat ze niet Vlaams genoeg waren.

De meest Vlaamse partijen hebben nu de macht, of delen die als belangrijkste partner in een coalitie, maar wat kunnen ze ermee aanvangen? Al een jaar lang willen ze het land hervormen en dat is heus wel nodig, als een bevestiging van de zeer reële breuk die er nu al jaren de facto is gegroeid tussen de gemeenschappen, gewesten, taalgroepen en andere al dan niet terechte opdelingen van een van de kleinste landen ter wereld, waar het grootste gedeelte van de belangrijke beslissingen genomen worden zonder onze inspraak, namelijk in het overkoepelende Europa.

De Franstaligen zijn ervan overtuigd dat de Vlamingen niets kunnen beslissen tegen hen in: nooit, nooit zal er een stemming zijn van de Vlamingen tegen de Franstaligen! Hoe harder men dat schreeuwt, hoe duidelijker hun angst blijkt dat het straks wel gebeurt. Hoe uitdagender men zich profileert, hoe groter de kans dat de Vlamingen zich laten meeslepen in een avontuur en autonoom beslissen om dit dwaze land te laten barsten. Wij zijn beter af zonder de Franstaligen, om duizend redenen en er is vrijwel geen enkele om dit ongelukkige schijnhuwelijk te redden, tenzij je 178 jaar wantrouwen, misprijzen, onbegrip, diefstal en onrechtvaardigheid waardevoller acht dan het elementair recht op zelfbestuur, in je eigen taal.

De Franstaligen diaboliseren eenieder die dergelijke verzuchtingen naar voren brengt. Zij haten het Vlaams-nationalisme, dat zij nog steeds in een schoolvoorbeeld van intellectuele oneerlijkheid vereenzelvigen met de collaboratie van zestig jaar geleden, een euvel waarvan zij zichzelf deugdzaam maar zeer ten onrechte vrijpleiten. Zij zijn erin geslaagd om het Vlaams Blok/Belang buitenspel te zetten, met de onwijze steun van de ‘democratische’ Vlaamse partijen, omwille van de racistische onzin die deze nationalisten menen te moeten spuien. Maar wat als het Vlaams-nationalisme zich verder verbreidt over de democratische partijen? Welke Vlaamse partij kan het zich straks permitteren om geen duidelijke Vlaamse standpunten in te nemen? Welke Vlaming zal nog stemmen voor een partij die de eenheid van het land verdedigt of Franstalige standpunten bijtreedt? Wat als straks de niet-racistische en dus niet door het cordon sanitaire gebonden Lijst Dedecker stemmen weghaalt bij het Blok/Belang en bij andere minder duidelijk geprofileerde partijen? En Groen! weer eens de vinger in eigen oog steekt met on-Vlaamse en fundamentalistische standpuntjes?

Vlaanderen is geradicaliseerd, zegt men. Ik denk het niet. In Vlaanderen zijn eindelijk ook de politici ontwaakt…

Wee u, België!

Steven Pinker, The Blank Slate, xiii + 509 pp., appendix, notes, references, index, 2002.

Zelden heb ik een boek gelezen dat zo onmiddellijk en onverbiddelijk verhelderend was, met aha!-ervaringen op elke bladzijde. Zelden heb ik zo duidelijk intuïtief aangevoeld dat de uitleg klopte, dat ik te maken had met ‘waarheid’, onverbloemd, zonder dogmatische dwingelandij, onbevooroordeeld en intellectueel zuiver. Zelden heeft een betoog me zo moeiteloos overtuigd. Nog nooit heb ik zoveel van mezelf teruggevonden in een tekst. Wat kan ik nog meer zeggen?

Vanaf 1950 brak ook in de algemene culturele context het besef door dat de oude verhalen het niet meer deden, niet in de literatuur en ook niet in de wereldbeschouwing en de samenleving. Gewone mensen begonnen zich hardop vragen te stellen bij wat hen werd voorgehouden door politici, opvoeders, religieuze leiders, kunstcritici en kunstenaars. Een tijd lang konden we tevreden zijn met het afbraakwerk, het slopen van wankele heilige huisjes en op zand gebouwde kathedralen. We voelden ons al goed bij de overtuiging dat we best zonder ballast konden, dat er beter geen regels waren dan regels die we niet wensten te onderhouden. Maar stilaan werd duidelijk dat nihilisme of alles-kan-niets-moet-isme evenmin steekhoudend was en voelden we de behoefte aan andere en betere verklaringen voor de veelzijdigheid en complexiteit van het menselijk bestaan, maar dan in verhalen die niet de fouten van het verleden zouden herhalen, die ons zouden bevrijden veeleer dan verknechten. Het heeft lang geduurd eer de zoektocht naar alternatieven enige vaste vorm kreeg. Mensen kwamen terecht op dwaalsporen zoals Dianetics of andere Zonnetempels, of vervielen in een sussend maar intellectueel onhoudbaar religieus fundamentalisme.

Met de evolutionaire psychologie en de sociobiologie is het gans anders gesteld: het is geen leerstellig systeem dat je moet aanvaarden eer het zin krijgt, je hoeft geen akte van geloof af te leggen of je eigen overtuigingen prijs te geven. Het is niet zoals bij de klassieke opvoedingssystemen, waarbij men je eerst moest breken om je dan als een ‘onbeschreven blad’ keurig weer op te bouwen. De nieuwe benadering, die ondertussen ook al dertig jaar oud is en zowel in de wetenschappelijke wereld als in de ruimere samenleving stilaan geïntegreerd raakt, is enerzijds een vlijmscherpe analyse en uitzuivering van denkwijzen uit het verleden en anderzijds een krachtige, diepmenselijke en ongemeen overtuigende synthese van al wat daarin echt waarde had. Het is tevens een eerste succesvolle integratie van die twee traditioneel onverzoenbare kampen, de positieve en de menswetenschappen en dat op een ongedwongen, bijna moeiteloze wijze.

Natuurlijk heeft deze benadering haar tegenstanders en in The Blank Slate gaat Pinker die niet uit de weg. Hij citeert uitvoerig de vele hevige en bittere reacties van andere wetenschappers, van zowel linkse als rechtse politici en denkers, van kerken en religieuze organisaties. Waar hun aanvallen al niet ruimschoots schitteren door hun emotionele onredelijkheid, legt Pinker steeds weer op subtiele en overtuigende wijze de onbevredigende veronderstellingen bloot waarop ze gesteund zijn. En hij doet dat zonder zich daarin te verkneukelen, zonder leedvermaak, doch enkel om duidelijk te maken dat het voldoende is om naar de grond van de zaak te gaan, naar de mens zelf, om de ware toedracht te vinden.

Dat is het wat deze nieuwe benadering zo aantrekkelijk maakt: ze is simpel, eenvoudig, ondubbelzinnig, ze is van nature bestand tegen Ockhams mes (zie mijn bijdrage van 03.08.2006), namelijk dat je niet meer uitleg moet verzinnen dan nodig om iets te begrijpen. En wat niet te begrijpen is, dat moet je ook niet willen uitleggen of verduisteren; in die zin is het ook een bescheiden aanpak, die kan aanvaarden dat de mens zowel individueel als collectief ontsnapt aan elke poging tot integrale en ultieme en dus voorspelbare verklaring.

Dit is een boek dat iedereen vlot kan lezen die enige belangstelling heeft voor mens en maatschappij. Het is volledig vrij van jargon of onnodig ingewikkelde theorieën. Vanaf de eerste hoofdstukken tot de laatste, waarin Pinker de eerder uiteengezette principes zeer concreet toepast op belangrijke thema’s als de politiek, geweld, man en vrouw, kinderen en kunst, blijf je voortdurend bij de werkelijkheid van elke dag. Bij elk voorbeeld, bij elke goedgekozen vergelijking, bij elk grapje en elke verzuchting weet je dat je in het gezelschap bent van een wetenschapper met een open vizier en een eerlijk mens, die geen andere bedoeling heeft dan je te helpen bij je eigen eerlijke pogingen om enige klaarheid te brengen in je verhouding tot je medemensen en de wereld, en een dieper inzicht te krijgen in je eigen wezen.

Dit boek van Steven Pinker is ook in het Nederlands vertaald als ‘Het onbeschreven blad’, uitgeverij Contact. Als je de Engelse versie koopt, doe jezelf dan een plezier en koop er een in een goed leesbaar lettertype, de goedkope Penguin-uitgave was weer een zware belasting voor de ogen van deze nochtans trifocaal geassisteerde senior.

Gisterenavond was er een programma op Arte, dat volledig gewijd was aan de ‘Protocollen van de Ouderen van Sion’. Dat is een boekje waarin zogenaamd de Joden hun plannen uiteenzetten voor het verwerven van de wereldheerschappij. Sinds zijn eerste verschijnen, waarschijnlijk in 1903 in Rusland, is herhaaldelijk gebleken dat het om een vervalsing gaat: de Joden hebben zelf op geen enkele manier ook maar iets te maken met de tekst of de verspreiding ervan. In tegendeel: het zijn de vijanden van de Joden die de tekst hebben opgesteld, om zo de Joden in een kwaad daglicht te plaatsten. De tekst is steeds opnieuw aangegrepen door alle mogelijke antisemitische organisaties en personen. Vandaag nog is hij overal ter wereld te vinden. Vooral in de Islamwereld, maar ook in Rusland, is hij beschikbaar in talloze uitgaven en is er vrijwel niemand die twijfelt aan de echtheid ervan. Ik schreef hierover al eens op 22.08.2006.

Wat me gisteren opviel is dat bijvoorbeeld vertegenwoordigers van Hamas, geconfronteerd met de wetenschappelijke bewijzen van de vervalsing, blijven vasthouden aan hun geloof in de Protocollen. Zij menen dat de tekst de politiek van Israel en de Joden overal ter wereld perfect beschrijft en dat vele van de doelstellingen in de Protocollen ondertussen gerealiseerd zijn. Dat is ook wat Hitler destijds schreef in Mein Kampf.

Oscar Wilde zei het al: Life imitates art far more than art imitates life.

Voor de tegenstanders van al wat Joods is, maakt het niet uit wie de Protocollen geschreven heeft en of er plagiaat gebeurd is: de tekst dient hun doelstellingen perfect, dus gebruiken ze hem, punt. De infame ‘auteurs’ hebben niet eens de moeite genomen hebben om een eigen tekst te schrijven, maar hebben schaamteloos grote stukken letterlijk ontleend aan teksten die niet eens over de Joden gaan, maar over respectievelijk of beurtelings de Jezuïeten, de Bolsjewieken, de Franse revolutionairen of hun tegenstanders. En toch hebben zij gelijk gekregen: de tekst past, althans volgens hun tegenstanders, perfect op de huidige situatie van de Joden in Israel. Dat hoeft ons niet te verwonderen, want de tekst past perfect op alle mogelijke wederzijdse tegenstanders: de Koerden en de Turken, de communisten en de kapitalisten, de Islam en het Westen, de blanken en de kleurlingen en ga zo maar door: de mens is niet zeer origineel in de verwijten die hij zijn medemens maakt.

Toch is het gebruik van deze in de grond dwaze ‘protocollen’ in de Arabische politieke wereld en de Islam ongetwijfeld een zware vergissing, die beschaafde mensen ervan weerhoudt om met hen in gesprek te treden: wie zo’n waanzin nu nog in stand houdt, is intellectueel oneerlijk. Het is een van de elementen die de zo noodzakelijke toenadering tussen de Islam en het Westen blijvend bemoeilijkt. Het is spijtig dat zij dat niet inzien.

Vandaag is het de laatste dag van het World Snooker Championship. Waarschijnlijk zitten toch ook hier in Vlaanderen en Nederland heel wat liefhebbers van deze (TV-)kijksport par excellence al dagenlang aan hun toestel gekluisterd, voor de rechtstreekse beelden, perfect gebracht door de BBC, vanuit The Crucible in Sheffield.

Dat vaste paar: The Crucible en ‘Sheffield’, bestaat al veel langer dan 1977, toen men in het theater met die naam en in die stad voor het eerst het World Snooker Championship organiseerde. Want wat is een crucible? Wij hebben er een Nederlands woord voor dat er sterk op lijkt: een smeltkroes. Het was in Sheffield, een stad in Yorkshire, in het noorden van Engeland, dat rond 1740 een uurwerkmaker een procedé ontdekte om beter staal te maken, door minderwaardig staal met cokes te verhitten in smeltkroezen, crucibles van klei, tot zo’n 1600° Celsius. Rond 1850 was de industrie van Sheffield goed voor de helft van de Europese staalproductie, jaarlijks 80.000 ton crucible steel. Vandaag is Sheffield een van de tien grootste steden van Engeland, met een bevolking van ongeveer 600.000.

Het was dus niet zomaar dat men het gebouw, ontworpen in 1971 door de architect Tanya Moiseiwitsch, die naam heeft gegeven. Dat er zoveel verschillende activiteiten plaatsvinden, van theatervoorstellingen tot… snooker, doet de naam alle eer aan. Bovendien is een nevenbetekenis van crucible in het Engels deze: een harde beproeving of test, duidelijk een verwijzing naar het verschrikkelijke zuiveringsproces waarin ijzer wordt omgezet naar het veel sterkere en edeler staal; of nog, figuurlijk dan: een plaats, tijd of situatie waarin belangrijke krachten samenkomen. Allemaal zeer geschikt voor het wereldkampioenschap snooker. Ook het gebouw zelf, met zijn karakteristieke zaal in U-vorm, leent zich uitstekend voor de gelegenheid.

De etymologie van crucible is wat onduidelijk, maar er zijn toch een aantal duidelijke aanwijzingen. Zo is er een Middeleeuws-Latijns woord crucibulum: een nachtlichtje en dat woord is op zijn beurt misschien ontstaan uit het oud-franse woord voor lamp: croisuel (rond 1050 al), misschien een late neef van het Gallo-romeinse woord croceolus voor een olielamp; de stam cruc of krok zou zijn oorsprong kunnen gevonden hebben in de vorm van de lamp: een kruik (ons Nederlands woord heeft dezelfde oorsprong) of een kruk, een haak waaraan de lamp was opgehangen, of het Franse creux, hol (zoals in holle oesters, de bekende huitres creuses). De croceolus kon ook de vorm hebben van een pot met olie aan een lange stok, een soort toorts om ermee rond te lopen; in het Engels hebben we daaraan het woord cresset overgehouden.

Crucible ziet er wel Frans uit, maar is het dus niet, want in het Frans is een smeltkroes: creuset (zoals in de bekende merknaam van gietijzeren potten en pannen: Le Creuset); de afleiding is nochtans evengoed van crucibulum en croisuel.

Het Grieks heeft kroossos: kruik, emmer, urn, drinkbeker, dus onze kroes. En het Latijn heeft natuurlijk crux, dat oorspronkelijk een marteltuig was, een houten structuur waarop men iemand legde om hem of haar vervolgens te radbraken, uit te rekken, vol water te gieten of wat voor ander fraais men ook maar kon bedenken. ‘Kruisigen’ betekende in het Latijn aanvankelijk martelen, in het algemeen, pijnigen ook, op de rooster leggen, ook figuurlijk, kwellen, zoals in het bekende versje van Catullus, dat zo treffend de verliefdheid beschrijft:
Odi et amo. Quare id faciam fortasse requiris.
Nescio, sed fieri sentio et excrucior.

(Ik haat en ik bemin. Wellicht vraag je je af waarom ik dat doe.
Ik weet het niet; maar ik voel dat het zo is en het kwelt me zo!)

In die betekenis gebruiken we ook crux interpretum: een moeilijke passage in een tekst, vooral in een vreemde taal, typografisch aangeduid met een †, een obelus, het Griekse woord voor een spit (zoals voor de barbecue en zo ziet het symbool er ook uit). Pas later is het echt een kruis geworden zoals wij het kennen, vooral onder invloed van het christendom, natuurlijk.

Dat alles wijst erop dat er een gemeenschappelijke voorvader is van deze woorden in de verschillende oude en nieuwe talen.

Ondertussen zijn ze weer vertrokken, daar in Sheffield, met het zeer gedegen commentaar van ex-kampioenen dat ik veruit verkies boven het Nederlandstalig afkooksel op Eurosport. En vanavond vanaf negen uur is er dan de finale, tot de finish.

Als we zo rustig zitten te kijken, dan bekruipt me soms het gevoel dat ik eigenlijk iets anders zou moeten doen, iets nuttigs, zoals een boek lezen of iets opzoeken of schrijven, of eindelijk eens de ramen poetsen… Dan denk ik ook aan de miljoenen mensen die allemaal zitten te niksen, terwijl er zo veel te doen is, terwijl elders mensen omkomen van de honger, bij vulkaanuitbarstingen of wervelstormen of in oorlogsgeweld en terreur. Maar het is menselijk, zeer menselijk, om het leed van anderen, zeker als het ver weg is en ons niet bedreigt, te minimaliseren tot een item in het avondnieuws, terwijl een ingegroeide teennagel in onze eigen voet onze hele wereld in beroering brengt.

Wie hier onlangs las wat ik schreef over afschrikking (zie het lijstje hiernaast), zal wellicht enigszins verbaasd zijn dat ik in de laatste twee teksten zoveel nadruk legde op de terechte bestraffing van misdaden. Had ik niet beweerd dat afschrikking niet werkt, niet kan werken op termijn? Is dan het enige nut van het veroordelen van misdadigers niet dat we hen uit de maatschappij verwijderen uit zelfverdediging? Is dat dan geen pleidooi voor de doodstraf, echte levenslange opsluiting, zware lijfstraffen en verminking, aangezien precies dat onze beste bescherming is?

Een zeer trouwe lezer merkte terecht op dat mijn voorstel om te straffen vóór de feiten niet realistisch is. En toch is dat precies de betekenis van straffen als afschrikking. We bestraffen de misdaad van de ene als een duidelijk signaal aan een andere, om die ervan te weerhouden om een gelijksoortige misdaad te begaan, dus vóór zijn feiten. Het is daarbij evenwel noodzakelijk dat de potentiële misdadiger zich kan identificeren met de echte: als we de oudere broer een ernstige straf geven voor inbraak met geweld, dan zal de jongere broer misschien toch even nadenken voor hij dezelfde weg opgaat. Maar het opknopen van jonge homo’s in Iran zal bij homoseksuelen hier bij ons geen andere reactie oproepen dan de walging die wij allen voelen bij dergelijk zinloos staatsgeweld.

Aan het einde van mijn bedenkingen over afschrikking verwees ik naar de mensenrechten als de basis voor onze omgang met elkaar. Maar wat is de grond van die algemene of universele mensenrechten en op wie zijn ze van toepassing?

Laten we met die laatste vraag beginnen. Wij zelf zijn vanzelfsprekend de eerste betrokkenen, ik bedoel elk van ons als eerste persoon enkelvoud: ik. Zelfbehoud is de eerste regel van elk leven, niet in het minst voor de mens. Zelfs Christus’ boodschap zegt: bemin uw naaste zoals uzelf en inderdaad: als we onze naaste zelfs maar half zo graag zouden zien als onszelf, dan is hij of zij nog goed af. Die drang naar zelfbehoud is zo fundamenteel dat hij niet moet aangeleerd worden, aan dieren noch aan mensen. Als een mens moet kiezen tussen zijn eigen leven en dat van een andere, is er weinig kans dat hij spontaan voor de eigen dood zal kiezen.

Een tweede basiswet van het leven is dat het zich wil voortplanten. Het individu is sterfelijk, dat wordt ook heel snel duidelijk voor iedereen, en dus wordt individueel levensbehoud noodzakelijker wijze ook begrepen als voortplantingsdrang. Dat brengt met zich mee dat men zijn voortplantingspartner, want bij de meeste soorten gebeurt het voortplanten met zijn tweeën, dat men die partner in bescherming neemt, ervoor zorgt, liefheeft, omdat men dezelfde belangen heeft: het voortzetten van het leven, ook een beetje het eigen leven, in de vorm van de eigen genen, die de helft uitmaken van het genetisch materiaal van de eigen de kinderen. En even vanzelfsprekend zijn die kinderen het voorwerp van bescherming, zorg en liefde, zij zijn ons het dierbaarst want zij zorgen ervoor, door onze tussenkomst, dat het leven niet ten onder gaat. En zo kunnen we verder gaan, steeds verder: de ruimere familie, het dorp, de sociale groep, de collega’s, de vrienden, de verenigingen, de streek, het land… de hele mensheid?

Uiteindelijk wel, want wij behoren tot dezelfde soort, wat eenvoudig kan aangetoond worden door het biologische feit dat álle mensen samen succesvol kunnen paren, althans in principe en in het algemeen en dat ook doen zonder veel aarzeling, zonder aanzien des persoons, zonder onderscheid van ras of kleur of godsdienst of wat dan ook. En hoe kan men in hemelsnaam neerzien op zijn partner, met wie men samen het belangrijkste doet dat hier op aarde voor ons mensen mogelijk is, namelijk het voortzetten van het leven? En indien elke mens in principe in aanmerking komt om samen met ons dat wonderbaarlijke avontuur aan te gaan, hoe kunnen we dan tussen mensen een onderscheid maken op basis van totaal bijkomstige zaken als huidskleur of overtuiging?

De rechten van de mens leiden we af uit die zelfde basisgegevens. Je kan de tekst van de universele verklaring hier vinden, netjes in het Nederlands (en in alle mogelijke andere talen): http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=dut

Het zijn indrukwekkende rechten waarop elk van ons aanspraak kan maken, die de integriteit van de persoon vrijwaren, hem toestaan zich voort te planten en de elementaire regels van de samenleving vastleggen. Lees de hele tekst eens door, het is zeer de moeite en het is goed dat we eens stilstaan bij dit hoogtepunt van onze beschaving, ook al zullen we bij de lectuur vaak denken: was het maar zo…

De basis voor ons doen en denken ligt in wat we zijn: mensen die samen met anderen leven in deze wereld, hier op aarde samen met ander leven en met levenloze materie, met een onweerstaanbare drang om het leven te behouden en voort te zetten.

Aansluitend bij de overwegingen over schuld en boete van gisteren, wil ik nog even stilstaan bij de problematiek van de bestraffing.

Een eerste voorwaarde voor een bestraffing die zinvol is voor de dader is deze: de dader moet verantwoordelijk zijn en zich daarvan ook bewust zijn of het worden. Ik verklaar mij nader: als een kind van zes jaar bij het spelen met het geladen wapen van zijn vader een vriendje ombrengt, dan zal niemand er zelfs maar aan denken om dat kind voor de rechter te slepen: het is duidelijk niet verantwoordelijk voor zijn daden. Een chauffeur die betrokken is in een ongeval waarbij een dode valt, maar die helemaal niet in fout is, wordt niet vervolgd, ook al heeft hij met zijn wagen de dood veroorzaakt van een medemens. Soms is het nodig mensen van hun verantwoordelijkheid te overtuigen. Zo zijn er in Amerika processen gevoerd tegen bedrijfsleiders in verband met de schadelijke gevolgen van tabak en van asbest voor het publiek en voor de arbeiders. Toen kon aangetoond worden dat zij op de hoogte waren van de gevaren en ze met opzet verborgen, kon men hen aansprakelijk stellen. Nazi-kopstukken en ook ondergeschikte kapo’s verdedigden zich met de Neurenberg-defensie: Befehl ist Befehl (zie 17.10.2007). Toch kan men ook daar aantonen dat er geen excuus is voor wandaden, dat elke mens verantwoordelijk is voor wat hij doet.

De reden daarvoor is dat elke mens beschikt over een geweten. Welke beschaving men ook bekijkt, overal vindt men terug dat men niet mag moorden, stelen, verkrachten, men hoeft dat niet uit te leggen, het ligt vast in de basispatronen van ons verstand. Niemand kan zeggen dat hij dat niet wist en dus kan iedereen ter verantwoording geroepen worden. Wie zou twijfelen, kan overtuigd worden, zoals in Neurenberg gebeurd is aan de hand van de gruwelijke filmbeelden: toen Göring die had gezien, wist hij dat geen enkele verdediging hem nog kon redden.

Als men dan te maken heeft met verantwoordelijke daders, dan is de straf erop gericht om hen ervan te weerhouden om hun misdaden opnieuw te plegen. De straf moet hen bewust maken van de ernst van hun overtreding, van het kwaad dat zij berokkend hebben aan hun slachtoffer en van het belang dat de maatschappij hecht aan het vermijden van dergelijke misdaden. Daarnaast kan het bestraffen van feiten ook dienen om anderen ervan te weerhouden gelijksoortige misdaden te plegen. Dat is op zichzelf ook een voldoende reden om een straf uit te spreken, bijvoorbeeld als er weinig kans is dat de misdadiger zelf ooit nog opnieuw zou beginnen; dat is de reden waarom het zinvol was om stokoude oorlogsmisdadigers toch nog te berechten en waarom we blijven eisen dat Mladic en Karadzic voor de rechtbank komen, ook al weten we dat ze allicht nooit meer zullen (kunnen) doen wat ze gedaan hebben.

Vaak eist het publiek ‘gerechtigheid’: de misdadiger moet zijn verdiende loon krijgen, hij of zij mag niet ongestraft blijven. Ook dat is een vorm van afschrikking, want wat is anders het nut van de doodstraf of levenslange opsluiting voor moord? De straf brengt de overledene, het echte slachtoffer niet terug en baat evenmin de overlevende familieleden, tenzij emotioneel, in het gevoel dat gerechtigheid is geschied, maar is dat een voldoende reden om iemand om te brengen of levenslang te geven?

Toch mogen we daaruit nooit besluiten dat bestraffen zinloos zou zijn, integendeel: wie zich straffeloos weet, of boven de wet verheven voelt, zal meer geneigd zijn om misdaden te plegen. Eigenlijk zouden we de misdadigers moeten kunnen straffen vóór hun misdaad, dan pas zou de straf echt zinvol zijn. Nu moeten we ons tevreden stellen met een minder volmaakte bestraffing na de feiten, die misschien vooral als functie heeft de orde in de maatschappij te handhaven.

Voor godsdienstige mensen is het nog duidelijker: ook als men niet betrapt wordt, weet God alles. Hij zal niets door de vingers zien en alles bestraffen. In de Romeinenbrief, 12, 19 zegt Paulus: ‘Geliefden, wreekt u niet, maar laat het over aan de Toorn; want er staat geschreven: Aan mij is de wraak; ik zal vergelden, zegt de Heer.’ De verwijzing is naar Deuteronomium 32,35. Vengeance is mine!

In vroegere tijden waren de straffen pas echt afschrikkend, tot het gruwelijke toe. Wij gruwen vandaag van landen waar dat nog steeds gebeurt, zoals een aantal Islam-staten, maar ook China en zelfs de Verenigde Staten, die maar niet willen afstappen van de uitvoering van de doodstraf. Dat bewijst dat wij de straf niet louter zien als letterlijke afschrikking, anders zouden we de straf wel zo verschrikkelijk maken dat niemand er zou aan denken om ook maar één stap verkeerd te zetten. Wij weten dat dat niet werkt, en dus stellen we ons tevreden met een mindere, soms zelfs symbolische straf, waarbij het principe van de straf behouden wordt, maar de praktijk vrijwel op niets neerkomt, zoals bij opschorting van straf of voorwaardelijke veroordeling.

Een straf kan ook pure zelfverdediging zijn vanwege de maatschappij. Dat is wat de minister van Justitie bedoelde toen hij zei dat er voldoende plaatsen moeten zijn om jeugdige delinquenten die ernstige feiten gepleegd hebben, op te sluiten: wij willen het risico niet lopen dat ze morgen opnieuw beginnen. Het zelfde met andere zware misdadigers: weg ermee, en voor lang genoeg! Vaak gaat het inderdaad om recidivisten, mensen die niet aan hun proefstuk zijn en die geen teken van berouw geven of zelfs maar van schuldbewustzijn. De vraag is dan: voor hoelang? Wat als ze weer vrij komen? En vooral: helpt het wel? Worden ze beter in de gevangenis? Of juist niet?

Een lezer wees me erop dat ik in mijn vorige bijdrage wel (kort) over de rechten van de daders gesproken heb, maar niet over de slachtoffers. Ook vandaag heb ik de slachtoffers enkel in het voorbijgaan vermeld. Laten we duidelijk zijn: wanneer we spreken over het beschermen van de maatschappij, door het bestraffen van misdadigers in de hoop dat zij en anderen daardoor minder misdaden zullen plegen, dan hebben we het eigenlijk alleen over de slachtoffers; misdaden worden altijd begaan op iemand: iemand wordt bestolen, vermoord, verkracht. Wanneer we de slachtoffers niet kunnen vergoeden, bijvoorbeeld omdat zij vermoord zijn, dan is de bestraffing heel duidelijk een signaal naar de maatschappij, want het echte slachtoffer heeft daar niets aan; ook als we aan de nabestaanden een vergoeding toekennen, brengt dat de overledene niet terug. Toch is dat zinvol, want zo maken we voor iedereen duidelijk dat wij misdaden niet zullen toelaten, dat wij geen maatschappij willen waarin mensen, om welke reden dan ook, daden mogen stellen die wij als mens ontoelaatbaar achten.

De laatste jaren is men zeer terecht veel aandacht gaan schenken en ook meer middelen gaan vrijmaken voor slachtofferhulp in de vorm van psychologische, administratieve en juridische bijstand van slachtoffers en van hun directe omgeving. Dat is een zeer gelukkige evolutie en een noodzakelijke aanvulling bij de rechten van de beschuldigden.

Laten we om af te sluiten bedenken dat ook ons rechtssysteem ‘maar’ mensenwerk is. Ik heb hier al vaker gewezen op de evidente gebreken, waarvan we helaas al te vaak voorbeelden krijgen. Maar wij hebben het geluk te leven in een rechtsstaat en dat is in deze wereld eerder de uitzondering dan de regel. Geen van ons wenst te ruilen met welk ander land ter wereld dan ook. Ook ik denk wel eens: pas de Sharia toe op gauwdieven (zowel Vlaamse, allochtone Belgische, Oost-Europese &c.), hak hen een hand af, dan kunnen ze ten hoogste twee keer stelen. Maar wie wil in een land leven waar mensen op dergelijke barbaarse manier met elkaar omgaan, zelfs bij misdaden? Wij sluiten iemand als Dutroux op, wij martelen hem niet, wij beroven hem niet van het leven. Mochten wij dat wel doen, dan waren we uiteindelijk geen haar beter dan hij. Ook wij zeggen: de wraak behoort ons niet toe, want wie zich wreekt, begaat op zijn beurt een misdaad. In een beschaafde wereld mag enkel de Staat geweld gebruiken, niet uit wraak, maar enkel ter bescherming van de maatschappij, sereen maar beslist, sine ira et studio.

Het onderwerp is niet meer te vermijden: misdaad en straf, schuld en boete. Vijftien weekeindboefjes kunnen niet opgesloten worden en worden dan maar weer op de maatschappij losgelaten. Een rechtse partij profileert zich: het tuig van de richel moet hard aangepakt worden.

Tuig van de richel? Heeft Jean-Marie Dedecker literaire ambities, of gewoon medewerkers die letters gefret hebben? Tuig, dat woord kennen we nog van ‘langharig werkschuw tuig’, de eretitel van de hippies. Tuig is een synoniem van getuig, van paarden en van schepen; het is ook meer algemeen kleren, of dingen, met een negatieve bijklank is het bocht, rommel. Een richel is een smalle strook. Tuig van de richel is een vaste uitdrukking voor verachtelijk gespuis, zegt Van Dale, zonder zich veel zorgen te maken over de herkomst ervan. Een richel vond je ook in de koestal: een strook planken of metselwerk waarop de koeien met hun achterpoten staan en waarachter het mest valt; dan weet je wel wat er bedoeld is…

Een alternatief is: vee van de richel; ‘vee’ is een oud synoniem voor ‘tuig’ in de pejoratieve betekenis. Een andere vorm is deze: vee of tuig van Laban, een wat louche Bijbelse figuur die we aantreffen in het verhaal over Jacob, een van de aartsvaders van het Joodse volk. We vinden zijn verhaal in het tweede deel van Genesis, hoofdstukken 19 tot 50, erg lezenswaardig, al zal menig puritein opkijken van de zeden die er toen heersten. Het vee van Laban was van mindere kwaliteit, omdat Jacob, die voor Laban werkte, wel voor zijn eigen vee aan rasverbetering deed, maar niet zo voor het vee van zijn werkgever. Dat was niet de eerste slinkse daad van Jacob: herinner u dat hij tevoren het recht van de eerstgeborene (die alles erfde) onrechtmatig verworven had ten nadele van zijn broer Esau. Als Hitler ooit Bijbelse argumenten mocht gezocht hebben voor zijn verwerpelijke racistische - maar helaas ook wijdverbreide ideeën - over de onbetrouwbaarheid en malafide handelspraktijken van de Joden, dan was het verhaal van Jacob daarvoor een ware goudmijn geweest. Helaas had hij al ruim voldoende aan zijn eigen redeloze haat en razernij.

Vee is tuig, tuig is gespuis, de richel is de rand van de stront, Labans vee is genetisch minderwaardig.

Wat Dedecker zegt is puur racisme: de jonge boefjes zullen wel allochtonen geweest zijn, verachtelijk gespuis en genetisch minderwaardig. En dan luidt het dat Dedecker enkel luidop zegt wat wij allemaal denken en niet durven zeggen. Ik hoop van niet!

Schuld en boete, misdaad en straf, we zijn er nog niet uit. Waarom sloeg Kaïn zijn broer Abel dood? (zie: ‘Kaïn en Abel’ in het lijstje hiernaast, 03.03.2008) Mag iemand die honger heeft een brood stelen? Wat bezielde Dutroux? Fourniret? Gisteren was er in Panorama een uitzending over pedofielen. Ik heb ze niet gezien, maar een van de vragen was: kan je zo’n mensen na hun (wellicht volgens velen al te korte) straf terug op de maatschappij loslaten? Is pedofilie te ‘genezen’? Kan een misdadiger tot inkeer komen en een ‘goede moordenaar’ worden? Of hebben de verdedigers van de doodstraf gelijk?

Vroeger was het duidelijk. De mens was geboren met de erfzonde, dat wil zeggen met een neiging tot het kwade. Maar met Gods genade en zijn eigen inspanningen kon hij dat overwinnen en zo de eeuwige zaligheid bereiken. Als hij onderweg zondigde, dan kon hij daarvoor vergiffenis bekomen als hij berouw toonde en zijn leven beterde. Wat zondig was, daarover bestond ook geen twijfel: er waren zelfs lijsten van, met de gepaste penitentie. De mens beschikt, nog steeds volgens die katholieke manier van denken, over een vrije wil: hij kan kiezen voor het goede of voor het kwaad, zijn geweten zegt hem heel duidelijk waar het verschil ligt: om de titel van een oude Clint Eastwood-film te parafraseren en die van een recent boek te citeren: the good, the bad and the difference between them. Als iemand luistert naar het duiveltje op zijn linkerschouder, dan belandt hij in de hel.

Als je een handtas steelt van een oud vrouwtje en haar in het ziekenhuis doet belanden, dan ben je een misdadiger. Als je steelt in een grootwarenhuis, snelheidsbeperkingen negeert, je belastingen niet betaalt &c. evenzo. Dat zijn duidelijke gevallen: er zijn regels, je overtreedt die, je betaalt de boete of je gaat een tijd de gevangenis in, tenminste als je gepakt en veroordeeld geraakt én als er plaats is. Wie jonge meisjes aanrandt en vermoordt zit duidelijk in een andere categorie: zoiets doet men niet nonchalant of voor de sport of uit zelfverdediging. Maar waarom dan wel? Omdat men psychopaat is. En wat is een psychopaat? Iemand die lijdt aan psychopathie, volgens Van Dale, en dat is dan weer een: persoonlijkheidsstoornis gekenmerkt door chronisch antisociaal gedrag waarbij geregeld inbreuk wordt gepleegd op de rechten van anderen.

Men ‘lijdt’ aan een ‘persoonlijkheidsstoornis’… Dat klinkt verdacht veel als een ziekte, een aandoening, toch? Mensen die zoiets doen zijn niet bij hun verstand, het zijn geen normale mensen, die psychopaten, vinden wij. Hun advocaten delen die mening: het zijn zieken die men moet (en kan!) behandelen, men moet ze interneren tot ze genezen zijn en dan weer vrijlaten, niet in een gevangenis stoppen tussen en als (echte) misdadigers. Zijn mensen als Dutroux en Fourniret ziek of gek? Wat doet het ertoe? Ze hebben de wet overtreden en moeten gestraft worden en of ze nu geïnterneerd worden of in de gevangenis gestopt, het zou geen verschil mogen maken, de maatschappij moet zich tegen hen beschermen, dat is het enige dat telt: justitie heeft niets van doen met wraak, enkel met gerechtigheid, niets met morele verontwaardiging van de burger of de pers, alles met serene beoordeling van schuld en boete, misdaad en straf.

Ook psychopaten zijn verantwoordelijk voor hun daden: zij hebben ze gepleegd, zij moeten ter verantwoording geroepen worden, wat er ook in hun jeugd gebeurd is, wat er ook in hun kop omgaat. De discussie over toerekeningsvatbaarheid is er een voor advocaten, niet voor rechters: het is een juridische term, geen medische. De jongeman die in Antwerpen ‘door het lint ging’ is verantwoordelijk voor wat hij deed, ook als hij ‘autistisch’ is, zoals zijn advocaten stellen; zijn eventuele ‘ziekte’ pleit hem niet vrij, maakt hem niet onschuldig en dus onstrafbaar. Men moet de feiten beoordelen, niet de intenties. Wie de minnaar van zijn vrouw vermoordt is misschien wel verblind door passie, maar toch niet onschuldig? De vrouw die haar vijf kinderen ombrengt is niet bij haar verstand, maar kan toch niet vrijuit gaan?

Het onderscheid tussen gewone misdadigers enerzijds, psychopaten, tijdelijk ontoerekeningsvatbaren, criminele geesteszieken, seksuele perverten en mensen die handelen in een onweerstaanbare drang doet voor de maatschappij en dus voor de justitie in de grond weinig ter zake, precies omdat men niet hoeft te oordelen over de intenties, de drijfveren, de oorzaken, de redenen, maar over de feiten, precies omdat de straf niet moet afhangen van het eventueel berouw of het blanco strafregister of de staat van dienst of de huidskleur of de sociale klasse waartoe men behoort, precies omdat de boete geen uiting is van morele verontwaardiging maar enkel een maatregel om de maatschappij te beschermen.

Natuurlijk moest Dutroux veroordeeld worden en ook de pijnlijk jonge Hans Van Themsche en straks ook Fourniret en zijn medeschuldige vrouw. Net zo de mannen in Oostenrijk die elk een jonge vrouw opsloten in een kelder en misbruikten, jarenlang. Zeker, zo’n gedrag is niet normaal, zeker, die mensen zijn niet goed in hun hoofd, maar dat heeft geen belang: wat ze gedaan hebben is voor de maatschappij niet aanvaardbaar: zij zijn schuldig en moeten boeten, ze begingen misdaden en moeten gestraft worden.

Zijn er dan geen gevallen van werkelijk en duidelijk en onbetwistbare geesteszieken die totaal onverantwoordelijk zijn voor hun (mis-)daden? Allicht. Moeten we dan toch geen onderscheid maken? Wellicht. Maar wie zal het onderscheid vaststellen? Zijn Dutroux en Fourniret normale mensen die voor het kwaad gekozen hebben en dus in de hel zullen branden, of zijn zij door hun genetisch materiaal en hun omgeving gemaakt tot de monsters die wij onder ons hebben gekend? Wat is het echte verschil met de weinig benijdenswaardige geesteszieke die opgesloten en platgespoten zijn of haar dagen slijt in een instelling en die zeker zou moorden en verkrachten indien hij of zij vrij zou rondlopen?

Zijn er ooit mensen die, zoals in de roman van André Gide, Les caves du Vatican, puur voor de lol een misdaad begaan, zonder enige aanleiding of reden? Ik kan het niet geloven. Zelfs misdadigers die, volgens de beschrijvingen in de pers, koel en onberoerd over hun misdaden spreken en geen teken van schuldbesef of berouw geven, zijn zover gekomen door een samenloop van omstandigheden, een machine infernale waaraan zij niet konden ontsnappen, in hun aanvoelen, waaraan ze in alle geval niet ontsnapt zijn.

Neen, het is niet zo simpel, schuld en boete, misdaad en straf. De mens is een zeer complex wezen, wij weten nog vrijwel niets over hoe hij ineen zit, zeker niet genoeg om snelle morele oordelen te vellen, zoals wij doen als we met elkaar spreken, kort na de feiten, in de dan tijdelijk terechte heilige verontwaardiging over kleine gauwdieven of verbijsterende psychopaten.

De simplistische moraal van de kerk veroordeelt wie zich afkeert van het goede en bewust kiest voor het kwade, dat door het onfeilbaar kerkelijk gezag is bepaald. Justitie, de maatschappij moet, in respect voor de ondoorgrondelijke menselijke complexiteit, sereen oordelen over wat zij kan toelaten en wat niet, en sereen die middelen inzetten die daartoe nodig zijn, sine ira et studio, zoals Tacitus (Annales I, 1) zegt: ‘zonder ressentiment en zonder toegeeflijkheid’ in de subtiele klassieke vertaling van J. W. Meijer.

Daarmee zijn we ver verwijderd van het hatelijk racisme en het vulgaire populisme van Dedeckers ‘tuig van de richel’. Ook de vijftien jonge boefjes zijn mensen, het zal je kind maar wezen, Jean-Marie. Wat weten wij van hun levensomstandigheden, hun achtergrond, hun wanhoop? En alle mensen, ook zij, hebben recht op een eerlijk proces, sine ira et studio. Maar dan moeten ook zij het ook wel echt krijgen, want daarin heeft Dedecker en met hem alle andere politieke partijen, gelijk: straffeloosheid is een onaanvaardbare aanmoediging van misdadigheid, zoveel weten we dan toch over de mens, daarvoor hoeven we slechts in het eigen hart te kijken.

Ik weet niet of ze nu nog zo in zijn, maar in mijn jeugd en ook nog in die van mijn kinderen waren de Daltons immens populair. Het tragikomische familiekwartet verscheen in een Lucky Luke-verhaal van Morris, Les hors-la-loi, (1954) in het Nederlands ‘Vogelvrij’. Dit waren de oorspronkelijke vier broers, gebaseerd op de historische figuren Bob, Grat, Bill and Emmett Dalton; de eerste twee vonden de dood bij een overval in Coffeyville, Kansas, op 5 oktober 1892. Emmett werd daar gewond en belandde in de gevangenis, Bill was er toen niet bij. In het album laat Morris alle vier de broers sterven. Toen René Goscinny erbij kwam als scenarist, greep hij terug naar de vier broers die uiterlijk enkel in hun afmetingen verschilden, onder de vorm van de bekende neven Dalton, die het eerst verschenen in 1958, in de albums ‘De bende van Joss Damon’ en ‘De neven Dalton’ en nadien in talloze afleveringen van Lucky Luke en sommige van Rataplan. De blunderende would-be gang van Joe, Jack, William en Averell was een vaste waarde in de plot en de oorzaak van algemene hilariteit.

Maar ik wou het hebben over een andere Dalton, John genaamd (Eaglesfield, 6 september 1766 – Manchester, 27 juli 1844), een Engels scheikundige en natuurkundige. Zijn levensverhaal is fascinerend, maar ik wil hier slechts één aspect naar voren halen. Deze bijzonder scherpzinnige waarnemer stelde vast dat hij bepaalde voorwerpen niet zag in de kleuren die anderen ervan beschreven; zijn broer daarentegen zag die kleuren precies zoals hijzelf. Dat leidde hem ertoe te besluiten dat er iets speciaals was met hun beider ogen. In een artikel in 1798 meende hij dat de vloeistof binnen in het oog, het glasachtig lichaam, in hun geval gekleurd was en als een filter werkte, zodat ze bepaalde kleuren niet zagen. Dalton was daarvan zo overtuigd dat hij in zijn testament vastlegde dat men zijn ogen daarop zou onderzoeken, wat ook gebeurde, maar de vloeistof bleek volkomen helder te zijn, zoals het hoort, dat weten we ondertussen. De onderzoeker die Daltons ogen te beschikking had gekregen probeerde dan iets anders: hij maakte een gaatje achter in het oog en probeerde zo door de lens van ex-Dalton te kijken, maar dat resulteerde evenmin in de kleurafwijkingen die Dalton zo nauwkeurig had beschreven. Het lag dus niet aan de lens en niet aan het glasachtig vocht; dat zijn broer net dezelfde afwijking had, kon laten vermoeden dat het om iets erfelijks ging.
Honderd vijftig jaar later heeft men Daltons ogen, die netjes bewaard gebleven waren in het laboratorium, onderworpen aan een DNA-test en vastgesteld dat hij inderdaad een genetische afwijking had, en wel de meest voorkomende, die we verderop beschrijven.

We weten nu waarover we het hebben: kleurenblindheid, die bijvoorbeeld in Frankrijk nog steeds Daltonisme wordt genoemd, naar onze John. De oorzaak, dat heeft men veel later ontdekt, is een afwijking in ons netvlies. Daar bevinden zich twee soorten licht-gevoelige cellen, enerzijds de staafjes, die vooral afwijkingen tussen licht en donker waarnemen en anderzijds de kegeltjes die actief zijn bij normaal daglicht en die reageren op de verschillende frequenties van het licht zoals het weerkaatst wordt op alles wat wij zien.

Er zijn drie soorten van kegeltjes: een eerste soort reageert op licht met een korte golflengte, de tweede op de middenfrequenties, de derde op de lange golflengten. Op het hoogste punt van hun respectieve spectra is dat bij de eerste soort blauw, bij de tweede geel-groen en bij de derde geel; maar ze dienen vooral om de hoofdkleuren blauw, groen en rood te onderscheiden, de kleuren waarmee we al de andere kunnen vormen. De kleuren die wij zien zijn het resultaat van het ongelijk stimuleren van de drie soorten kegeltjes. Die zenden signalen naar de hersenen, waar wij die omzetten in het kleurenspectrum dat wij kennen. Lees eventueel nog eens na wat ik daarover schreef op 13.02.2008, onder de titel de gustibus et coloribus: hoofdkleuren, zie het lijstje hiernaast).

Als er nu om een of andere reden iets verkeerd gaat met die kegeltjes, of met de oogzenuw die het oog met de hersenen verbindt, dan kan het dat bepaalde lichtfrequenties niet correct doorgestuurd worden naar onze hersenen, met als gevolg dat we een kleur niet of niet goed zien. Het kan ook dat de centra in onze hersenen die de kleursignalen moeten interpreteren, beschadigd zijn. Ook dan kan er kleurenblindheid optreden.

Zoals Dalton al vermoedde, kan kleurenblindheid erfelijk zijn. Wij spreken nu van een genetische afwijking, die voorkomt bij mannen (8%) én vrouwen (2%), maar dus beduidend vaker bij mannen; sommige vormen komen helemaal niet voor bij vrouwen. Rood-groenkleurenblindheid bijvoorbeeld zou voorkomen bij 5 tot 10 procent van de mannen en niet bij vrouwen. Dat laat vermoeden dat het genetisch materiaal dat verantwoordelijk is voor de vorming van de kegeltjes zich op het X-chromosoom bevindt: vrouwen hebben er twee van en aangezien het vrijwel uitgesloten is dat ze allebei defectief zouden zijn op dit punt, corrigeert het ene X-chromosoom het andere; vrouwen kunnen dus wel drager zijn van defect genetisch kleurenmateriaal, maar lijden er niet onder; mannen hebben een XY-combinatie en als het X-chromosoom slecht genetisch kleurenmateriaal heeft, is er geen correctie mogelijk door een gezond gelijksoortig X-chromosoom zoals bij de vrouw.

Maar andere, meer zeldzame afwijkingen komen zowel bij mannen als bij vrouwen voor, omdat ze op andere plaatsen in ons DNA zitten.

Er zijn talrijke vormen van kleurenblindheid, afhankelijk van de oorzaak. Bij de congenitale (erfelijke) vorm gaat het meestal om de slechte werking van de kegeltjes, bijvoorbeeld doordat er maar twee van de drie soorten werken of zelfs aanwezig zijn, of goed werken. De meest voorkomende vorm (6% bij mannen, 0,4% bij vrouwen) is deuteranomalie, waarbij de kegeltjes voor de middelste frequentie niet goed werken. Het gevolg is dat men slecht groen ziet: bij slecht licht wordt groen zelfs zwart; schakeringen van rood, oranje, geel en groen kan men moeilijk onderscheiden en benoemen.

Klinisch gezien spreekt men van algemene kleurenblindheid (zeldzaam) of gedeeltelijke, waarbij men een onderscheid maakt tussen wie problemen heeft met rood-groen en die met geel-blauw (zeldzaam).

We kennen allemaal de testjes voor kleurenblindheid, meestal zien we die voor het eerst bij het medisch onderzoek op school.

Er is geen remedie voor kleurenblindheid.

Eigenaardig is nog dat katten, honden, ratten en muizen en ook konijnen kleurenblind zijn; ze hebben het zelfde probleem als de meerderheid van de kleurenblinde mensen, dus met het onderscheiden van groen en vooral rood. In het donker zijn alle katten grijs, zegt men, maar voor een kat zijn ze zelfs bij klaarlichte dag allemaal grijs. Misschien is dat omdat katten overdag meestal slapen en vooral ’s nachts actief zijn, wanneer zelfs voor niet-kleurenblinde katten en dito (zie mijn etymologische zoektocht naar dit woord van 15.07.2006) mensen de wereld hoofdzakelijk donkergrijs is: waarom zou een nachtdier kegeltjes hebben, als staafjes veel nuttiger zijn?

Spraakkunst, grammar, grammaire, grammatica… het zijn niet de meest populaire woorden bij de schoolgaande jeugd en ook daarna ligt vrijwel niemand ervan wakker. En toch: heb je al eens een exemplaar gezien van de ‘Algemene Nederlandse Spraakkunst’? Het is een lijvige cassette met twee dikke delen, vol met zeer gedetailleerde omschrijvingen, voorbeelden, regels en uitzonderingen. Op het web kan je de elektronische versie raadplegen: http://www.let.ru.nl/ans/, best de moeite om eens te gaan kijken.

In de humaniora kregen we vooral te maken met de spraakkunst van vreemde talen: Latijn, Grieks, Frans, Engels, Duits. In mijn jeugd was dat nog dé manier om een taal, ook een levende, aan te leren: regeltjes van buiten leren. Later, toen Luk, mijn jongste zoon, Germaanse ging studeren, maakte hij ons duidelijk dat er geen algemeen erkende standaardtaal is, ook niet van het Nederlands en dat het niet eens de bedoeling is van de ANS om het Nederlands van A tot Z in regels te gieten. Het is veeleer een kwestie van het taalgebruik te noteren, welke vormen en gebruiken het meest voorkomen, welke minder en welke nooit.

Dat lijkt allemaal heel redelijk, maar wat doe je dan bij twijfel, bij betwistingen? Zijn er dan geen regels?

Vijfentwintig jaar of zo geleden wees de toenmalige Decaan van de Faculteit me er vriendelijk maar beslist op dat ik in een brief of verslag of nota ‘erop’ niet aaneen geschreven had. Hij stelde dat al dergelijke samenstellingen: daarop, erover, hieronder steeds aaneen geschreven moeten worden als dat kan, wat ik nadien ook gedaan heb.

Maar onlangs ben ik in gesprek getreden met de taaladviseurs van de Vlaamse Gemeenschap, die als je dat wil een wekelijkse taalmail bezorgen: www.taaltelefoon.be; ook de VRT heeft zo’n dienst: http://www.taalmail.info/aanmelden.html. Toen ik hen op mijn beurt wees op die ‘regel’ kreeg ik als antwoord dat die regel helemaal niet bestaat, met verwijzing naar de ANS. Toen ik dat ging nalezen, bleek nogmaals hoe weinig wij afweten van een hoop dingen. Anderzijds geeft me dat de gelegenheid om het na te pluizen en u daarover kond te doen.

Je zou het niet vermoeden, maar die constructie: ‘u daarover kond doen’ is, los van het wat archaïsche werkwoord, een alternatief voor verkondigen, dat dezelfde stam heeft, zoals oorkonde, aankondigen &c., vrij uitzonderlijk: vooral het Nederlands gebruikt ze voortdurend, terwijl dat bijvoorbeeld in het Engels vrijwel niet voorkomt. Wat is die bijzondere constructie dan? Laten we eens een paar voorbeelden bekijken.

De klant was niet tevreden over zijn aankoop: hij deed daarover zijn beklag bij de klantendienst.

Met ‘daarover’ bedoelen we: over zijn aankoop, dus ‘over hem’ (de aankoop). Maar in het Nederlands vervangen we ‘hem’ door ‘er’. In het Engels zeggen we gewoon: he complained about it, zij hebben geen ‘er’-woordje. Wat er gebeurt is dit: we vervangen de combinatie van een voorzetsel (over) + een voornaamwoord (hem) door een combinatie van het overeenkomstig bijwoord van plaats (daar) + het voorzetsel (over). Heeft het voorzetsel een bijwoordelijke vorm, dan gebruiken we die: ‘met’ wordt dan ‘mee’: hij is er tevreden mee, hij is ermee tevreden.

Dat is dus de basis: een voornaamwoordelijk bijwoord zoals ‘daarover’ is een verkorte manier om naar iets te verwijzen, dus zonder het woord te herhalen waarnaar verwezen wordt. Ingewikkeld als je het zo leest, maar we doen het voortdurend zonder er bij stil te staan.

De combinatie werkt met allerlei voornaamwoorden:

persoonlijk: met het > ermee
vragend of betrekkelijk: van wat > waarvan
aanwijzend: voor dit/dat > hiervoor, daarvoor
onbepaald: van iets > ergens van
ontkennend: naar niets > nergens naar
algemeen: aan alles >overal aan
alternatief: in iets anders > ergens anders in
uitsluitend: met niets anders > nergens anders mee.

In deze voorbeelden zien we dat de eerste drie soorten steeds aaneen geschreven worden: ermee, waarvan, hiervoor. Daarmee komen we bij de meest complexe kwestie: aaneen of niet aaneen schrijven? In principe is een voornaamwoordelijk bijwoord, ook een aaneengeschreven, scheidbaar in een zin: je kan er niet op rekenen. Het is niet mogelijk ‘er’ en ‘op’ hier aan elkaar te plakken, het klinkt echt niet, probeer het maar.

In persoonlijke voornaamwoordelijke bijwoorden, samengesteld met het onbeklemtoonde ‘er’ is de neiging tot splitsen vrij algemeen. Vragende voornaamwoordelijke bijwoorden met als tweede lid ‘naartoe, heen, langs, vandaan’ splitsen we vrijwel steeds: waar liep hij naartoe? Waar ga je heen? Waar is hij vandaan?

Splitsen doen we altijd bij de onbepaalde voornaamwoorden: ergens aan denken.

In andere gevallen kan je dus splitsen of niet, zonder dat er een verschil in betekenis is: de klant bleek daarmee vrede te nemen = de klant bleek daar vrede mee te nemen. In die gevallen màg je ook splitsen, in Nederland doen ze dat volop, in Vlaanderen doen we het minder.

Er zijn ook gevallen waar je niét mag splitsen: daarom, daarop, daarna, daarnaast, waarom: daarom kreeg hij straf, daarop volgde het hoofdgerecht, daarna kwam het toetje, daarnaast waren er toespraken, waarom ging je weg?

Als je dacht dat daarmee de kous af was, dan heb je het goed mis. Er is namelijk ook nog de kwestie van de samengestelde werkwoorden met een scheidbaar deel, meestal met als eerste deel een voorzetsel: opstaan, opmaken, uitgaan, (ergens van) uitgaan, aankomen, (ergens op) aankomen, of ook een ander woord: heengaan (sterven), afmaken, (je ergens van) afmaken, afhangen, (ergens van) afhangen. Wat doen we met al die scheidbare delen en hun combinatie met de voornaamwoordelijke bijwoorden van hierboven? Het probleem is hier dat we niet altijd goed weten of het voorzetsel bij een voornaamwoordelijk bijwoord hoort, of bij het werkwoord. Een voorbeeld.

Ik ga daarvan uit. Ik ben daarvan uitgegaan: het werkwoord is uitgaan en de delen van dat werkwoord combineren we niet met de rest, dus niet: van daaruit ben ik gegaan. Je mag, als dat kan, nog altijd ‘daarvan’ splitsen: ik ga daar altijd van uit; maar niet: ik ga daar altijd vanuit, want ‘uit’ is een deel van het werkwoord ‘uitgaan’.

Laten we even samenvatten om af te sluiten. Woorden zoals erop, daaraan, waarvan, hiervoor schrijven we bij voorkeur aaneen, dat is het duidelijkst. Als we aanvoelen dat er geen betekeniswijziging gebeurt, en de zin ‘klinkt’ nog, dan mogen we zo’n woord desgewenst ook splitsen; soms kunnen we zelfs niet anders. Het is vooral oppassen geblazen bij samengestelde werkwoorden met een scheidbaar deel: hou in dat geval alle delen van het werkwoord los van het voornaamwoordelijk bijwoord.

Ik heb het altijd moeilijk gehad met de tijdrekening van de oudheid, ik bedoel de jaren voor de christelijke tijdrekening, die trouwens, zoals je kan lezen in mijn aflevering van 03.10.2007, met terugwerkende kracht is ingevoerd: men is pas zeshonderd jaar na datum gaan bedenken dat het zeshonderd jaar tevoren het jaar één was. Als je nu zoiets zou voorstellen zou men je terecht mesjogge noemen.

Socrates leefde van 469 tot 399 en dat is toch vreemd? Net alsof hij achterstevoren leefde, van zijn dood naar zijn geboorte, zoals Merlijn in T.H. White’s boek The Once and Future King.

Ik weet wel dat het geen kans maakt, maar wat denk je van dit mesjogge voorstel? Onze beschaving begon ongeveer 10.000 jaar voor het jaar 1; laten we die tienduizend jaar erbij nemen, dan is het nu niet 2008 maar 12.008. Even wennen, maar echt moeilijk is het toch niet? Het voordeel is dat Socrates dan ‘normale’ geboorte- en sterfdata krijgt: 9.531-9.601, zo zie je ook meteen dat hij zeventig geworden is. Hoe komen we bij die jaartallen? Heel simpel, gewoon de ‘oude’ jaartallen aftrekken van tienduizend: 10.000 – 469 = 9.531.

Echt origineel is deze redenering trouwens niet: volgens de Joodse kalender is het nu het jaar 5768. Op die manier behouden zij een continuïteit in hun geschiedenis die wij nu moeten missen, omdat wij de geschiedenis totaal kunstmatig en willekeurig onderbreken voor een non-event: het jaar waarin Christus zeker niet geboren is, áls hij al geboren is.

Ik heb ook een probleem met de benaming van de eeuwen. De twintigste, dat ging nog en ook de eenentwintigste gaat nog, maar de andere? Ik moet altijd terugtellen: was de veertiende nu van 1400 tot 1500? Ah, nee, ze duurde tot 1400, omdat de eerste van 1 tot 100 duurde. Ook die manier van doen is retroactief: niemand die toen leefde sprak van de (waanzinnige, zie 12.08.2007) veertiende eeuw. Trouwens, de Italianen noemen die net zoals je zou verwachten: het Trecento is de veertiende eeuw, de jaren beginnen met 300, trecento, dat is logischer en klinkt normaler dan al de jaren die met 1600 beginnen de 17^de eeuw noemen. Met de eeuwen voor Christus is het al even moeilijk: de gouden Griekse vijfde eeuw ging van 500 tot 400, dus net andersom als de vijfde na Christus, die ging van 400 tot 500, terwijl ze allebei de jaren aanduiden die met 400 beginnen.

Waarom het ook allemaal zo moeilijk maken? Keizer Karel leefde niet ‘ergens’ in de zestiende eeuw of in de eerste helft van het Cinquecento, maar van 1500 tot 1558. Eeuwen zijn puur willekeurige indelingen en de gebeurtenissen, trends en kunststromingen trekken zich heus niets aan van het feit dat er weer een eeuw voorbij is. Wat betekent zoiets als ‘de 19^de-eeuwse moraal'? Is dat die van 1801? Of van 1899? Hier of in Japan? Laten we dus gewoon de jaartallen gebruiken en die gekke namen voor de eeuwen vergeten.

De vertaling van Steven Pinkers How the Mind Works heeft als titel: ‘Hoe de menselijke geest werkt’. Het viel me op dat men voor mind het woord ‘geest’ gebruikte; ik voelde de twee woorden niet direct als volledige synoniemen aan. Ze zijn ook niet etymologisch verwant; misschien ligt daarin mijn ongemak en meteen ook een van de redenen voor die keuze: in het Nederlands is er geen woord met die betekenis dat de zelfde stam heeft als mind, namelijk MEN.

Men- vinden we terug in zowat alle Europese talen, in woorden die een specifieke menselijke activiteit aanduiden die wij omschrijven met verschillende woorden, zoals denken, voelen en willen. In het Grieks hebben we mimnèsko(mai): zich iets voor de geest halen, zich iets herinneren, aan iets denken. Het Latijnse memini heeft dezelfde betekenis en memoria is het geheugen, terwijl mens (dat we kennen van Juvenalis’ mens sana in corpore sano, een gezonde geest in een gezond lichaam) het woord is dat helemaal overeenkomt met het Engelse mind. Mentaal is wat met onze geestelijke vermogens, ons denken te maken heeft. Ook het woord ‘man’ is, althans volgens sommigen, van die ene stam af te leiden, en ook ‘mens’ en ‘men’, dat een vorm van ‘man’ is. Men acht het ook waarschijnlijk dat ‘menen, mening en Meinung, meaning dezelfde oorsprong hebben. Maar er is in het Nederlands geen substatief met die stam dat dezelfde betekenis heeft als mens of mind, zodat de vertaler wel een andere term moest zoeken.

Waarom heeft hij of zij dan gekozen voor ‘geest’? Is dat het zelfde als mind? We kunnen daarover lang praten, maar Van Dale gaat akkoord: datgene wat in de mens denkt, voelt en wil, als een onstoffelijke zelfstandigheid beschouwd, is zijn lullige omschrijving voor ‘geest’. Waarom lullig? Omdat ze niet klopt. Wat in de mens denkt &c. is de mens zelf, hoofdzakelijk zijn hersenen en hoe kan je die ‘als een onstoffelijke zelfstandigheid beschouwen’? We komen zo bij de kern van het probleem: is er een ‘onstoffelijke zelfstandigheid’ in de mens, die instaat voor het denken, voelen en willen? Laten we even kijken naar enkele van de talrijke andere termen die wij gebruiken in die context. Het is immers in de taal zelf dat de mens zijn inzichten tracht duidelijk te maken.

In het Engels zal men daarvoor nooit het equivalent van ‘geest’ gebruiken, namelijk ghost, enerzijds omdat men genoeg heeft aan mind, maar vooral omdat een ghost een spook is, een betekenis die onze ‘geest’ trouwens ook heeft. Het Du. Geist loopt op dat punt gelijk met het Nederlands, het heeft (onder meer) beide betekenissen. De gemeenschappelijke basis is een stam GAST. Het is wellicht omwille van die spookachtige nevenbetekenissen of connotaties dat ik ‘geest’ zo spontaan een wat gewrongen vertaling van mind vond.

De algemene betekenis die Van Dale geeft van ‘geest’, heeft alles te maken met de christelijke ideologie, het is namelijk de vaste vertaling van het Lat. spiritus, dat de middeleeuwse theologie gebruikte als (letterlijke) vertaling van het Griekse pneuma; beide woorden betekenen oorspronkelijk in hun eigen klassieke context niets anders dan ‘adem, wind’, maar kregen in de scholastiek de betekenis van levensadem, het Hebreeuwse ruah, het levensprincipe dat in de dode materie gebracht wordt door de tussenkomst van God, zoals in het Bijbelse scheppingsverhaal. Sindsdien zijn de afleidingen van ‘geest’ met die betekenis niet meer te tellen: geestelijk(e), geesteswetenschappen &c. We kennen ook spiritueel, spiritualiteit, E. spirit, en hier bij ons zelfs een politiek (deel-)partijtje; denk ook aan het Franse esprit. Die ‘geest’ vatte men heel letterlijk op, als een soort van inderdaad onstoffelijk wezen dat in ons lichaam huist. Tot op vandaag lijden we onder die opvatting, het klassieke dualisme dat we in vrijwel alle beschavingen vinden en dat het christendom vooral bij Plato gaan halen is en dan tot in het oneindige en het absurde heeft uitgewerkt. Van Dale probeert te ontsnappen aan die nu achterhaalde manier van denken door de toevoeging ‘beschouwd als’, maar ik blijf het een uitleg vinden die de zaken eerder verduistert dan verheldert.

‘Datgene wat in de mens denkt, voelt en wil’ zijn namelijk de hersenen, die met werkelijk ontelbare verbindingen in directe communicatie staan met ons hele lichaam. Elke gedachte, elk gevoel en elke wilsuiting is een specifieke en unieke fysieke gebeurtenis in ons lichaam, een activiteit van ons ganse lichaam, niet van een of andere onstoffelijke geest die ergens in dat lichaam zou huizen, erin gebracht door God zelf en die bovendien na onze dood aan dat lichaam zou ontsnappen om dan eeuwig verder te leven, bevrijd van alle materiële last. Zo is het echt niet. Zonder lichaam is er… niets, onze geestelijke vermogens vallen stil als wij doodgaan, sterven is niets anders dan het stilvallen van het lichaam mét zijn denkende, voelende en willende activiteit. Er is met andere woorden geen verschil tussen enerzijds wat ons lichaam vooral in de hersenen fysiek doet: de elektromagnetische en chemische en misschien nog wel andere processen van het denken &c. en anderzijds de ‘inhoud’ van die activiteit, de gedachten &c. Er is geen tweedeling, er is slechts eenheid en elk beschouwen van het ene zonder het andere leidt fataal tot funeste conclusies.

Het heeft dus bijzonder weinig zin om de natuurwetenschappelijk vaststelbare processen van het denken te bestuderen los van wát er gedacht wordt, en helemaal zinloos is het als men het onstoffelijke denken gaat bestuderen als iets dat geen enkele binding zou hebben met wat er zich concreet in ons lichaam afspeelt, zoals men nu nog doet in de theologie en zoals het gebruikelijk was in de zogenaamde humane wetenschappen zoals de filosofie, maar ook in de psychologie en andere gedragswetenschappen. Zeer lang is men daar koppig blijven vasthouden aan het bestaan van die onstoffelijke en dus onafhankelijke geest, de psyché, inborst, het gemoed, ego, zowel super- als sub-, Id, geweten, denkvermogen, levensbeginsel, ziel, vernuft, verstand, denkorgaan, karakter of hoe men het verder ook noemen wilde. Vandaag kan geen enkele ernstige wetenschapper het zich permitteren om de ogen te blijven sluiten voor de onweerlegbare resultaten en bevindingen van de positieve wetenschappen, in ons verband vooral de neurowetenschap, genetica en (socio-)biologie of evolutionaire psychologie.

Denken, nadenken, gedacht, gedachtegang, bedachtzaamheid, aandacht; Du. Denken, E. think, thought… en de vele samenstellingen en variaties op de stam DENK in vele talen vormen een andere groep die aanduidt wat er daarbinnen en daarboven gebeurt. Ook hier gaat het om het oproepen van inhouden, beelden, concepten, om het gebruik maken van al wat er ons ter beschikking staat om tot bepaalde conclusies te komen, om ons te helpen overleven in de wereld, om ons doel te bereiken, om gevaren te vermijden, om met onszelf in het reine te komen.

Nog een andere grote groep van denk-woorden heeft als basis GNOS, zoals het Lat. noscere, cognoscere, Gr. gignooskein en nous, E. know, knowledge, Fr. connaitre en ons ‘kennen, kunnen’ en al hun samenstellingen en afgeleiden. In de Germaanse talen is de gemeenschappelijke basis WET, zoals in weten, Du. wissen, E. wit. We vinden er onder meer gewis, onverwist, wis en zeker, E. wittingly, half-wit, nitwit, inwit (een oud woord voor verstand dat je allen nog bij taalarcheologen als Joyce en Pound vindt) outwit, wisdom, maar ook wijsheid en bewustzijn, dat andere kernwoord voor onze geestelijke vermogens.

Je moet immers over je bewustzijn beschikken om volwaardig mens genoemd te kunnen worden, volgens de catechismus kon je onwetend, onbewust dus, niet zondigen! Freud heeft over het bewuste en het on- en onderbewuste dikke ingewikkelde boeken volgeschreven, maar weten we daarmee nu definitief wat het bewustzijn is? Zijn we nog bewuste wezens als we slapen, dromen, onder invloed van drugs of alcohol zijn of van hevige emoties? Als we gebrainwashed zijn, gehersenspoeld? Dement, letterlijk zonder-‘mens’ in de Latijnse betekenis, dus mindless? Wat met een menselijk lichaam dat hersendood is, waar de hersenen nog wel aanwezig zijn maar beschadigd of niet meer actief zijn? Wat met mentaal (nog altijd van mens) gehandicapten of –beperkten? In het Engels zeggen we consciousness, dat afgeleid is van Lat. scire, kennen, weten, zoals in scientific.

Een geliefkoosde term van filosofen om over de menselijke geest te spreken, of althans over een bepaald aspect ervan, heeft als basis RAT, Lat. ratio, E. reason, Fr. raison, Du. Rede en bij ons rede. Men onderscheidt daarmee wat pure gedachten zouden zijn, los van alle emoties, die volgens Van Dale ook bij onze geest horen. En zo vermenigvuldigt men de ‘onstoffelijke zelfstandigheden’, want de mens is een wezen dat begaafd is met redelijke vermogens, hij is niet de slaaf van zijn gevoelens… Alsof gedachten mogelijk zouden zijn zonder emoties, alsof we in staat zouden zijn om een deel van onze hersenen uit te schakelen of ze exclusief voor een bepaalde taak te gebruiken.

Dergelijke ongegronde onderscheiden leiden ertoe dat men bijvoorbeeld gaat beweren dat vrouwen niet rationeel kunnen denken omdat ze geen ratio hebben, niet redelijk zijn maar integendeel denken vanuit hun schoot of baarmoeder, in het Griekse hystera, vandaar ‘hysterisch’. Onbetrouwbare sujetten als deze kon je natuurlijk geen stemrecht geven, en tot op vandaag kunnen ze ook geen priester worden in de katholieke kerk. Nu weten én zeggen we dat vrouwen evident over dezelfde vermogens beschikken, maar ze anders (en beter!) gebruiken. Nog niet zo lang geleden meende men ook dat niet-blanken eigenlijk geen volwaardige mensen zijn omdat ze niet verstandelijk ontwikkeld (kunnen) zijn en dus kon men ze naar believen roven, als slaven verkopen, mishandelen, uitbuiten, verkrachten en lynchen en toch nog naar de hemel gaan of president zijn van de Verenigde Staten of koning van België. Dictators allerhande beslissen wie er Über- en Untermensch is, wie mag kweken en wie niet, wie leeft en wie niet: Sophie’s Choice.

Het is duidelijk: zo werkt het echt niet, je kan een mens of een mens (Lat.), een mind niet opsplitsen of in stukjes hakken, dan maak je hem kapot…

Nog zo’n woord is ‘verstand’: gebruik je verstand, zij is een heel verstandige vrouw, een goede verstaander en zijn half woord. Is dat hetzelfde als onze ratio, onze rede? Wat gebeurt er als we ons verstand op nul zetten? Waar is uw verstand, zeggen we als iemand een stommiteit begaat, maar waar ís dat verstand? En wat doet het? En wat niet? Wat is het tegenovergestelde van de rede, het verstand: de gevoelens, emoties, domheid, dwaasheid, onnadenkendheid? We spreken ook van intelligentie en intellect, Lat. intellectus en ook nog over een intellectueel, (bijna) letterlijk iemand die tussen de regels kan lezen, maar vaak bedoelen we iemand die al te zeer met het louter verstandelijke bezig is, die geen emotionele intelligentie heeft…

Descartes vatte zijn stellingen samen in het alom gekende adagium ‘ik denk dus ik ben’, je pense donc je suis, cogito ergo sum. Penser komt van het Lat. voor (af)wegen, cogito is Lat. voor overwegen. En hoewel hij de man was van de idées claires et distinctes, voegde hij eraan toe dat, aangezien wij onvolmaakte wezens zijn, die perfecte gedachten niet uit onszelf of uit de waarneming konden komen, en dus enkel van de volmaakte God zelf afkomstig moesten zijn. Descartes was een geniaal denker zoals er nog maar weinig geweest zijn, maar hij heeft het Westers denken voor eeuwen op het dwaalspoor gehouden van de strikte scheiding van lichaam en ‘geest’.

Gebruik toch je hersens! Hersenen of hersens, in het Engels: brains is steeds meervoud, al is dat niet bij iedereen even duidelijk. Ook wij kennen ‘brein’, de zetel van het verstand; overdrachtelijk of figuurlijk gebruiken we het ook: het brein achter die treinoverval, een elektronisch brein; in die betekenis is het in het Engels ook enkelvoud: brain.

Afsluiten doen we met homo sapiens. Het is de wetenschappelijke, antropologische term voor het (voorlopig?) laatste stadium in de evolutie van onze soort. Sapiens vertalen we meestal door ‘denkend’ en daarmee zitten we weer volop in de discussie: denkend, maar niet voelend? Sapiens is het onvoltooid deelwoord van sapio en dat heeft in het Latijn veel betekenissen, maar de eerste is, heel merkwaardig: smaken, proeven, zoals we doen met eten en drinken. De mens is dus een wezen dat zijn eten eerst proeft, om te zien of het eventueel niet giftig is in de eerste plaats, nadien of het ook wel lekker is, en zo zoeken we er de lekkerste dingen uit, tot in het absurde in peperdure luxerestaurants. Pas in de tweede, afgeleide betekenis is sapere goede smaak hebben, beschikken over de gave des onderscheids, verstandig zijn, discreet, voorzichtig, wijs… alle menselijke deugden die we sinds de oudheid zo zorgvuldig onderscheiden en opsommen. Sapientia was aanvankelijk niet meer dan goede smaak of verstand, maar het heeft allengskens upgrades gekregen tot het bij de filosofen en theologen hét woord werd voor de hoogste wijsheid. Het is vooral daarom dat men gekozen heeft voor sapiens om de hoogste trap aan te duiden die onze soort heeft bereikt: wij zijn geen Neanderthalers, wij zijn homo sapiens, de wijzen.

Zo, hier zijn we dan weer. De laatste dagen is het er niet van gekomen.

Aike Raes (foto), de dochter van Lut, leidt sinds bijna tien jaar een bloeiend danscentrum in Leuven. Elk jaar is er in de lente een heuse show in de Leuvense Stadsschouwburg, zes lang op voorhand uitverkochte opvoeringen, met op de bühne honderden leerlingen die, om een cliché eens gepast te gebruiken, hun beste beentje voor zetten, met professionele belichting en geluid, heel indrukwekkend. Honderd vrijwilligers, ouders, grootouders, vrienden en kennissen zijn er al maanden van te voren mee bezig en op de dagen van de opvoeringen is het alle hens aan dek, alles volgens een gedetailleerd draaiboek, maar vanzelfsprekend gaat er hier en daar ook wel eens iets fout.

Lut en ik zorgen sinds jaren voor wat ze de catering noemen: wij zorgen voor spijs en drank. Eerst was dat enkel voor de technische medewerkers: podiumopbouw, klank en licht, regie, maar stilaan kwamen daar ook de andere medewerkers bij, die toch ook vele uren per dag aanwezig zijn en uiteindelijk ook de dansers, die ook wel een tussendoortje willen. We zijn zo bijna de hele week op de been geweest, van ’s morgens tot ’s avonds en gisterenavond we waren allebei echt moe, maar ook gelukkig, zoals dat heet, want het is werkelijk een fameus spektakel geworden en een groot succes. Wil je meer weten over het Danscentrum, kijk dan eens hier: http://www.danscentrum.be/.

Het was eens wat anders dan ons gewone doen en dat doet je ook even nadenken. Je ziet op een week tijd meer mensen dan anders op een heel jaar, andere mensen ook, met andere gewoonten, ander manieren om zich te kleden, te spreken, te lachen, zich op te winden; mensen die in een andere fase van hun leven zijn: kinderen van zeven tot opgeschoten jongeren van achttien; prachtige jonge meiden en krachtige vrouwen bij de dansers; jonge vaders en moeders, zelfbewuste mensen van middelbare leeftijd, krasse grootouders ook bij de medewerkers en toeschouwers. Allemaal mensen die een totaal ander leven leiden dan ik, met andere belangstellingen, een andere opvatting over wat belangrijk is in het leven. Die bonte verscheidenheid is een beetje overrompelend en, zoals ik zei, ook uitdagend: waarom zou ik alleen het bij het rechte eind hebben, waarom zouden anderen ongelijk hebben? Waarom is wat ik doe belangrijker dan dat waarmee de anderen bezig zijn? Meer nog: is mijn ietwat teruggetrokken en bezonnen levensstijl wel de juiste, zit ik wel op het goede spoor? Het is een onvermoede gelegenheid voor een wat onwennig gewetensonderzoek, voor een onwelgekomen moment van bezinning, voor het nukkig in vraag stellen van ongemerkt binnengeslopen buitenissigheden en ongewone gewoonten, onverantwoorde vooroordelen, roestige rust of ranzige rariteit, kneuterige zelfgenoegzaam- of –ingenomenheid.

Anderzijds ben ik wel echt blij dat ik weer in mijn vertrouwde omgeving ben, met alles wat ik om me heen verzameld heb, mijn luie zetel, de kamerplanten, maar vooral mijn boeken en muziek, mijn geliefde oude bekenden die ik blindelings weet te vinden. En ook mijn uitlaatklep, mijn dagboek, mijn kroniek: mijn blog, waar ik nu al 800 dagen ten minste enkele uren per dag actief mee bezig ben. Aan de kijkcijfers heb ik gemerkt dat velen van u ook met andere dingen bezig geweest zijn: vakantie, reizen… Wellicht kom je in de komende dagen weer eens kijken wat er hier zoal bij gekomen is. Ik hoop je binnenkort weer te vergasten op mijn commentaren en bedenkingen en af en toe je aandacht te vestigen op aspecten van het leven die me dierbaar zijn of op dingen die me zijn opgevallen zijn en waarop ik wat dieper wil ingaan, om er het fijne van te weten, om het voor mezelf en meteen ook voor u uit te klaren.

Ik eindig op een vrolijke noot: een grapje, je vindt die hier niet bij de vleet, voorwaar!

Drie statistici gaan op eendenjacht. Er vliegt een eend op en de eerste schiet: een meter te hoog; de tweede schiet: een meter te laag. Waarop de derde triomfantelijk roept: Hebbes!

Misschien heb je je afgevraagd: leest hij niet meer? Het is inderdaad al van 11 maart geleden dat ik hier verslag uitbracht over een boek dat ik gelezen had, onder de vorm van de vertaling van een kortverhaal van William Trevor, An Afternoon. Natuurlijk lees ik nog, alle dagen, uren aan een stuk, al komen er stilaan zonnige periodes zodat we ook wat in de tuin kunnen werken, zalig is dat, al voelen we stilaan de jaren.

Het boek dat me sinds enkele weken bezig hield, was How the Mind Works van Steven Pinker, xii + 660 pp., notes, references, credits, index, Penguin, 1997. Mijn exemplaar, een fris tweedehands exemplaar, kocht ik via eBay in Engeland voor amper € 10, verzendingskosten inbegrepen.

Steven Pinker (°1954) is, zoals we zeggen, niet de eerste de beste. Hij studeerde experimentele psychologie, onder meer in Harvard, waar hij nadien ook doceerde, zoals ook aan de Stanford universiteit, maar werd dan benoemd aan het beroemde MIT, Massachusetts Institute of Technology, waar meer Nobelprijswinnaars werken en gewerkt hebben dan waar ook ter wereld. Hij werd er directeur van het belangrijke Centre for Cognitive Neuroscience. Sinds 2007 is hij weer in Harvard, waar hij houder is van een leerstoel Psychologie. Hij is de auteur van talloze artikels, maar ook van enkele zeer populaire werken voor een ruimer publiek, die zelfs de bestsellerslijsten haalden: The Language Instinct (1994), How the Mind Works (1999), Words and Rules (2000), The Blank Slate (2002), The Stuff of Thought (2007).

How the Mind Works is vertaald in het Nederlands: Hoe de menselijke geest werkt; er is ook nog Het onbeschreven blad en Stof Van Het Denken (Taal Als Venster Op De Menselijke Natuur) en binnenkort verschijnt ook Sekse Paradox (Over Bluffende Mannen, Brave Vrouwen En Het Glazen Plafond).

Liever dan mijn eigen povere commentaar bied ik u hier mijn vertaling aan van het inhoudelijk deel van Pinkers eigen inleiding tot How the Mind Works, zodat u zich een idee kan vormen van het boek.

Een boek met als titel Hoe de menselijke geest werkt begint het best op een bescheiden toon, en ik zal beginnen met twee.

Ten eerste: we weten niet hoe de menselijke geest werkt, bijlange niet zo goed als we weten hoe het lichaam werkt, en zeker niet goed genoeg om utopia te ontwerpen of om mensen te genezen van hun mistevredenheid. Waarom dan die gedurfde titel? De linguïst Noam Chomsky heeft ooit gesuggereerd dat we onze onwetendheid kunnen indelen in problemen en mysteries. Als we voor een probleem komen te staan, dan kennen we misschien niet de oplossing, maar we hebben inzicht, stijgende kennis, en een idee van wat we aan het zoeken zijn. Maar als we geconfronteerd worden met een mysterie, dan is al wat we kunnen doen ernaar staren, verbaasd en verbijsterd, zelfs niet wetend hoe een oplossing er zou kunnen uitzien.Ik heb dit boek geschreven omdat dozijnen mysteries van de geest, van mentale beelden tot romantische liefde, recentelijk een upgrade kregen van mysteries tot problemen, hoewel er nog steeds mysteries overblijven ook! Elk idee in dit boek kan mogelijks verkeerd blijken te zijn, maar dat zou vooruitgang zijn, want onze vroegere ideeën waren té geesteloos om gewoon verkeerd te zijn.

Ten tweede: IK heb niet ontdekt wat we weten over hoe de geest werkt. Heel weinig van de ideeën in dit boek zijn van mij. Uit verscheidene disciplines heb ik theorieën geselecteerd die me opvielen omdat ze een bijzonder inzicht boden in onze gedachten en gevoelens, omdat ze in overeenstemming zijn met de feiten en omdat ze nieuwe theorieën voorspellen, en omdat ze consistent zijn qua inhoud en in hun verklaringsmethoden. Mijn bedoeling was om deze ideeën samen te weven in een samenhangend beeld op basis van twee nog grotere ideeën, die evenmin van mij zijn: de computertheorie van de geest en de theorie van de natuurlijke selectie van replicators.

Het eerste hoofdstuk is de voorstelling van het groter geheel: de geest is een systeem van computerorganen, ontworpen via natuurlijke selectie, met de bedoeling om de problemen op te lossen van onze evolutionaire voorouders in hun voedselverzamelende manier van leven. Vervolgens krijgt elk van de grote ideeën, computing en evolutie, een hoofdstuk. Ik ontleed de belangrijkste facetten van de geest in hoofdstukken over perceptie, redenering, emotie en sociale relaties (familie, geliefden, rivalen, vrienden, kennissen, bondgenoten, vijanden). Een laatste hoofdstuk is gewijd aan onze hogere roepingen: kunst, muziek, literatuur, humor, religie en filosofie. Er is geen hoofdstuk over taal; mijn eerder boek The Language Instinct behandelt dat onderwerp op een complementaire manier.

Dit boek is bestemd voor eenieder die nieuwsgierig is naar hoe de menselijke geest werkt. Ik schreef het niet alleen voor leraars en studenten, maar ik schreef het evenmin alleen maar om wetenschap te populariseren. Ik hoop dat zowel wetenschappers als gewone lezers hun voordeel kunnen doen met een blik vanuit vogelperspectief op de menselijke geest en hoe die betrokken is bij de menselijke aangelegenheden. Van op die hoogte is er namelijk weinig verschil tussen een specialist en een bedachtzame leek, want dezer dagen kunnen wij specialisten niet veel meer zijn dan leken in onze eigen disciplines, laat staan in naburige. Ik heb geen samenvattende overzichten gegeven van de literatuur of een voorstelling van alle benaderingen van elk debat, omdat zoiets het boek onleesbaar zou gemaakt hebben, zelfs onoptilbaar. Mijn conclusies komen van een afweging van de convergentie van bewijzen uit verscheidene domeinen en methodes, en ik heb gedetailleerde verwijzingen voorzien voor lezers die er dieper willen op ingaan.

Zo, ik hoop dat je daarmee toch wat de smaak te pakken hebt. Ik weet het wel, dit is een turf van een boek, maar het leest grotendeels erg vlot, vaak zelfs als een roman. Het is ongelooflijk goed geschreven en het zal je ogen openen voor dingen waarbij je nooit hebt stilgestaan, en antwoorden op vragen die je jarenlang gefascineerd of achtervolgd hebben. Toch een goede raad: probeer een exemplaar vast te krijgen in een beetje een grotere letter dan mijn Penguin-uitgave, want zeker op het snel vergelende papier van die pockets is een micro-korpsgrootte een marteling voor je ogen die je kan missen als de pest terwijl je alle aandacht nodig hebt voor de inhoud.

Het zogenaamde derde programma van de officiële Vlaamse radiozender, nu Klara, is sinds mijn jeugd voor mij erg belangrijk geweest en ik durf aan te nemen dat dit voor vele andere Vlamingen met enige intellectuele en artistieke belangstelling zo is geweest. Het was jarenlang de enige plek waar je in Vlaanderen terecht kon voor klassieke muziek in vrijwel alle vormen, vooral ook de oude muziek, jazz, etnische muziek, poëzie, boekbesprekingen, informatie over tentoonstellingen en interviews met belangrijke mensen en vooraanstaande auteurs. De Nederlandse zenders kon je niet overal ontvangen, net zomin als de Franstalige, Duitse en Engelse.

Op heel wat punten hoefde je ook niet naar ander en beter te verlangen, bijvoorbeeld voor oude muziek, want Vlaanderen was het centrum van waaruit de vernieuwde belangstelling ontstond voor alles wat van vóór Mozart was en voor de originele uitvoeringspraktijk. Ook op het gebied van etnische en volksmuziek zat je wel goed, met uitstekend gedocumenteerde programma’s met ook eigen veldopnames van Herman Vuylsteke. De jonge René Jacobs mocht er de resultaten voorstellen van zijn studies over de Italiaanse barok. Niño de Flandes, onze eigen Wannes Van de Velde leerde ons wat flamenco echt is. Denijs Dille wist werkelijk alles over Bartok en Delius. Vele uren hebben wij aan de radio gekluisterd gezeten.

Maar met de intellectuele praatprogramma’s heb ik het altijd moeilijk gehad. Eerst was er jarenlang de onvermijdelijke maar o, zo betweterige Frans Boenders en vandaag de dag heeft Jean-Pierre Rondas die nare traditie con brio overgenomen, bij voorkeur op zondagvoormiddag, van elf tot twaalf. Het valt af en toe nog wel mee, maar vandaag had hij het over een onderwerp dat me nauw aan het hart ligt: Darwinisme, atheïsme en enkele auteurs waarvan ik verscheidene werken heb gelezen en die ik hier ook heb besproken of gesignaleerd, vooral Richard Dawkins en Daniel Dennett. Aanleiding was een boek van de Anglicaanse priester en theologieprofessor (maar hier ten tonele gevoerd als historian) Alister McGrath, The Twilight of Atheism, met wie Rondas een uitgebreid interview had, in het Engels. Wat we daar hebben moeten horen, was ronduit ergerlijk. McGrath mag natuurlijk zeggen wat hij wil, en Rondas ook, maar dan liefst niet onder het mom van een wetenschappelijk (verantwoord) programma. Niet alleen was Rondas totaal kritiekloos voor de merkwaardig conservatieve opvattingen van zijn geïnviteerde, hij deed er telkens nog een schepje bovenop.

Met hun gezamenlijke rabiate aanval (de wederzijdse exactly!’s waren niet uit de lucht) op de recente atheïstische zondvloed (sic) zaten ze, hoe kan het ook anders, al heel snel gezellig te keuvelen in de duistere fundamentalistisch religieuze hoek van het creationisme. Toen Rondas dat in de allerlaatste minuten van het programma zowaar ook begon in te zien, stelde hij dan maar de vraag aan McGrath, die ons daarop een staaltje gaf van zijn slick obscurantisme: nee, hij was geen creationist, maar hij geloofde wél in creation. Hoe die schepping dan in haar werk ging, daar was helaas geen tijd meer voor, maar het was niet op zeven dagen gebeurd, Augustinus had daarop al gewezen, zodus.

Ik ga me hier niet moe maken met al de hatelijkheden, moedwillige verdraaiingen, manifeste leugens en wetenschappelijke enormiteiten op te sommen die deze beide ‘gelovigen’ gedebiteerd hebben in de loop van hun gesprek. Wat ik u allen zou willen aanraden is dit: schenk in hemelsnaam niet te veel belang aan wat journalisten als Rondas vertellen over wat dan ook, en zeker niet over godsdienst, Darwinisme en het bestaan van God, maar overtuig uzelf, lees de auteurs zelf, zelfs McGrath voor mijn part, maar dan ook Dawkins (en niet alleen The God Delusion, vert. God als misvatting) en Dennett (en niet alleen Breaking the Spell). Dan zal je merken dat je hun tendentieuze uitleg niet nodig hebt om die boeken te begrijpen, ze zijn echt niet zo moeilijk. Gegarandeerd dat je dan ook tot andere conclusies zal komen dan zij, die hun eigen angsten en vooroordelen laten voorgaan op de objectiviteit en intellectuele eerlijkheid die je toch zou mogen verwachten op onze nationale openbare omroep op een zondagmorgen rond ten elven.

En mocht je dan toch de indrukwekkende religieuze revival niet willen mankeren die McGrath en Rondas menen te bespeuren, dan is er geen reden tot haast: er is nog ruim plaats in onze kerken dezer dagen. Of wat je daar aantreft van aard is om je er lang te houden is nog een andere vraag.

In de jaren na de Tweede wereldoorlog hebben de grootmachten (en heel wat niet zo grote) er alles aan gedaan om een sterk leger op te bouwen, vooral met wat men nadien massavernietigingswapens is gaan noemen. De wapenwedloop kende een verschrikkelijk hoogtepunt met de ongebreidelde opstapeling van kernwapens en hun dragers, de korte- en langeafstandsraketten, niet alleen in de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten, maar ook in hun satellietlanden (zie 04.11.2006 voor de etymologie van satelliet), bijvoorbeeld bij ons in Kleine Brogel. Zelfs een uiterst verstandig politicus als Helmut Schmidt, de Duitse kanselier van 1974-82, was een fervent voorstander van de plaatsing van de infame kruisraketten in Europa, wat bij ons toen zelfs gebeurd is zonder medeweten van de regering en waarover ze nu nog altijd onnozel doen (‘daarover praten we niet!’).

Bij elk plaatselijk conflict, dat slechts een verdoken oefenronde van de grootmachten was, bestond de vrees van de escalatie en het uitbreken van een nieuwe wereldbrand. Het is gelukkig niet zo ver gekomen en de ergste kou van de koude oorlog lijkt achter de rug, al zijn er nog voldoende maartse buien en aprilse grillen om ongerust te blijven.

Het principe van die wapenwedloop, de oorlogsfilosofie was samengevat in een Engels woord: deterrence, afschrikking. Langs beide kanten was de boodschap: als jij begint, sla ik nog harder terug. Spionage was daarbij essentieel: men moest weten over welke wapens de tegenstander beschikte, waar die opgesteld waren, wat de oorlogsplannen waren…

Voorstanders van dat systeem, politieke leiders, wapenproducenten en trafikanten, militaire leiders, conservatieve religieuze leiders (zijn er andere?) beweerden dat de wederzijdse bewapening de enige manier was om de vrede te handhaven en ze wezen naar het uitblijven van een nieuwe wereldoorlog als het bewijs van hun gelijk. Ook vandaag nog zijn er mensen die vasthouden aan die ideologie.

Gelukkig zijn er ook andere. De vredesbeweging is pas goed op gang gekomen met de oorlog in Vietnam, toen men de uitzichtloosheid van het conflict begon in te zien en de onverantwoorde verwoesting door beide partijen van een prachtig en onschuldig land en de gevolgen voor een grootmacht als Amerika, niet alleen in body bags maar ook voor de eigen economie en die van de hele wereld.

Toen is men beginnen inzien dat deterrence, afschrikking niet de oplossing is, maar een groot deel van het probleem. Ik behoor tot de generatie die leefde onder de reële dreiging van een atoomoorlog en van de totale vernietiging van de aarde en ik kan u verzekeren dat wij dat aan den lijve aanvoelden. Het was een druk waarmee niet te leven viel. Wij waren panisch angstige mensen, toen! Dat is het gevolg van afschrikking als principe: de mensen krijgen inderdaad schrik. Maar vrees en angst zijn de slechtste raadgevers, ze vernietigen alle positieve gevoelens en ondermijnen alle menselijke verhoudingen, niets is bestand tegen de destructieve kracht van angst.

De mens kan dan twee kanten uit: ofwel gaat hij aan zijn angst ten onder, en dat hebben we meegemaakt, in individuele gevallen van zelfdoding, in een furie van druggebruik, in alternatief leven en in vernietigende sekten. Ofwel revolteert hij tegen diegenen die hem angst aanjagen, en dat hebben we ook mogen meemaken. De staatsterreur in Sovjet-Rusland, Nazi-Duitsland, Khmer-Cambodja, de Zuid-Amerikaanse dictaturen, ze hebben niet kunnen standhouden. Na mei ’68 was gezag nooit meer wat het voordien geweest is.

Mensen hebben een houvast nodig, zegt men en dat is ook zo. Het is goed dat we basisregels voor ons samenleven vastleggen en dat we die regels voortdurend in herinnering brengen. Maar we zijn niet zo heel goed in het opstellen van die regels, we zijn het daarover zelden eens, luister ’s morgens maar eens naar de krantencommentaren of naar een inhoudelijk praatprogramma: zelfs over de meest essentiële kwesties verschillen we nog al eens van mening, zoals dezer dagen over euthanasie of over democratie…

Een ding moge toch duidelijk zijn: afschrikking werkt niet, toch niet op lange termijn. Dat heeft de katholieke kerk ondervonden, de kampioen van de donderpreek: masturbatie, zo werd ons ingeprent, was niet alleen een doodzonde, je werd er ook blind van! Denk aan uw uitersten, zegde de moraal, en je zal in eeuwigheid niet zondigen! De hel met al haar kwellingen was de afschrikking die ervoor moest zorgen dat de (katholieke) mens zich een beetje zou gedragen en de kerk liet niet na erop te wijzen dat het werkte! Maar het blijft niet werken, mensen kunnen niet leven met voortdurende angst en dreiging waaraan zij niet kunnen ontsnappen: zij gaan eraan kapot, en dat hebben we meegemaakt in schrijnende gevallen van godsdiensthysterie en harteloze onverdraagzaamheid, of zij revolteren tegen hen die hen onterecht en nodeloos bedreigen en dat hebben we ook gezien: de kerken liepen leeg, de priesters op kop. Wij nemen het niet meer dat men ons angst aanjaagt en wij geloven niet meer in donderpreken en gezagsargumenten, we zijn groot genoeg om zelf te beslissen.

Als wij dus op zoek zijn naar een basis voor onze moraal, voor de basisregels van onze samenleving, zullen we een ander principe moeten gebruiken dan de afschrikking, omdat die niet werkt en omdat ze de mensen terroriseert.

We zouden eens kunnen proberen met de simpele basisregel dat alle mensen, álle mensen dezelfde rechten hebben.

Euthanasie… het staat weer in het centrum van de belangstelling. In de eerste editie van Van Dale (1864) stond het woord er nog niet in, in de laatste staan er al meer dan twintig samenstellingen van het woord. Er zijn wettelijke voorzieningen, die afdwingbaar zijn. Zo is men in alle ziekenhuizen verplicht om te voldoen aan de wens van iemand die om euthanasie verzoekt, indien dat gebeurt volgens de bepalingen van de wet.

Dan zou je denken dat alles geregeld is, maar als een bekende Vlaming zoals Hugo Claus gebruik maakt van de wettelijke voorzieningen, dan levert dat allerlei commentaar op. Het heeft me wat verwonderd dat kardinaal Danneels zich zo smalend heeft uitgelaten over de keuze van Claus. Het is op zijn minst ongepast om zo te spreken over een verdienstelijk kunstenaar; als je niets anders te vertellen hebt, hou dan je mening voor jezelf. Maar dat is juist de kwestie, vrees ik: Danneels heeft ook voor het overige niets positiefs te zeggen over iemand als Claus en heeft deze laatste gelegenheid te baat genomen om lucht te geven aan zijn afkeer voor de kunstenaar Claus, door hem te veroordelen voor zijn keuze voor een actief beëindigen van zijn leven, zijn laatste daad als mens, niet als kunstenaar.

Ik ben geen Claus-fan, ik heb bijvoorbeeld Het verdriet niet gelezen en ben ook niet van plan dat te doen. Anderzijds heb ik altijd gedacht dat Godfried Danneels een zeer verstandig man was, maar ik moet bekennen dat ik bij verscheidene gelegenheden, zoals ook nu, erg teleurgesteld ben in uitspraken die hij heeft gedaan. Met een kardinaal weet je nooit of je de mens hoort of de functie. Dat heeft hij dan toch maar gemeen met Claus: je wist ook nooit of hij het meende of speelde. Ik meen dat Claus zijn levenseinde echt meende, met de dood speel je geen spelletjes. Tot dat inzicht zou Danneels ook kunnen gekomen zijn, hij is maar enkele jaren jonger dan Claus en hoewel ik hem nog een lang leven toewens (en een zachte dood), tonen de statistieken aan dat het binnen zeer afzienbare tijd ook aan hem zal zijn.

Maar er is een belangrijk punt waarop Claus, de ‘hogepriester van de Vlaamse literatuur’ en de ‘echte’ hogepriester van België, kardinaal Danneels, van opvatting verschillen. Ik weet het niet van hemzelf of uit zijn literatuur, maar ik neem aan dat Claus niet geloofde in de God van Danneels en evenmin het hiernamaals waarop Danneels zo vertrouwt en rekent. En dat verschil speelt een belangrijke rol in de discussie over euthanasie, ook al zegt men dat niet, ook al haalt men duizend andere redenen aan om voor of tegen euthanasie te zijn. Wie gelooft in het hiernamaals heeft, op de keper beschouwd, alle redenen om dit tranendal te verlaten en over te gaan naar de gelukzaligheid die hem of haar aan de overkant wacht.

Maar zo werkt het niet in het christendom, dat zou tot absurde situaties leiden: het beste dat men voor zijn eigen kind dan kan doen is het meteen na de geboorte vermoorden, excuseer me voor deze gruwelijke veronderstelling, die overigens grote gelijkenis vertoont met de redenering van de moslim-zelfmoordterroristen. Neen, men moet zijn hemel hier op aarde verdienen en het vijfde gebod (ja, pas het vijfde, zie mijn blog van 08.02.2007) zegt: gij zult niet doden. Volgens de kerk is dat een gebod, of liever een verbod dat onder alle omstandigheden moet onderhouden worden en het slaat het dus ook op euthanasie, actief, dus aan de kant van de medici die ingrijpen in het leven, en ook passief, aan de kant van de ‘patiënt’ die erom verzoekt. Nochtans is het ene, noch het andere ‘doden’ in de klassieke betekenis van het woord, kijk de definities van Van Dale maar eens na, ze verwijzen allemaal naar situaties waarin er een onwillig slachtoffer en een agressieve dader is, en dat is precies wat euthanasie niet is.

Wie niet gelooft in het hiernamaals beseft ten volle dat het leven eindig is. Het is ‘maar’ het leven, kortstondig zelfs voor een zeventigjarige bon vivant als Claus of een asceet (of toch bijna of ‘van begeerte’) als Danneels. Wat we hier doen met ons leven, daarover moeten we alleen hier verantwoording afleggen. Wij hebben het zelf in de hand, bij leven en welzijn maar ook in lijden en dood.

Niemand is eenzamer dan de mens die sterft, sterven doe je helemaal alleen. Ik heb dat gezien bij geliefden die me zijn voorgegaan, ook al zaten we rond hun sterfbed en hielden we hun hand in de onze en voelden we het moede kloppen van het bloed langzaam, o zo langzaam verstillen tegen de grauwte van de morgen aan en dan helemaal niets meer…

Laat mensen toch in hun eigen waardigheid sterven, betuig hun dat ultieme respect en schend ook hun de nagedachtenis niet: de mortuis nil nisi bene, over de doden spreken we niet als we er niets goeds kunnen over zeggen.

De sneer, de honende schampere opmerking van de kardinaal, nog wel tijdens een homilie, bij de dood van Claus was onnodig, ongepast, onheus, onwaardig, onchristelijk en liefdeloos.