Daniel Dennett, Consciousness Explained, xiii + 511 pp., appendices, bibliography, index, Little, Brown, 1991, nieuw $ 28.

vertaald als: Het bewustzijn verklaard, 570 blz., Olympus, 1999, ongeveer € 17.

Dit is voorwaar geen gemakkelijk boek. Als je dit van mij hoort, dan wil dat wat zeggen, ik ben wel een en ander gewoon. Ik heb al verscheidene werken van Dennett gelezen en er ook steeds van genoten, dus ik ben niet negatief vooringenomen tegen hem. Ik weet niet of de vroege publicatiedatum er iets mee te maken heeft: het boek is verschenen in 1991, mijn exemplaar is een tweedehandse eerste editie van de hardcover. Misschien heeft Dennett zijn didactische kwaliteiten sindsdien aanzienlijk verbeterd, dat zou kunnen. Het zou ook kunnen liggen aan de enigszins omslachtige methode die de auteur gebruikt in dit boek. Hij geeft de voorkeur aan een constante intense en gedetailleerde dialoog met opvattingen van andere auteurs en met het spontaan en intuïtief aanvoelen. Hij werkt via ingenieuze denkexperimenten die ons stilaan op weg moeten zetten om zijn alternatieve voorstellingen te begrijpen en te aanvaarden. Misschien is dat nuttig en zelfs nodig, maar af en toe smeek je de auteur om nu eens klaar en duidelijk te zeggen wat hij dan wel bedoelt.

Ik heb gezweet op dit boek en enkele al te uitgesponnen bladzijden heb ik gewoon cursorisch gelezen, ik geef het toe. Wie een uitvoerige inhoudelijke bespreking wenst, kan daarvoor onder meer terecht op deze site, er zijn twee delen: http://www.webfilosofen.nl/artikel.php?bewustzijndennett.

Toch heb ik het de moeite gevonden om vol te houden. Zoals vaak met dergelijke teksten kan ik mij er niet van weerhouden om wat gezegd wordt onmiddellijk te testen op mijzelf, om zo te zien of het klopt. Misschien is dat wel de reden waarom het lezen zo traag en zo moeizaam vooruit ging: het was een voortdurende confrontatie van de tekst met mijn eigen reacties, commentaren en spontane gedachten.

Nadenken over het bewustzijn is een vorm van introspectie, een gewetensonderzoek, een zelfpsychoanalyse. Het is de vraag naar wie ik ben, naar mijn persoonlijkheid, mijn ego, mijn ‘zelf’, mijn ziel, mijn eigenheid, mijn individualiteit, mijn ik.

Wat ligt er meer voor de hand dan dat? Descartes vertrok daarvan: ik denk, dus ik ben. Let op de ik-vorm… Ik eet, ik drink, ik ga, ik sta, ik lig, ik plant mij voort, ik leer, ik geniet, ik vergis me, ik geniet, ik slaap, ik werk, ik verdien geld, ik ga dood. Is het mogelijk dat wij ons in al die gevallen vergissen, dat er geen ik bestaat?

Het is in alle geval niet gemakkelijk om dat ‘ik’ te vatten. Descartes situeerde het in de pijnappelklier in onze hersenen, anderen op andere plaatsten in ons lichaam, ons hart, ons hoofd, onze ‘inborst’. Anderen hebben daaraan getwijfeld en vandaag spreekt de moderne wetenschap niet meer in die termen. Wat ze dan wel zegt, is zeer problematisch en ingewikkeld, er zijn vele opvattingen, of anders gezegd: men weet het niet. Dat ons ik ‘iets’ zou zijn, dat zich ergens bevindt, dat gelooft vrijwel niemand meer. Het is geen voorwerp, geen tastbaar iets, zoals onze lever of zelfs onze hersenen. Het heeft vooral met onze hersenen te maken, maar het kan er niet mee gelijkgesteld worden. Zonder hersenen is er geen ik, zelfs geen ‘mens’. Maar een mens met hersenen die niet meer werken is hersendood en ook dat aanzien we niet als een mens, ook al weten we niet goed hoe we ermee moeten omgaan.

Ons bewustzijn heeft te maken met de activiteit van onze hersenen in ons lichaam, maar ook dat is geen afdoende verklaring, want die activiteit speelt zich grotendeels onbewust af, wij hebben er geen vat op, wij kunnen onze hersenen niet doen werken zoals onze armen en benen of onze ogen. We beseffen dat het te maken heeft met denken, met gedachten, maar ook met emoties, gevoelens, maar wat dat precies is, dat weten we niet.

Wat is een gedachte? Is dat iets dat bestaat, tastbaar is, iets dat kan vastgesteld worden met een apparaat? Zijn de elektromagnetische golven die men ziet dan ook de gedachte? Kunnen we met een hersenscanner iemands gedachten lezen? Het is allemaal heel onduidelijk.

Wat we wel zeker weten is dat ons bewustzijn verbonden is met ons lichaam. Het is mijn bewustzijn, het behoort bij deze persoon, deze mens. Het kan niet plots overgaan naar een andere. Twee personen kunnen niet samen één bewustzijn hebben, al zijn er vreemde toestanden met eeneiige tweelingen. Een persoon kan niet twee ‘bewustzijns’ hebben, het meervoud bestaat niet eens, al zijn er vreemde toestanden met meervoudige persoonlijkheden. Mijn bewustzijn beperkt zich tot mijn eigen lichaam, ik kan de gedachten van iemand anders niet lezen zoals ik mijn gedachten heb, ik kan zijn lichaam niet voelen in al zijn aspecten zoals ik het mijne voel. Er is dus een grens aan mijn bewustzijn en die valt samen met mijn lichaamsgrenzen.

Maar dan ook weer niet, want met mijn lichaam treed ik in contact met de wereld. Ik ben mij niet alleen bewust van mijn innerlijk lichaam, maar vooral van de wereld om mij heen, mijn lichaam én mijn bewustzijn reageren op mijn omgeving. Die omgeving staat in nauw contact met mij. Wij zijn totaal van onze materiële omgeving afhankelijk, anders gaan we dood. We ademen de lucht om ons heen in en uit; als die lucht te vervuild is of te dun, dan overleven we dat uiteindelijk niet. We eten en drinken onze omgeving, we gebruiken, vervuilen, recycleren ze. Ons lichaam bestaat volledig uit elementen die we uit onze omgeving halen.

Ik noem het mijn lichaam, maar ik zou beter zeggen: ons lichaam, want het is bevolkt met miljarden andere levende wezen, bacteriën, virussen en talloze minuscule organismen. Sommige daarvan hebben we nodig, bijvoorbeeld voor de spijsvertering. Andere dulden we, zoals alles wat zich op onze huid en in ons haar bevindt. Andere bestrijden we, zo goed en zo kwaad als het gaat, want sommige zijn onze vijanden en kunnen ons doden: aids, kanker en al die andere belagers. Zijn al die vreemde gasten ook ik? Ben ik hen?

Wij leven in onze omgeving, we zijn een deel ervan, wij zijn onze omgeving. De atomen waaruit wij zijn samengesteld zijn identiek met die van de wereld om ons heen, de cellen waaruit we bestaan zijn identiek met die van alle andere levende wezens.

Het gaat nog veel verder. Wij zijn niet alleen materieel een deel van onze omgeving, maar ook economisch en sociaal. Onze wereld is een zeer complex samenspel van dode materie en van werkelijk ontelbare soorten levende organismen. Die kwetsbare samenhang is noodzakelijk voor ons voortbestaan. We leven en werken samen met andere mensen en met andere levende organismen, dieren en planten en bacteriën en al. We zijn helemaal op elkaar en op onze wereld aangewezen. Ook emotioneel kunnen we niet zonder elkaar, zonder onze huisdieren, ons vee, de fauna en de flora.

Op een zeer intense manier zijn we met onze medemens verbonden in de voortplanting. We verenigen onze genetische eigenheid met die van een ander individu door de helft van ons DNA samen te koppelen aan de helft van dat van onze partner en daaruit ontstaat een nieuw levend wezen, dat op een unieke manier die twee combineert. In dat seksueel contact voegen we onze lichaamsvochten samen, iets dat we anders nooit doen: eens die ons lichaam verlaten hebben, ons speeksel, oorsmeer, snot, braaksel, sperma, uitwerpselen, bloed… hebben we zelfs een afkeer van de producten van ons eigen lichaam. Bij seks dringen we in elkaar binnen langs alle mogelijke wegen en gaan met elkaars lichaam om alsof het ons eigen is, we worden één vlees.

We beginnen ons leven dus als twee onooglijke stukjes van andere mensen. Dan begint onze eigenheid. Maar zeker in die eerste periode zijn we volledig afhankelijk van onze omgeving en van andere mensen, in de eerste plaats de moeder. Wat is de eigenheid van een embryo? In hoeverre is het een deel van het moederlichaam en in hoeverre is het zelfstandig? De katholieke kerk zegt dat bij de conceptie, dus bij de bevruchting van de eicel, God een onsterfelijke ziel instort in de vereniging van die twee cellen. Maar wij weten niet wat daarmee bedoeld is: wie of wat is God? Een ziel? Instorten? Wat gebeurt er precies? Hoe weten we dat? Is dat aanwijsbaar? Betekent dat iets?

Wanneer begint het individuele bewustzijn van een embryo? Wij weten het niet. Hebben planten en dieren een bewustzijn? Wij weten het niet!

Het is wel evident dat er vanaf de geboorte een individu is, dat kan je gewoon zien: er is een nieuwe, afzonderlijke mens. Maar het is een zeer afhankelijke mens die slechts kan overleven met de grootst mogelijke zorgen, bijvoorbeeld de voeding door het lichaamsvocht van de moeder bij het zogen. Wat betekent het zelfbewustzijn van een zuigeling?

En dan begint het hele complexe proces van het opgroeien tot zelfstandigheid. Het bewustzijn van een kind groeit elke dag, elk uur, elke minuut. Het begint niet als een onbeschreven blad, zoals men vroeger dacht. Nee, er zijn patronen die genetisch vastgelegd zijn. Zoals een vogel geen instructies nodig heeft van zijn ouders, geen geschreven handleiding of een voorbeeld voor ogen om zijn nest te bouwen, zo zijn er in de mens systemen ingebouwd, te beginnen met de ademhaling, de zuigreflex enzovoort. In een moeilijk te begrijpen samenspel van opvoeding en geschiktheid ontwikkelt het kind zich tot een mens die kan overleven in zijn omgeving.

Vanaf wanneer spreken we van een volledig en zelfstandig bewustzijn? Er zijn vele stappen: de kleuterschool, het lager onderwijs, het secundair, de initiatieriten; vanaf 16 krijg je bepaalde rechten, vanaf 18 nog andere, vroeger was dat 21. Dan ben je volwassen, maar als je nog thuis woont en economisch afhankelijk bent van je ouders en omgeving, hoe zelfstandig ben je dan? Hoe vaak zeggen we niet dat mensen pas volwassen worden als ze gaan werken en geld verdienen, als ze een partner en eventueel kinderen hebben? En hoe zelfstandig zijn ze dan, verbonden als ze op hun beurt zijn met hun gezinsleden?

Alles wijst erop dat het ik vele aspecten heeft, op veel manieren kan omschreven worden en dat die elkaar niet volledig dekken. Dat geeft aanleiding tot problemen die geen eenvoudige oplossing hebben. Iemand die een misdaad begaat moet gestraft worden. Maar er zijn omstandigheden waarin we aarzelen. Wie een passionele moord begaat, gaat soms vrijuit of krijgt opschorting van straf. Wie niet toerekeningsvatbaar is, wordt niet gestraft maar geïnterneerd, als een beschermende maatregel, tegenover de maatschappij en tegenover dat individu. We doen iets met zijn lichaam, opsluiten, behandelen, omwille van iets dat zijn lichaam heeft gedaan, zonder dat zijn bewustzijn daarvoor verantwoordelijk was.

We maken dus soms een onderscheid tussen het lichaam en het bewustzijn en dat is zeer vreemd, want hoe kan het ene bestaan zonder het andere? Is er dan geen identiteit tussen de twee?

Een dood lichaam is geen mens, maar toch gaan we uiterst respectvol om met onze lijken, dat is een vast element in elke beschaving. We gooien onze lijken niet op het stort en stoppen ze niet in vuilniszakken (tenzij bij een misdaad). En toch heeft een dode mens geen bewustzijn meer.

Een mens kan zich het ene moment laten lijden door emoties, dan weer door primaire aandriften, dan weer door zorgvuldig en logisch overleg. Soms doet een mens verbazingwekkende dingen, goede en kwade. Soms hebben mensen echt twee gezichten, Jekyll en Hyde, denk aan psychopathische moordenaars: ze leiden een ogenschijnlijk normaal leven, maar ’s nachts gaan ze op moordtocht, soms jaren lang.

Men spreekt van een gespleten persoonlijkheid, maar wat is dat precies? Twee ‘bewustzijns’ in één persoon? En wie is dan de schuldige, wie moeten we straffen?

Dit zijn slechts enkele van de overwegingen die bij mij opkwamen bij het lezen van dit boek van Dennett. Hij stelt veel vragen en haalt veel gevestigde opvattingen neer en hij doet dat op een overtuigende manier. Hij doet ons nadenken en inzien dat het allemaal niet zo simpel is als wij dachten of als men ons wil doen geloven. Zijn belangrijkste bijdrage tot de discussie lijkt me het sloopwerk. Wat hij in de plaats aanbiedt, is veel minder duidelijk of evident. Je kan aan het einde van het boek niet opgelucht ademhalen en zeggen: nu weet ik wat het bewustzijn is! Je weet veeleer wat het niet is… Vandaar dat hijzelf en anderen na hem wel eens zeggen dat de titel van zijn boek zou moeten zijn: Consciousness explained away, wat we benaderend kunnen vertalen als: het bewustzijn weg verklaard.

Want wat blijft er over van het traditionele beeld dat wij hebben van het bewustzijn? Is het niet meer dan een indruk die wij hebben, een zinsbegoocheling? Een gemakkelijkheidsoplossing, een doen alsof er zoiets is als een zelfbewustzijn, een manier van zeggen? Het lijkt wel op die jonge vrijzinnige filosoof die stelde dat er geen God is, maar dat we moeten leven alsof er wel een is. Onzin, toch?

Ook de vergelijking met de software op een computer gaat mank. Ons bewustzijn is geen software die op onze hersenen draait, maar hoogstens ‘als’ een software, het blijft een vergelijking, want software is wel degelijk iets dat gemaakt is, dat materieel bestaat uit geschreven opdrachten, door andere mensen gemaakt. Dat is ons bewustzijn nadrukkelijk niet: het is wel degelijk onze identiteit, geen geleende of gekochte. Het is niet de instructies, maar het uitvoeren ervan.

Wat is trouwens de ‘virtuele’ realiteit van het bewustzijn in Dennetts visie? We hebben de ziel verworpen als een theologisch verzinsel, iets dat niet bestaat, een begrip dat nergens op slaat en nergens toe dient. We verwerpen elke metafysische realiteit: er is niets dat niet fysisch is. Maar wat betekent ‘virtueel’ bestaan? Is dat niet slechts een andere naam voor een theologische of filosofische, metafysische manier van bestaan en dus even onzinnig, nutteloos en misleidend?

Dennett zelf zegt ergens terloops dat er geen duidelijk antwoord is op de vraag wat een gedachte is. Het kan niet anders dan dat er dan ook (nog?) geen duidelijk antwoord is op de vraag naar het bewustzijn. Ik ben het met hem eens als hij zegt dat er geen materieel aanwijsbaar ‘ik’ is ergens in onze hersenen. Maar wat is dan dat niet-materiële? Je kan zeggen dat er niets bestaat dat niet materieel is, maar we ‘hebben’ zeker gedachten, ze bestaan op een of andere manier, het is geen fictie, maar ze bestaan ook niet materieel zoals een steen, een koe of een computer.

Wat is dan een gedachte? Het is een activiteit van of in onze hersenen, maar is die fysieke activiteit alles wat de gedachte is? Wat wij bedoelen met een gedachte is niet die fysieke activiteit van onze hersencellen, maar het verstaan, de inhoud als het ware van die gedachte, de betekenis die het heeft voor een persoon, het uitspreken ervan of het ermee rekening houden bij het handelen.

Ik kan het boek enkel aanraden aan mensen die naast enige filosofische voorkennis ook een aanzienlijk intellectueel uithoudingsvermogen hebben. Ikzelf zal op zoek gaan naar een ander boek over het bewustzijn, een dat minder aandacht geeft aan de traditionele opvattingen of de theorieën van andere wetenschappers en filosofen, maar dat veeleer een eigen visie ontwikkelt. Ik besef dat zoiets niet eenvoudig is, maar naast de historisch-kritische en analytische methode die Dennett hier zo briljant en zelfs met succes hanteert, moet er toch ook een andere zijn, die wel voortbouwt op de veelheid van opvattingen over het bewustzijn, inclusief die van Dennett, zonder enige twijfel, maar die meer gericht is op een (voorlopige) synthese en een grotere onmiddellijke verstaanbaarheid, ook voor een publiek van belangstellende leken in het vak. In vergelijking met zijn andere boeken is Consciousness Explained op dat punt zeker het minst geslaagd te noemen.

Sommige filosofen en wetenschappers stellen dat de mens zijn eigen denken nooit zal begrijpen: het denken is niet gemaakt om over het denken te denken, zoals een hamer niet gemaakt is om zichzelf te slaan. Dat lijkt een mogelijkheid, maar voor we daartoe besluiten zou ik er toch voor pleiten om nog even verder op zoek te gaan. Het zelfverstaan is voor de mens de meest fascinerende opdracht. We voelen aan dat het ultieme resultaat ervan van ongemeen belang is voor ons, als individu en als samenleving. Sinds de mens homo sapiens is, hebben we niet opgehouden ons daarover vragen te stellen en het ziet er niet naar uit dat we daar ooit zullen mee ophouden. Goed zo.

Het heeft aan een zijden draadje gehangen. Zijde wordt gesponnen door de zijderups, net zoals het web van de spin. Het is dus heel dun en heel breekbaar, vandaar. Maar als we die draden gaan spinnen (ze ineenvlechten door een draaiende beweging, vandaar ‘draad’) krijgen we zijdegaren, en dat is heel sterk. L’union fait la force, zo blijkt. In het Latijn hangt het aan een dunne draad (tenui filo), in het Duits een draadje (Fädlein), het Engels a (thin) thread en het Frans zegt men il ne tient qu’à un fil.

In het Grieks is het een haar (thrix). We denken dan meteen aan het zwaard van Damocles, maar dat is een ander verhaal, een legende die teruggaat op een anekdote die Cicero aanhaalde. Een zekere Dionysos was in de vierde eeuw voor onze jaartelling tiran van Syracuse, een stad op Sicilië. Volgens een van zijn hovelingen, Damocles, was hij zowat de gelukkigste man op de wereld en leidde hij een totaal onbezorgd leven. Dionysos stelde voor dat Damocles een dagje zijn plaats zou innemen, wat die natuurlijk meteen deed. Tijdens een groot feest liet hij zich verwennen met eten en drinken en wat hij maar kon bedenken en genoot van de macht die hij had over zijn hele omgeving. Tegen het einde van de maaltijd wees Dionysos naar het zwaard dat hij boven Damocles hoofd had opgehangen aan een paardenhaar. Meteen had Damocles geen zin meer en mocht Dionysos zijn plaats weer innemen.

Aan de Grieken danken we nog een andere bekende draad, die van Ariadne. Zij was de dochter van Minos, de koning van Kreta, maar hielp Theseus, een Athener, het monster Minotauros doden; elk jaar moesten de Atheners namelijk zeven maagden aan dat monster afstaan. Ariadne gaf Theseus een draad mee die hij kon afrollen in de doolhof en zo vond hij de weg terug. Wie de draad kwijt is, weet niet meer waar hij is, bijvoorbeeld in een toespraak of een gesprek. Dat zou kunnen verwijzen naar deze Griekse legende, maar ook naar alle vrouwen die sponnen, weefden, naaiden of borduurden en die ooit eens de draad waren kwijtgeraakt.

En dan is er de rode draad. Je komt die in zowat alle Europese talen tegen, maar waar komt die vandaan? Ik vond een verwijzing naar Goethe; die zou in zijn boek Die Wahlverwandtschaften (1809) het gebruik van die beeldspraak voor een terugkerend thema of motief, of een bepaalde gedachtenlijn, toegelicht hebben met een verwijzing naar het touwwerk van de Britse marine waarin, voor de herkenbaarheid, altijd een rode draad zou gevlochten zijn. Of die etymologie klopt, heb ik niet kunnen achterhalen. In het Engels komt de uitdrukking nauwelijks voor, dat is al wat verdacht, dus. Ze kennen wel red tape, maar daarmee bedoelen ze: overdreven bureaucratie; de oorsprong daarvan zou liggen bij de rode draden of linten waarmee officiële documenten werden samengebonden; in België is dat nu soms nog een tricolore touwtje.

In het Duits, Nederlands en Frans vinden we onze rode draad terug. Zo een draad valt natuurlijk goed op en het is dus heel goed mogelijk dat onze uitdrukking gewoon daarop teruggaat. Een anekdote zal dat duidelijk maken; ik was erbij toen het gebeurde.

Een zeer bekend Frans filosoof gaf in Leuven een lezing; de opkomst was enorm, de mensen stonden zich buiten te verdringen. Na de lezing was er een receptie, waar het ook behoorlijk druk was. Toen onze bejaarde filosoof wou vertrekken, viste hij van tussen de vele kledingstukken (het was winter) op de enige kapstok in het lokaal zijn zware zwarte overjas. Met een twinkeling in zijn ogen zei hij tegen de rector van de universiteit: “Dit helpt me altijd om mijn jas onmiddellijk terug te vinden!” en wees daarbij op een rode draad in het knoopsgat van zijn revers. De rector, die dagelijks ettelijke recepties ‘deed’, vond het een goed idee: “Dat moet ik onthouden, ik heb ook altijd last om mijn jas te vinden!”
Consternatie alom, vooral bij Lévinas, die stotterde: “Mais… c’est ma Légion d’honneur!”

Een trouwe lezer en pennenvriend vestigde mijn aandacht op een festival over de hersenen, dat binnenkort plaatsvindt in Gent, klik hier voor alle details: http://www.i-brain.be/index.php.

Het is mijn gewoonte niet om hier reclame te maken, maar dit is toch wel heel bijzonder, vandaar.

Het valt me de laatste tijd op dat er in het Leuvense zo weinig initiatieven zijn met een vrijzinnig karakter, zeker als we dat vergelijken met Brussel en Gent. De aanwezigheid van een katholieke universiteit in de ene stad en van vrijzinnige in de twee andere zal daaraan wel niet vreemd zijn, maar toch. Ik kan me niet voorstellen dat er in Vlaams-Brabant helemaal geen vrijzinnigen zouden zijn, of dat activiteiten rond dit thema in een universiteitsstad als Leuven geen kans op succes zouden hebben. Men heeft hier een van de grootste concentraties in Vlaanderen van jonge en oudere intellectuelen, wat statistisch een relatief hoog aantal vrijzinnigen en atheïsten met zich zou moeten brengen. En toch is hier niets, maar dan ook niets te bespeuren.

Onlangs was er op de VRT-site een opiniestuk van Marc Eyskens, klik hier: http://opinie.deredactie.be/2010/02/18/de-relevantie-van-christelijk-en-katholiek-in-een-pluralistische-samenleving/. Daarin vermeldt hij dat hij al twee keer uitgenodigd is om te gaan spreken voor de Antwerpse loge en hij ziet dat als een bewijs van de openheid, het pluralisme van katholiek Vlaanderen. Vreemd, denk ik dan: in de veertig jaar dat ik aan de Katholieke Universiteit Leuven heb gewerkt, heb ik niet één keer een logebroeder op een spreekgestoelte gezien. Het aantal Gentse of Brusselse professoren dat in Leuven uitgenodigd is voor een gastlezing, een leerstoel of een eredoctoraat is onbeduidend of onbestaand. Nee, Vlaanderen is nog altijd sterk verzuild.

Een echt pluralistische samenleving is niet voor morgen, dat hebben we ook gezien in de reacties van de katholieke partij Cd&V op een bescheiden voorstel om de katholieke aartsbisschop en primaat van België te verwijderen van zijn eerste plaats op de lijst van het diplomatieke protocol. Ik twijfel er niet aan dat men ook binnen die partij wel beseft dat dit gebruik vandaag geen zin meer heeft, maar het is voor hen onbespreekbaar, omdat het een overwinning zou zijn aan de vrijzinnigheid en dus een nederlaag voor de katholieken.

Wat moeten we overigens verstaan onder pluralisme? Letterlijk betekent het veelvormigheid, dus een erkenning dat er meer dan één opvatting is over maatschappelijke, politieke, culturele onderwerpen en dat die naast elkaar moeten kunnen bestaan. Wil dat ook zeggen dat alle opvattingen evenwaardig zijn? Ik meen van niet.

Laten we een extreem voorbeeld nemen. Misschien herinneren we ons nog Jonestown in 1978 en de Branch Davidians in 1993, indien niet: klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=278. Dit waren extreme, fanatieke sekten die op een bijzonder gewelddadige manier aan hun einde gekomen zijn. Moeten we die ook tolereren, een plaats geven in een pluralistische maatschappij? Er zijn maar weinig mensen die in hun pluralisme zo ver zullen gaan. Een maatschappij moet telkens de afweging kunnen maken of een groep of vereniging een gevaar betekent voor het voortbestaan van de maatschappij en van haar leden. Wanneer een groep of vereniging de wetten overtreedt, dan moet zij daarvoor vervolgd worden. Dit is bijvoorbeeld zo voor de zogenaamde kerk of godsdienst Scientology. Het verbaasde mij te vernemen dat senator Hugo Coveliers onlangs is gaan spreken op een bijeenkomst van die sekte en er ook nadien veel goeds wist over te vertellen.

Het verwondert mij niet minder dat christenen vaak jaloers kijken naar het succes van de Islam en daarin een herleving zien van het godsdienstige. En het blijft me ergeren dat zovele intellectuelen, die overigens vrijwel niets afweten van de leer van het katholieke christendom, dit toch blijven verdedigen omwille van de uitzonderlijke betekenis ervan voor onze beschaving. Ik moet nog altijd de eerste ernstige argumenten horen voor die afgezaagde stelling. Ik blijf erbij dat onze beschaving zich ontwikkeld heeft in een voortdurende en pijnlijke strijd tegen de principes van het christendom.

Want wat zijn de grote principes, de universele waarden van onze huidige wereldwijde beschaving? Democratie; raciale en seksuele gelijkheid; individuele vrijheid van levensstijl; volle vrijheid van denken, spreken en de pers; afwezigheid van elke religieuze autoriteit in het legislatief proces en het onderwijs; absolute scheiding van kerk en staat. Denk eens twee minuten na en zeg dan zelf welke bijdrage de godsdiensten daaraan ooit geleverd hebben of vandaag leveren. En vergelijk dat eens met de niet aflatende inspanningen van vrijdenkers, vrijzinnigen en atheïsten door de eeuwen heen.

Nochtans is het bewust atheïsme, dat enkel deze principes aanhangt, een kleine minderheid, nauwelijks geduld in zelfs de meest pluralistische delen van onze maatschappij.

In een ander opiniestuk op de VRT-site ziet een vertegenwoordiger van de Belgische katholieke kerk een groeiende belangstelling voor godsdienst, maar dan gesteund op ‘het gevoel’ en niet op ‘de rede’, kik hier: http://opinie.deredactie.be/2010/02/23/is-religie-dan-toch-terug-van-nooit-weggeweest/. 

Gaan we terug naar de tijd van de Contrareformatie en de Verlichting, de Inquisitie, de Franse Revolutie en de Restauratie? Leren we dan werkelijk niets uit de bloedige geschiedenis en moeten we ze dus helaas herhalen?

Misschien is een festival over de hersenen echt wel een goed idee.

Zoals veel andere websurfers heb ik ook permanent enkele nieuwspagina’s open staan. Bij mij is dat enerzijds de VRT nieuwssite www.deredactie.be, anderzijds de vernieuwde beginpagina van Seniorennet www.seniorennet.be. Beide hebben verwijzingen of links naar de nieuwssites van de kranten. In de loop van de dag krijg je zo allerlei berichten te zien. Daarnaast staat de radio de hele dag op, meestal Klara, tenzij ze weer eens aan het kletsen gaan, dan schakel ik over naar Musiq3, de Franstalige klassieke zender. Ook op de radio krijg je op het uur nieuws, zelfs vrij uitgebreid om 13 uur. Wij kijken ook steevast naar het journaal op Een (VRT).

Dat alles samen, met de voortdurende herhalingen, geeft mij een indigestie, een overdaad aan ‘nieuws’. Bovendien is het grootste gedeelte van die informatie voor mij totaal onbelangrijk.

Ik volg de sportgebeurtenissen niet en kijk slechts heel uitzonderlijk naar een sportreportage. Dat is al een groot gedeelte van het ‘nieuws’ dat aan mij voorbijgaat, of dat me irriteert omdat er zoveel aandacht aan geschonken wordt.

Ik wens ook niet geïnformeerd te worden over allerlei misdaden. Vroeger was er een afspraak tussen de geschreven pers en de andere media dat moord, diefstal, verkrachting etc. enkel in de geschreven pers verscheen. Dat kwam mij goed uit, want ik heb de kranten nooit gelezen en evenmin weekbladen. Die tijd is helaas lang voorbij: ook de staatszender, de VRT, brengt nu al het sensationele nieuws, met de dagelijkse bloederige en hartverscheurende emotionele beelden. En ook de nieuwssites haasten zich om het ons voor te schotelen.

Ik heb daarnet nog eens gekeken wat de VRT allemaal op de site zet en ik werd er een beetje triest bij. Het is voor de volle 100% slecht nieuws, er is geen enkele verademing, op de geboorte van een kindje bij een mij onbekende bekende Vlaamse mediafiguur na. Ik krijg er zowaar een afkeer van en overweeg drastische maatregelen: ik kijk niet meer naar het nieuws!

Dat is niet gemakkelijk. Ik ben niet alleen in huis, Lut heeft een gezonde, normale belangstelling voor het nieuws, maar ze wordt er niet zo door gekweld als ik. Het werkt minder op haar zenuwen, ze kan er beter tegen, ook als ze het even banaal of agressief of sensationeel vindt als ik. Ik kan moeilijk telkens in de kelder kruipen of oordopjes gebruiken telkens er een nieuwsbericht is. Wat ik wel kan doen is niet meer kijken naar de nieuwsberichten op internet. Ik heb die vensters meteen gesloten.

Er is echter een dieperliggend probleem.

Zoals ik hier al schreef: no man is an island. Klik hier voor de volledige tekst: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=544212.

Ik ben niet alleen op de wereld. Ik ben in mijn bestaan totaal afhankelijk van de wereld waarin ik leef. Er is niets, niets dat ik kan doen zonder anderen, of zonder de dingen om mij heen. Op mijn eentje, naakt, te midden van het niets, bijvoorbeeld op zee of in een woestijn, zijn mijn overlevingskansen zelfs op korte termijn absoluut minimaal. Ik heb om te beginnen de zuurstof nodig die de lucht bevat. In de ruimte overleef ik geen seconde zonder ruimtepak.

Als ik bekijk hoe ik vandaag leef, dan moet ik toegeven dat er van dat alles niets zou overblijven als ik helemaal allen was of als ik me volledig zou afsluiten van de rest van de wereld.

Wij zeggen het wel gemakkelijk: een mens is niet gemaakt om alleen te blijven, maar we beseffen te weinig hoe verregaand dat waar is. Ook zeer vereenzaamde ouderen zijn nog altijd aangewezen op hun omgeving om te overleven, op een maatschappij die hen essentiële zorgen verleent.

We zijn allemaal grote individualisten, om niet te zeggen egoïsten, we denken altijd in de eerste plaats aan onszelf, ook als we met anderen omgaan. ‘Denken’ is een eenzame bezigheid, dat doen we alleen, je kan niet met tweeën denken. Eten, drinken: je voedt jezelf, het ergste dat ons kan overkomen is dat iemand anders ons moet voeden. Ons ego, ons zelfbewustzijn, dat is wie we zijn, de aller-persoonlijkste ervaring.

Het is daar dat het schoentje wringt. Elke mens is een individu, maar een individu kan alleen maar bestaan in de wereld en in een samenleving.

In een samenleving is het altijd een kwestie van geven en nemen. Er is geen plaats voor parasieten, dat is een van de meest gevoelige antennes die we hebben: het identificeren van valsspelers, op welk niveau van de samenleving dan ook, van mensen die wel van de voordelen van de samenleving genieten, maar er zelf niet toe bijdragen, die zichzelf verrijken ten koste van anderen, die zich onttrekken aan hun maatschappelijke verplichtingen. Dat wekt onze verontwaardiging en terecht, maar dat betekent ook dat we ons zelf daaraan niet mogen schuldig maken, dat gaat niet op.

Enerzijds is er dus mijn afkeer van vele aspecten van onze maatschappij, lokaal, regionaal, nationaal, Europees en mondiaal. Anderzijds moet ik erkennen dat mijn leven zich nu eenmaal afspeelt in deze wereld, hier en nu, dat ik mij er niet kan aan onttrekken.

Zeker, ik kan, net zoals iedereen, selectief te werk gaan. Niemand die me verplicht om naar het voetbal te kijken of de Olympische spelen, de soaps en de talkshows, de krant te lezen of tijdschriften, gebak te kopen, vlees te eten, te roken of te drinken, reizen te maken, deel te nemen aan culturele activiteiten zoals film, theater, opera, tentoonstellingen etc. Ik hoef geen lid te zijn van verenigingen, ik kan mijn familiebezoeken ‘uitstellen’ en het contact met mijn buren beperken tot een vriendelijke goeiedag of een zwaai met de arm. Als ik zelf geen inspanningen doe, blijven vrienden en kennissen vanzelf wel weg.

Ik kan overleven in de maatschappij zonder direct en persoonlijk contact met andere mensen, alleen gebruik makend van hun functie: de vuilnisman, de postbode, de man of vrouw aan de kassa in het grootwarenhuis, de bediende in de bank of het postkantoor, de controleur van de belastingen, de politieman of –vrouw enzovoort. Ik vermoed dat heel wat mensen, niet het minst senioren, zich in die situatie bevinden. Wij maken gebruik van allerlei diensten, maar op een veeleer passieve manier. Wij ondergaan de maatschappij, wij maken ze niet, of niet meer.

Ik heb altijd een min of meer verantwoordelijke functie gehad: wat ik besliste of deed had gevolgen voor heel wat mensen. Ik bepaalde, samen met anderen, wat er zou gebeuren en hoe. Ik gaf mede vorm aan de wereld, aan het stukje waarvoor ik verantwoordelijk was. Toen ik op pensioen ging, veranderde dat helemaal. Ik ben nu nog enkel verantwoordelijk voor mezelf en samen met Lut, voor ons gezin. De kinderen zijn volwassen en staan op eigen benen. Mijn verantwoordelijkheden zijn dus beperkt, zeer beperkt. Het gevaar is zeer reëel dat de kring om mij heen steeds nauwer wordt, dat ik op een alsmaar kleiner eiland ga wonen, zoals in het kortverhaal van D.H. Lawrence, The Man Who Loved Islands, een verhaal dat niet goed afliep. Het verbaast me niet echt te vernemen dat oudere mannen een erg groot aandeel hebben in de statistieken over zelfdoding.

Gelukkig vinden heel wat ouderen een of andere manier om aan de verveling, de frustratie, de wanhoop of de depressie te ontsnappen, precies door zich niet af te sluiten van hun omgeving, door inspanningen te doen om naar buiten te komen, ook als dat niet gemakkelijk is, als de drempel hoog is en de verleiding om in je zetel te blijven zitten erg groot.

Voor mij is mijn Kroniek erg belangrijk, mijn blog, mijn website, waar ik terecht kan met teksten zoals deze en met nog veel andere. Het geeft me wat te doen en vooral: ik treed ermee naar buiten, er zijn andere mensen die me lezen en die daarop reageren, soms door me een mailtje te sturen, soms ook alleen maar door, al was het maar heel even, zelf na te denken over wat ik schrijf. Dat betekent heel veel voor mij. Het is mijn manier om me niet helemaal nutteloos te voelen en om de vereenzaming tegen te gaan.

Voor jullie belangstelling ben ik dan ook zeer dankbaar.

Kruiswoordraadsels zijn voor velen een onmisbare hulp om de ledigheid te verdrijven, de eindeloze winterse uren of de levens die noodgedwongen binnenshuis moeten doorgebracht. Het is een onschuldige verslaving, die men met speciaal daarvoor geschreven puzzelwoordenboeken beoefent. Mijn buurman heeft het tot kort voor zijn dood gedaan, toen hij al lang het spreken had moeten laten. Mijn schoonmoeder, die nooit een boek las, kon daarin haar ruige liefde voor de taal botvieren. 

Er zijn van die kruiswoordraadselwoorden, hele korte, om de gaatjes op te vullen: aa, en ee, en oc en ai... Er zijn ook ietwat langere, elusieve, heimelijke, die je enkel daar tegenkomt: de Japanse ama, de bezige ieme. 

En de sela.

De hint is meestal: rustteken; dat zet je meteen op het verkeerde been, want dan zoek je koortsachtig naar de naam van een rustteken in de notenleer, maar dat is gewoon een rust. Door de kruisende woorden in te vullen kom je uiteindelijk bij sela, een woord dat geen bellen doet rinkelen. 

Sela?

Geen mens die weet wat het betekent. Het woord komt 85 keer voor in de Bijbel, het Oude Testament. Acht keer is het een eigennaam, als plaatsnaam misschien een synoniem voor Petra, de overige keren staat het er gewoon na een of ander vers: de Heer is mijn redder. Sela.

Punt uit.

Er zijn opinies genoeg: een rustteken bij het voorlezen, of een plaats waar de stem verheven wordt, of waar de gemeente ‘invalt’, of waar een buiging of een ander liturgisch gebaar gemaakt wordt of een muzikaal intermezzo volgt. Maar weten doen we het niet. Het moet ooit een functie gehad hebben, een betekenis, maar die is verloren gegaan in de mist der tijden.

In niet-Bijbelse, niet-religieuze context zou het woord wellicht ook echt verdwenen zijn uit onze taal. Taalwetenschappers houden zich bezig met het napluizen in welke periode een woord actief is: wanneer verschijnt het voor het eerst, hoe vaak, wanneer begint het gebruik te verwateren en wanneer is het voor het laatst gebruikt? Zij schrijven de efemeriden van woordenvloed en sprakeloos, redeloos verstomd eb.

Maar sela staat in de Bijbel en dus is het het eigenste woord van God, waaraan in eeuwigheid niet zal geraakt worden, ook al verstaan we het niet of niet meer. Dus blijft het er staan, als een enigmatisch rustteken, een parmantig paradigma, een stofferig stopwoord, door een plunderzieke pluizer verbannen naar het puin van de puzzelpagina.

Voor Schriftgeleerden is het een † (waarvoor we niet eens een Nederlands woord hebben), een obelus met erectiestoornissen, een vertwijfeld onbevredigbaar onerotisch crux interpretum.

Een onkuis woord, een kruiswoord.

Sela staat voor ons

lonkend te pronken

dor symbool van  Bijbel en religie

versleten, vergeten,

ongrijpbaar, onbegrepen

door trouwe traditie onterecht ongerept overgeleverd

verbijsterend zinsberoofd geschenk uit de hemel

rechteloos godsgericht

puistige pad in de korf

derelict relict

jad van zilver en jade

sprakeloze wijzer naar eeuwig nergens en nooit

de vingerafdruk van een onhandige god.

Susan Blackmore, The Meme Machine, xxi + 264 pp., with a forword by Richard Dawkins, references, index, Oxford UP, 1999 (geen Nederlandse vertaling gevonden, hoewel het boek vertaald is in 15 talen!)

Laat je niet afschrikken door de titel: het woord ‘meme’ heeft zijn weg gevonden in het Nederlands, Van Dale omschrijft het als ‘eenheid van culturele overdracht’ en vermeldt dat het afgeleid is van mimesis. Heel nauwkeurig is dat niet, maar dat durven we zelfs niet meer hopen bij de vandaal van de Nederlandse lexicografie.

Het was Richard Dawkins die in 1976 in de laatste hoofdstukken van The Selfish Gene het woord ‘meme’ bedacht, als een korte versie van ‘mimeme’ en naar analogie met gene, in het Nederlands gen, meervoud genen. ‘Mem’ zou dus een betere Nederlandse vertaling geweest zijn, maar dat woord bestaat al, afgeleid van Lat. mamma, borst (van een zogende vrouw).

Wat is een meme? De uitleg van Van Dale is een letterlijke vertaling van Dawkins: a unit of cultural transmission, or a unit of imitation. Het was zijn overtuiging dat onze wereld niet alleen bestaat uit biologische genen die zich vermenigvuldigen (the selfish genes), maar ook uit andere soorten van replicators, letterlijk dingen die zich vermenigvuldigen, die replica’s maken van zichzelf. Zoals genen instructies zijn, opgeslagen in ons DNA, bijvoorbeeld om van een bevruchte eicel een voldragen foetus te maken, zo zijn er ook instructies die vastgelegd zijn in onze beschaving. Denk bijvoorbeeld aan het wiel. Het is een ‘uitvinding’ die in vele beschavingen is opgedoken, maar in andere helemaal niet of niet als een algemeen toegepast systeem. Het is mogelijk dat het op één enkele plaats is ontdekt, door één persoon. Het is ook mogelijk dat het herhaaldelijk is uitgevonden, door onafhankelijke personen of groepen. Maar het is absoluut zeker dat wie ooit een wiel voor het eerst in gebruik zag, erdoor gefascineerd was. Van een dergelijk eenvoudig ontwerp gaat een grote aantrekkingskracht uit en het laat zich ook gemakkelijk imiteren (mimesis – meme).

Zo kan men talloze concepten bedenken die hebben bijgedragen tot onze beschaving, grote en kleine: een lepel, een dam, een dak, vuur maken…

Een woord nog over dat imiteren, nabootsen. Het gaat niet zozeer om na-apen (een misleidend woord, want apen zijn in de realiteit niet zo heel goed in het imiteren, zoals blijkt uit laboratoriumproeven). Als we iemand iets zien doen, een voorwerp gebruiken bijvoorbeeld, zoals spitten of ploegen of zagen en schaven, dan imiteren we niet zozeer het doen, de handeling en ook niet het voorwerp zelf. Nee: we begrijpen wat die andere persoon aan het doen is, we zien niet alleen hoe hij het doet en met wat, we zien vooral wat hij doet. We imiteren wat hij doet, niet zozeer hoe hij het doet. Je kan de meeste dingen op verscheidene manieren doen; er zijn goede en slechte en wat voor de ene persoon de goede manier is, kan voor een andere totaal onmogelijk zijn. Mensen apen elkaar niet na. Ze stelen met hun ogen en leren dan zelf wat de beste manier is om iets te doen.

Taal is daarvan een mooi voorbeeld. Kinderen leren de taal lang voor ze voor het eerst naar school gaan en ook daar is het echte taalonderwijs zeker in het begin niet de hoofdzaak. Het is verbazingwekkend wat een peuter van vijf jaar allemaal gezegd krijgt op een heel behoorlijke manier. Hoe hebben ze dat geleerd? Het kan niet anders dan imitatie zijn. We leren het van onze ouders en onze omgeving, we pikken het moeiteloos op. Het is bijvoorbeeld veel moeilijker en het duurt veel langer om een kind te leren ‘droog’ te zijn dan om het te leren praten… Maar het is geen na-apen. Een kind gaat zelf met de elementen van de taal om, op een ongelooflijk originele manier. Het weet niets van grammatica, maar het vormt zinnen, maakt meervouden, verkleinwoorden, verzint nuances en nieuwe betekenissen, vervoegt en verbuigt dat het een lieve lust is, zelfs de fouten die het maakt zijn vaak spetterend taalgebruik.

Susan Blackmore probeert een duidelijk onderscheid te maken tussen wat zij ziet als memen en wat niet. De basisregel daarvoor is de analogie met de genen.

Laten we nog Darwins glorieuze inzicht nog eens kort samenvatten. Evolutie is het voortplantingssysteem waarbij er toevallige genetische verschillen opduiken tussen de generaties, tussen de ‘ouders’ en de ‘kinderen’ dus. Bij seksuele voortplanting, bijvoorbeeld bij de mens, gebeurt dat bij de samenvoeging van het genetisch materiaal van de man en de vrouw in de bevruchte eicel. De minuscule verschillen die opduiken in de kinderen kunnen een voordeel zijn of een nadeel voor de overlevingskansen en dus voor het succes bij de voortplanting. In een vijandige omgeving, waarin de middelen schaars zijn en de competitie zelfs onder soortgenoten onverbiddelijk, is elke klein voordeel van levensbelang voor het individu. De overdracht en opeenstapeling van dergelijke kleine positieve genetische verschillen en het elimineren van de nadelige kan op langere termijn opmerkelijke gevolgen hebben en aanleiding geven tot het ontstaan van nieuwe soorten. Zo is het leven op aarde zoals het er nu uitziet, ontstaan uit de oersoep.

Je hebt dus voortplanting en erfelijkheid nodig, genetische verschillen en een selectieve omgeving. Dat is het universeel Darwinisme.

Werken memen op een identieke manier? Dat is de grote vraag. Ik heb niet het gevoel dat Darwin, Dawkins, Dennett of Blackmore daarop een afdoend en definitief antwoord hebben gegeven. Blackmore haast zich om te zeggen dat we de analogie met de genen niet te ver mogen doortrekken. Het zou inderdaad al te simplistisch zijn om het fysisch verschijnsel van de evolutie zonder meer toe te passen op alle cultuurelementen. Men moet de memen veeleer zien als een noodzakelijke aanvulling bij het fysisch, genetisch Darwinisme. Niet alles kan zomaar met Darwins biologische basisregel afdoend verklaard worden.

Het systeem van de genetische voortplanting is duidelijk en eenvoudig, het kan wetenschappelijk aangetoond worden. De overdracht van memen gebeurt, zoals het woord zelf zegt, door mimesis, door imitatie. Dat is een veel minder eenduidig proces dan het genetische. Het kan vele vormen aannemen. De overdracht van taal is een veelzijdig, complex en diffuus proces, nauwelijks te vergelijken met de samenvoeging van het DNA van twee ouders in een bevruchte eicel. Beide zijn zeer complexe gebeurtenissen, maar het proces zelf is in het ene geval uiterst eenvoudig (er is bevruchting of er is er geen), in het andere geval van de culturele overdracht is de ‘voortplanting’, het proces van de overdracht veel moeilijker te omschrijven. Allicht is er sprake van succesvolle memen en ook van competitie, zelfs van een vorm van erfelijkheid, zowel tussen generatiegenoten als van de ene generatie naar de andere. Dat onze beschaving zo spectaculair veranderd is, vooral in de laatste eeuwen, bewijst dat er een evolutie is. Vooral de technologische vooruitgang is onmiskenbaar en te verbluffend om te negeren. Wie had enkele jaren geleden gedacht dat jij en ik ooit op deze manier met elkaar zouden communiceren?

Het verhaal dat Blackmore ons brengt is verhelderend, omdat het ons wijst op bepaalde mechanismen die aanwezig zijn in onze beschaving. De analogie met het genetische, met het universeel Darwinisme is in vele gevallen nuttig en af en toe zelfs spectaculair. Herhaaldelijk wijst de auteur erop dat men zonder die analogie vastloopt en dat een Darwinistische benadering vaak uitkomst biedt. Een duiding van onze cultuur, onze beschaving op basis van het biologisch genetische alleen is evident onmogelijk, zeker voor de meest gevorderde toepassingen, zoals taal en technologie en wetenschap. Het is uiterst belangrijk om de culturele mechanismen te onderzoeken die aan het werk zijn bij de informatieoverdracht in onze samenleving.

Maar ik blijf met twijfels zitten of de memen in dat uiterst ingewikkelde en veelzijdige proces de prominente of zelfs exclusieve rol spelen die Blackmore hen toedicht. Zij hebben zeker niet de aantrekkelijke eenvoud die de genen bieden. Je hebt niet het gevoel dat met de memen alles op zijn plaats valt, daarvoor zijn ze te vaag als begrip. Het is zeer de vraag of men alle culturele verschijnselen kan vatten onder het begrip ‘meme’. En als we dat doen, heeft die term dan nog enige concrete inhoud?

Ook als wij ze erkennen als de ‘eenheid van culturele overdracht’, dan nog hebben we niet gezegd hoe die overdracht gebeurt. Imitatie, nabootsing is zeker een aspect ervan, maar is dat het enige? Er is een groot verschil tussen na-apen (van modeverschijnselen, bijvoorbeeld, ook een cultuurfenomeen) en bewust instemmend navolgen (in een godsdienst, een filosofie of een levenshouding).

Dat is het grote onderscheid met de genen: daar is het proces van de overdracht meteen ook de essentie van de genen, genen zijn wat overgedragen wordt. Met de memen weet men niet goed waar ze beginnen en eindigen, ze kunnen zo klein zijn als een molecule en zo groot als het kapitalisme. Noch weten we hoe de overdracht precies gebeurt. Evenmin zijn we zeker dat er geen andere mechanismen aan het werk zijn, integendeel: we hebben sterk de indruk dat de memen niet de uiteindelijke verklaring zullen zijn, als die er ooit komt…

Hoe dan ook, dit is een origineel en ook wel een belangrijk boek. Het is een interessante uitwerking van ideeën van Dawkins, Dennett en anderen en een aanvulling van elke al te eenzijdige genetische verklaring van de beschaving. Het is zeer goed geschreven, in een frisse, aantrekkelijke en rijke taal, met talloze voorbeelden, goed gestructureerd en voorbeeldig didactisch gepresenteerd. Het neemt je moeiteloos mee op een fascinerende reis met talloze boeiende ontdekkingen, onvermoede vergezichten en verhelderende verrassingen. Het doet je voortdurend nadenken. Bij elke stelling, beschrijving of interpretatie probeer je spontaan om dat toe te passen op je jezelf en je eigen ervaringen, je probeert of haar uitleg klopt, of het werkt. Dat is een bewonderenswaardige verdienste van om het even welk boek, maar zeker van een doorgedreven wetenschappelijke uiteenzetting. Het maakt het populaire wetenschap in de beste betekenis van het woord, het tegenovergestelde van vulgariserend.

Met dit boek is het laatste woord niet gezegd, dat is duidelijk. Maar het is een uitstekend vertrekpunt voor verder denkwerk en daarvoor moeten we de auteur dankbaar zijn.

Een waarschuwing voor wie dit boek zou kopen in de paperback uitgave van OUP (ongeveer 12 euro): de letters zijn misdadig klein, ik krijg er vreselijke koppijn van en brandende, tranende ogen, dagen lang. Dit is echt niet goed. Akkoord, goedkope uitgaven van dergelijke werken zijn noodzakelijk en dat juichen we toe. Maar zou het echt zoveel duurder zijn om de letters wat groter te maken, het boek enkele tientallen bladzijden dikker? Mijn besluit staat vast, ik lees alleen nog paperbacks als ze leesbaar zijn en anders hardcovers. Lezen moet een feest zijn, geen corvee.

Ik durf er veel op verwedden dat je niet weet wat een tatsam is, of een tadbhav. Ik zal eerlijk zijn (dat ben ik overigens altijd, tenzij ik mezelf onbewust bedrieg): ik weet het ook nog maar pas.

Het gaat zo: je bent op zoek naar iets en plots duikt er iets anders op dat je aandacht trekt, iets dat je niet kent, iets nieuws! En zoals dat wel eens meer gebeurt, ga je dan weer verder, speurend naar je oorspronkelijke prooi. Je vergeet dat fait divers weer, het is ergens opgeslagen in je brein, samen met miljoenen andere nutteloze gegevens en je denkt dat het daar te gelegener tijd moeiteloos weer kan opgehaald worden. En zoals dat wel eens meer gebeurt, ben je enkele dagen nadien iets aan het schrijven en je denkt, tiens, hier zou ik die vreemde term van enkele dagen geleden leuk te pas kunnen brengen. Maar… hoe was die ook weer?

Het was een term uit het Sanskriet, twee lettergrepen, een ‘s’ ook. En voor je het weet ben je weer op zoek, teruggaand op je stappen van toen, al de aanknopingspunten en spontane associaties weer naar boven halend, maar nee, het wil niet komen. Ik heb uren zitten googelen en verbeten Wikipedia afgeschuimd. Noppes. Dan dacht ik: een computer houdt alles bij, er moet dus ergens een spoor zijn. Even de geschiedenis van de web browser nakijken, waar netjes de plaatsen staan die je op een bepaalde dag hebt bezocht. Bij een eerste poging vond ik het nog altijd niet, een link was gebroken en ik was al suf gezocht.

Maar enkele uren later probeerde ik het nog eens en ja hoor, daar stonden ze te prijken in al hun esoterische pracht: tatsam en tadbhav, de verloren schapen.

Het zijn moeilijke namen, maar het verschijnsel kennen we wel. In elke taal is er de neiging om woorden uit een andere taal over te nemen, meer bepaald geleerde of moeilijke woorden, bijvoorbeeld: emancipatie, anomie, multiculturaliteit, specifiek… Het zijn woorden waarin je niet onmiddellijk een Nederlandse stam herkent. Je kan ze enkel begrijpen als ze helemaal ingeburgerd zijn, of als je de vreemde taal kent waaruit ze overgenomen zijn. Die andere taal is meestal een overheersende taal: we gaan geen woorden lenen uit een of ander lokaal dialect op een eiland in de Stille Zuidzee. Latijn en ook Grieks hebben die rol gespeeld in vele Europese talen, vooral sinds de Renaissance, maar zelfs tot op onze dagen. Vandaag is het vooral Engels dat die rol speelt.

Wetenschappers van alle slag hebben een sterke neiging om zich aan dat soort van nieuwlichterij te bezondigen: ze gebruiken ‘neologismen’, wat Van Dale ‘nieuwvorming’ of ‘taalnieuwigheid’ noemt. Geef toe: je zal waarschijnlijk al vaker het zogenaamd moeilijke woord ‘neologisme’ tegengekomen zijn dan het ongebruikelijke ‘nieuwvorming’ of ‘taalnieuwigheid’, al zeggen die evengoed waar het om gaat. ‘Neologisme’ is de vaste term geworden.

Als we een woord letterlijk en onveranderd uit een vreemde taal overnemen, dan is dat een tatsam. Da capo en nog een heleboel andere Italiaanse muziektermen zijn daar goede voorbeelden van, maar ook de vele computertermen waarover ik het hier enkele dagen geleden had: download, upgrade, delete enzovoort. Tatsam is er zelf ook een, natuurlijk.

Tatsam, of tatsama betekent letterlijk, in het Hindi, ‘hetzelfde als dat’ en is een afkorting van ‘hetzelfde als in het Sanskriet’, dus een letterlijke, onveranderde overname. Tadbhav of tadbhava betekent letterlijk ‘afkomstig uit dat’, dus uit het Sanskriet. Bij een tadbhav hebben we het overgenomen woord aangepast aan onze eigen taal: sigaar, dineren, fabriek, krant… Wij noemen dat bastaardwoorden en ze zijn legio (uit het Latijn, oorspronkelijk een legioen, maar nu ‘een groot aantal, talrijk, ontelbaar’), ook in het Nederlands: Van Dale’s Groot Leenwoordenboek telt 28.000 lemmata (van het Grieks via het Latijn, ‘trefwoord’), ontleend uit 28 talen.

Tatsam en tadbhav zijn allebei barbarismen, leenvertalingen en taalpuristen proberen die te vermijden. Ze verkiezen ontvoogding boven emancipatie, wetteloosheid boven anomie enzovoort, maar ze vechten meestal tegen de bierkaai.

Even een terzijde daarbij als afsluiter: een bierkaai is precies dat, een kade waar het bier gelost wordt, meer bepaald die in Amsterdam. De mensen die daar woonden en rondhingen, stonden bekend als onverbeterlijke vechtersbazen, allicht mede onder de invloed van de drank. Vechten tegen de Bierkaai, of die van de Bierkaai, was een hopeloze zaak, een strijd die je onmogelijk kon winnen en zo is het spreekwoord ontstaan. Van Dale weet etymologisch weer van niets.

Wat een synoniem is, dat weet iedereen wel: een ander woord voor het zelfde, zoals ‘gesloten’ en ‘dicht’. Sommige woordenboeken, bijvoorbeeld de altijd nuttige Engelse Webster’s Collegiate Dictionary, maar niet Van Dale, vermelden synoniemen bij een aantal trefwoorden (ook wel lemmata genoemd). En af en toe worden zelfs antoniemen vermeld: woorden die het tegenovergestelde betekenen. Handig en verhelderend.

Maar wat is een homoniem? Van Dale vermeldt die in de elektronische versie onder de rubriek ‘dubbelgangers’: het zijn woorden die eender klinken, die op dezelfde wijze uitgesproken worden, maar die een andere betekenis hebben, zoals meid, mijt en mijdt. Let wel: homoniemen kunnen een andere spelling hebben zoals in ons voorbeeld, maar dat hoeft niet: het woord 'aanleg' heeft een tiental verschillende betekenissen in Van Dale en dat zijn dus volgens de definitie allemaal homoniemen: zelfde klank, andere betekenis. Maar meestal zal men dat geen 'echte' homoniemen noemen.

Homoniemen zijn handig voor dichters die rijmen zoeken, maar daarvoor is een retrograde woordenboek beter, dat rangschikt de woorden achterstevoren gespeld, zodat woorden die met dezelfde letters eindigen komen samen te staan. Er bestaan ook echte rijmwoordenboeken, waarin de woorden die op dezelfde klank eindigen samen staan. Een singer-songwriter zoals Jacques Brel had er steeds eentje op zak, en dat hoor je ook in zijn teksten, die tal van verrassende rijmen tellen.

We kennen dus nu al syn-, ant- en hom-oniemen en hun betekenis leiden we af uit syn: samen; anti: tegenovergesteld; homo: hetzelfde.

En wat is dan dat –oniem?

Syn, anti en homoios zijn Griekse woorden. Ook –oniem komt van het Grieks, namelijk ‘naam’: onoma, het lijkt er ook wat op, niet? Andere vormen zijn: onyma, oenoma, oonoma. In het klassieke Grieks krijg je zo: syn-oonymos, homoonymos. Antoonymeoo betekent: een andere naam geven. Antoonymia komt dan weer van anta (vóór), niet van anti (tegen) en betekent dus gewoon iemands voornaam.

Er zijn nog andere samenstellingen met –niem. Eentje wil ik hier speciaal vermelden, omdat het vrij recentelijk is opgedoken in het Nederlands, volgens Van Dale pas in 1981! Het gaat om eponiem.

Ook in andere talen zoals het Frans en het Engels is het een recente verschijning: 1755 en 1846 respectievelijk. Nochtans is het Griekse epoonymos van in de Oudheid bekend. De samenstelling is eenvoudig: epi (bij) + onyma, dus bij-naam; iets krijgt een naam van iets of iemand anders.

Een interessante toepassing was de benaming die men gaf aan het lopend jaar. Voor ons is het nu vanzelfsprekend dat wij de jaren noemen met hun rangnummer: 2010, maar vroeger was dat niet zo en ook wij doen dat nog maar sinds de middeleeuwen. 

In het oude Griekenland en meer bepaald in Athene bijvoorbeeld telde men de jaren niet vanaf een bepaalde gebeurtenis, zoals wij vanaf de (vermeende) geboorte van Christus, maar men verwees naar bepaalde specifieke kenmerken van dat jaar, bijvoorbeeld de namen van wie toen de archonten waren, de hoogste ambtenaren zeg maar, die wisselden namelijk jaarlijks. In Rome had men wel een telling aUc, ab Urbe condita, vanaf de stichting van Rome, maar gemakshalve noemde men het jaar meestal naar de voor dat jaar verkozen consuls, zoals in Griekenland de archonten. Later, toen er keizers waren, zei men: in het derde jaar van het keizerrijk van Augustus. Het kerstverhaal begint traditioneel met: “In die dagen verscheen een besluit van keizer Augustus om een volkstelling te houden over heel de wereld. Dit gebeurde eer Quirinus landvoogd van Syrië was.” Zo ging dat toen. Vandaar dat we niet weten in welk jaar Christus geboren is. Lees daarover meer en klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=360

Als een jaar genoemd was naar twee consuls, zeg maar Caius en Marius, dus ‘het jaar van de consuls Caius en Marius’, dan wist iedereen ook in de eerstvolgende jaren welk jaar bedoeld was. Caius en Marius waren dus de eponieme consuls: zij hadden de bij-naam gegeven aan het jaar.

Dat doet me terugdenken aan een paradigma, een voorbeeld uit de spraakkunst van Pater Geerebaert S.J. : Romae consules, Athenis archontes, Carthagine reges quotannis creabuntur. Ongelooflijk hoe zoiets na vijftig jaar nog steeds in een mens zijn geheugen gegrift is... 

Vandaag is een eponiem een naam die aan iets gegeven is op basis van iets of iemand anders. Een voorbeeld maakt het meteen duidelijk.

Wij weten allemaal helaas maar al te goed wat een kalasjnikov is, of een colt, of een winchester, of een uzi, of zelfs een mauser, een luger, een walther, een derringer of een browning: het zijn allemaal (hand)vuurwapens, en ze zijn genoemd naar hun uitvinders. Dat zijn dus allemaal eponiemen.

We kennen er nog wel meer: masochisme (von Sacher-Masoch), sadisme (marquis de Sade), clementines (père Clément), praline (Praslin), nicotine (Nicot), braille, dahlia, freesia, fuchsia, forsythia, hortensia, decibel (Bell), diesel, guillotine, dolby, hertz, lynchen, macadam, mach, molotovcocktail, morse, Parkinson, pasteuriseren, röntgen, salmonella (Dr. Salmon), sandwich, saxofoon, volt, watt om maar enkele bekende te noemen.

Eentje als uitsmijter: een vespasienne is een ander woord, eigenlijk een eufemisme voor pissijn of urinoir. De naamgever is de eponieme Romeinse keizer Vespasianus, die regeerde van 69 tot 79. Openbare toiletten bestonden al in Rome en Vespasianus hief een belasting, niet op het plassen in die urinoirs, zoals wel eens gedacht en geschreven wordt, want dat zou niet praktisch zijn, maar op leerlooiers die de urine kwamen ophalen om er de dierenhuiden soepel mee te maken. De zoon van de keizer vond dit een keizer onwaardig. Zijn vader liet hem ruiken aan een gouden muntstuk. Zoon Titus keek hem verbaasd aan: non olet!? Ik ruik niets… Waarop Vespasianus: en toch is het gemaakt van zeik! Geld stinkt niet, zeggen we nu nog.

Terloops wil ik u nog meegeven dat een leerlooier ook wel een huidevetter genoemd wordt. Non olet, hoop ik.

Vandaag is er in Vlaanderen weer smogalarm. Er zitten te veel fijne stofdeeltjes in de lucht en dat is ongezond. Weten we nog waar het woord ‘smog’ vandaan komt?

Het begon allemaal in Londen aan het begin van de twintigste eeuw. De combinatie van de vaak voorkomende mist met de rook door de verbranding van kolen in de huizen, bedrijven en door de industrie, zorgde voor die karakteristieke Londense ‘fog’, die men in het Nederlands ook wel eens ‘erwtensoep’ noemde. Het was een dokter, Antoine Des Voeux, die daarover een paper schreef in 1905, Fog and Smoke. De naam voor de combinatie van de twee verschijnselen is dus geboren uit de combinatie van de twee woorden: smoke en fog, smog. We staan er niet bij stil, maar zo is het wel.

Wij passen onze taal aan om de dingen een precieze naam te geven. Het is niet zomaar mist, er zit rook bij. In Londen was het een typisch lokaal verschijnsel en dus sprak men van een Londense mist, ook wanneer die ver daarvandaan voorkwam. Toen men in Londen het woord smog had ontdekt of gemaakt, kon dat woord de wereld veroveren samen met het onzalige verschijnsel zelf. Wij zijn een beetje lui: we lenen gewoon het Engelse woord en maken er een Nederlands van. Je hoeft smog niet tussen aanhalingstekens te zetten of cursief te schrijven, het is een aanvaard Nederlands woord.

We hadden zelf ook een combinatie kunnen bedenken: rook en mist, dus waarom niet rist, of mook? Rist bestaat al, dat is een reeks, een groep, een hoeveelheid gelijke dingen. Mook dan? Maar nee, we zijn gewoon lui en halen het Engelse smog binnen. Het heeft zelfs een Nederlandse bijklank, in ons dialect is smoor zowel rook als mist. Die alliteratie heeft de aanvaarding van smog wellicht nog vergemakkelijkt.

De woorden die we de laatste decennia uit het Engels overgenomen hebben zijn niet te tellen. Vooral de media (dat is er ook een) doen dat en de reclame nog meer. Engels is ‘in’, het is ‘hip’, het is ‘up to date’. Luister maar eens naar de nieuwsitems (daar gaan we) of een talkshow (juist), let eens op bij de reclamespotjes (ook een bastaardje), dan merk je wel hoe argeloos wij bij de buren gaan lenen. Andere talen, zoals het Duits en het Frans, doen pogingen om zich daartegen te verzetten en eigen woorden te verzinnen. In het Frans spreekt men niet van software maar van logiciel, in het Duits wel. 

Het is vooral in het computerlandschap dat talloze Engelse leenwoorden opduiken en die zijn nu zo ingeburgerd dat we ze zelfs gaan vervoegen als Nederlandse werkwoorden: updaten, ik update, jij updatet, ik updatete, ik heb geüpdatet, vreselijk toch? Downloaden: ik download, jij downloadt, ik downloadde, ik heb gedownload. Afschuwelijk. Maar we zeggen het wel alle dagen. Het is nu te laat om nog eigen termen te verzinnen, we zullen moeten leren ermee te leven. De basisregel voor de vervoeging van werkwoorden ontleend aan het Engels is vrij eenvoudig: je neemt de stam (download, upgrade, fax, mail, facelift, barbecue, bingo, save, delete, golf, brief, lease, scrabble enzovoort) en je doet ermee wat je ook in het Nederlands zou doen:

ik loop, dus ik fax, delete enzovoort;

ik ontmoette, dus ik faxte, deletete enzovoort. Let wel: we zeggen ‘ik dieliet’ in de tegenwoordige tijd en in de verleden tijd zeggen we dus ‘ik dieliete’, maar we schrijven ‘ik deletete’;

ik heb gevoed, dus ik heb gedownload enzovoort;

gemeld, dus geüpgraded enzovoort, maar zeg: ‘geupgreed’.

De gefacelifte filmster mailde en forwardde mij een gefaxte en geprinte tekst, die ze eerst gesaved had, bang als ze was om hem te deleten op haar geüpgradede geleasede of geleasete computer, waarin ze me briefte of briefde over het feit dat ze vroeger wel had gebaseballd, maar niet gevolleybald, gegolfd of gegolft, gescrabbeld, gebingood of gebarbecued. Ze heeft wel al veel gegoogeld. Gelukkig was haar tekst niet gescrambeld of geëncrypt, anders had ik hem moeten reshuffelen, dat zou echt a pain in the ass geweest zijn, dat vertaal je zelf maar.

Het was heel lang geleden dat ik nog een roman had gelezen uit de Engelstalige bestsellerslijsten. Hoe kan het ook anders? Er ligt zoveel interessants te wachten op mijn leestafel en er komen bijna elke week nieuwe dingen bij. Ik heb voor mezelf ook een lijstje gemaakt van klassiekers uit de wereldliteratuur die ik absoluut nog wil lezen voor ik doodga en dat is ook al la mer à boire.

Onlangs sprak mijn jongste zoon me aan over de verfilming van het jongste boek van Cormac McCarthy (1933-), The Road. Ik heb vroeger zijn trilogie gelezen: All the Pretty Horses (1992), The Crossing (1994), Cities of the Plain (1998), met gemengde gevoelens. Zijn twee recente werken, No Country for Old Men (2005) en The Road (2006) had ik in huis, maar nog niet gelezen. Het eerste, No Country for Old Men is verfilmd in een regie van de gebroeders Coen in 2007 en kreeg een Academy Award; in de hoofdrollen Tommy Lee Jones, Josh Brolin, Javier Bardem. Zijn meest recente roman, The Road, is eveneens verfilmd, met Viggo Mortensen, Charlize Theron en Robert Duvall. Hij kwam in het najaar van 2009 uit en kreeg uiteenlopende kritieken.

Dat was de aanleiding om toch maar aan No Country for Old Men te beginnen. Ik ben ook snipverkouden en wat grieperig en dat noodt niet echt tot zware lectuur.

Het is een teleurstelling geworden.

Vooreerst kan ik moeilijk overweg met zoveel bruut en willekeurig geweld. In dit boek vallen tientallen slachtoffers, de meeste in koelen bloede afgemaakt. Misschien wil de auteur door die overdosis aan geweld ons wakker schudden, maar dat heeft althans bij mij het omgekeerd effect gehad. Er is al genoeg geweld in onze wereld, het is helemaal niet nodig daarop nog de aandacht te vestigen.

Bovendien ben ik het oneens met de voorstelling van zaken die de auteur geeft. Een van de hoofdfiguren, de koele maar gewelddadige moordenaar, is een soort Superman, maar dan van het Kwaad, Satan als robot. Hij staat in schril contrast met de rest van de menselijke soort, die wel emoties kennen en scrupules en morele beginselen. De auteur schetst een wereld waarin de zware misdaad een ‘normale’ vorm van economische activiteit is geworden, een aanvaarde manier van (snel en veel) geld verdienen. De misdadigers hebben geen enkel moreel besef, een mensenleven is van geen tel, moord is gewoon ‘opruimen’, zonder verpinken.

Men maakt in de Verenigde Staten natuurlijk wat mee aan misdadige activiteiten, vooral rond de drughandel. Men zou de indruk kunnen krijgen dat de mensen die daarmee bezig zijn allemaal totaal gewetenloze moordmachines zijn. En toch heb ik daar mijn twijfels over. Ik kan niet geloven dat die mensen, want dat zijn het toch, niet weten dat ze een misdaad begaan als ze iemand vermoorden en dat hen dat totaal onverschillig laat, zoals de auteur het voorstelt.

Neem nu de misdadigers die enige tijd geleden een vrouwelijke politieagent doodschoten en een andere zwaar verwondden toen ze betrapt werden bij een homejacking. Dat is een zeer zware misdaad en het lijkt wel of die criminelen nietsontziend te werk gingen, dat het geweld dat ze gebruikten niet in proportie stond met de diefstal van een auto. Maar ik weiger zelfs in dat extreem geval te geloven dat wij te maken hebben met een nieuwe vorm van misdaad, waarbij mensen zonder enige scrupule, zonder ernstige redenen en zonder emoties andere mensen afmaken.

Ik kan dat alleen aannemen in het geval van psychopaten en andere geesteszieken, die door die stoornis niet in staat zijn tot normale menselijke gevoelens. Zeker, dergelijke misdaden gebeuren ook door koele, berekenende misdadigers, maar ik kan niet aannemen dat die zo moreel afgestompt zijn dat zij niet meer beseffen waarmee ze bezig zijn. Ik maak bezwaar tegen het beeld van de superintellectuele misdadiger die ook nog kunstkenner is en een gewiekst zaakvoerder. Het lijkt me onmogelijk dat iemand echt intelligent, een echte intellectueel is en tevens een moordmachine. Het is een contradictio in terminis, want wie zich echt een homo sapiens wil noemen, is niet in staat tot overdadig geweld als zakelijk middel om rijkdom te verwerven.

Dat is wat me vooral heeft gestoord in dit boek. Naast de overdosis aan moorden zijn er nog andere verhaallijnen, maar die verdwijnen naar de achtergrond bij al het geweld. Wat de auteur via zijn personages vertelt over drugs, Vietnam en de andere Amerikaanse agressies, over ordehandhaving in het landelijke Amerika, over ouderdom en desillusie, over jong zijn en idealen, over verraad en trouw: het zijn niet meer dan clichés die er op geen enkel moment in slagen om een gore misdaadthriller tot literatuur te verheffen. Dat de film een Academy Award gekregen heeft, zal wel alles te maken hebben met onze fascinatie voor surrealistisch geweld in de film, waar moord meer een soort ritueel is geworden, een macaber ballet, waarmee we ons willen harnassen tegen het reële, normale, meestal passionele geweld dat blijkbaar onvermijdelijk is onder mensen, zoals de geschiedenis ons leert.

Ik twijfel er sterk aan of boeken en films als deze ons in de goede richting doen evolueren. Zij lijken me veeleer bij te dragen tot de banalisering van het kwaad en het geweld en dat is wat we vooral moeten vermijden.

Het doet me altijd plezier als er iemand reageert op wat ik hier schrijf, ook als men het niet met me eens is. Ik kreeg een reactie op mijn uitleg over de Kirchensteuer in Duitsland, een belasting die gelovigen betalen en die aan de kerken als subsidie wordt gegeven. Die belastingen zijn fiscaal aftrekbaar, om het aantrekkelijk te maken. Ik schreef dat je als gelovige belastingsbetaler daaraan een voordeel hebt, en precies die zinsnede zette mijn correspondente aan het schrijven. Hoe kan je er voordeel bij hebben om geld af te staan?

Dat is een zeer terechte opmerking, natuurlijk. Ook in België hebben wij een dergelijk systeem. Al wat je stort voor erkende goede doelen, maar bijvoorbeeld ook aan universiteiten, mag je fiscaal aftrekken. Denk aan 11.11.11: als je dertig euro stort, word je op dat kleine deel van je inkomen niet belast; met een aanslagvoet van ongeveer 50 % betekent dat een belastingsvermindering van 15 euro. Je stort dus 30 euro, maar je krijgt er 15 terug na berekening van je belastingen. Je hebt daarbij geen netto persoonlijk voordeel, dat is duidelijk: je bent nog altijd 15 euro kwijt. Dat heeft mijn correspondente goed gezien.

Toch wil ik bij dat systeem enkele kanttekeningen maken.

Als je, om bij ons voorbeeld te blijven, 30 euro schenkt en er 15 recupereert via belastingsvermindering, dan wil dat zeggen dat de staat in feite die 15 euro moet derven. Voor 2008 was dat in Duitsland voor de kerkbelasting een bedrag van meer dan drie miljard euro. Als dat systeem van fiscale vrijstelling voor schenkingen aan kerken niet zou bestaan, zou de Duitse staat dus drie miljard euro meer inkomsten hebben. Anders gezegd: men zou drie miljard minder belastingen moeten heffen. In beide perspectieven zijn de niet gelovigen de dupe: zij betalen mee voor de drie miljard die de staat aan de kerken geeft.

Maar er is een tweede kwestie. Gelovigen die kerkbelasting betalen, krijgen de helft van hun schenking terug als belastingsvoordeel. Dat is een zeer goedkope manier om een kerk te ondersteunen: in feite betaalt de staat, dat wil zeggen alle burgers, ook de niet-gelovigen voor elke euro die men schenkt, nog een extra euro aan de kerk. Wij mogen geredelijk aannemen dat een gelovige een voordeel heeft aan zijn kerk, materieel of spiritueel. Dan mag je stellen dat die gelovigen een goede zaak doen: zij krijgen hun kerk aan halve prijs.

Het voordeel dat gelovigen doen aan hun kerk is niet louter spiritueel. Als zij naar de misviering gaan, dan is dat in goed onderhouden en verwarmde gebouwen, met priesters die een zeer behoorlijk inkomen hebben. Als zij deelnemen aan de activiteiten van de vele kerkelijke organisaties, bijvoorbeeld pelgrimstochten en bedevaarten, dan is dat ook aan voordeelprijzen, want die organisaties werken met kerkelijk belastingsgeld. Als iemand zitting heeft als bestuurslid in een kerkelijke organisatie en daarvoor zitpenningen krijgt, dan is dat met hetzelfde belastingsgeld. Het is niet vergezocht om te stellen dat precies de meest milde schenkers ook het meest indirect voordeel halen uit hun steun. Wie een forse schenking doet, mag verwachten dat hij of zij in aanmerking komt voor een positie aan de top van de kerkelijke organisatie die hij of zij steunt. Denk ook aan al de bezoldigde postjes die moeten verdeeld worden: de kerk is een enorme organisatie in Duitsland, negen miljard euro is geen peulschil.

Je merkt het indirect voordeel het best als je vergelijkt met een organisatie die niet kan rekenen op het fiscaal voordeel. Neem bijvoorbeeld een club van liefhebbers van modeltreinen. Die moeten het doen met de bijdragen van de leden, die daarvoor geen belastingsvermindering krijgen. Wie dertig euro geeft, is ook dertig euro kwijt. Wie dertig euro aan de kerk geeft, is maar vijftien euro kwijt en de kerk heeft toch dertig euro. Het is dus duidelijk dat de gelovigen er voordeel bij hebben om geld te geven aan hun kerk; elke euro brengt daar een extra euro op. En zeggen dat een gelovige geen voordeel heeft aan zijn kerk, dat gaat niet op. Overtuigde gelovigen willen niets liever dan dat hun kerk het goed doet en dat is ook hun goed recht, maar waarom mogen anderen niet van dezelfde voordelen genieten? En waarom moet de gemeenschap opdraaien voor het fiscale nadeel dat de staat lijdt?

Je hoort in deze context vaak ook het argument dat de staat de kerken hun bezittingen heeft afgenomen bij de Franse revolutie. Dat de staat nu de wedden betaalt van de parochiepriesters en instaat voor de kerken en de pastorieën is dan maar een kleine compensatie voor die diefstal. Ook daarbij kan men bedenkingen maken. Er zijn nu tweehonderd jaar voorbijgegaan sinds de Franse revolutie. Zolang al betalen we de wedden van de priesters en bouwen we kerken en andere kerkelijke gebouwen. Dat zijn enorme sommen. Ik denk niet dat het voor de kerk een slechte overeenkomst is, ik heb in alle geval de kerk nog niet horen klagen of voorstellen formuleren om dat systeem te veranderen. Bovendien mag men zich afvragen waarom de Franse revolutionairen die bezittingen geconfisqueerd hebben: omdat zij aanvoelden dat die bezittingen van de kerk, zoals die van de adel, onrechtmatig verworven waren op de rug van de arme man en vrouw. Zij meenden slechts terug te nemen wat hen was ontvreemd door de kerk. Met de restauratie na Napoleons nederlaag heeft de kerk overigens een zeer groot deel van haar bezittingen teruggekregen van gelovigen die ze hadden gekocht van de staat.

Ik herhaal mijn pleidooi voor een totale scheiding van kerk en staat en een volledig neutrale houding van de staat tegenover de kerk. Als de kerk erin slaagt om veel gelovigen rond zich te verzamelen en van hen op legale wijze middelen ontvangt voor haar werking, dan kan niemand daartegen een bezwaar hebben. Maar het spel moet wel eerlijk gespeeld worden. Belastingsvoordelen en subsidies gebaseerd op feiten die honderden jaren geleden gebeurd zijn, dat is niet meer van deze tijd.

Het zou voor de kerken trouwens veel beter zijn, indien zij zich zouden bevrijden van alle wereldlijke bezittingen en machtsambities. Gisteren stelde ik dat een kerk zonder rijkdom niet kan overleven. Ik bedoelde daarmee de kerken zoals wij ze kennen. Maar er zijn vandaag hier en daar ook kleine religieuze gemeenschappen die het helemaal zonder middelen doen, zonder kerken of kapellen, zonder organisaties en zuilen, zonder subsidies. Zij zijn teruggegaan naar de bron, naar de eerste christengemeenschappen. Zij hebben niets anders nodig om te overleven dan hun geloof en hun liefde voor elkaar. Voor die idealisten heb ik een diep respect, meer nog, ik bewonder hen zeer. Indien ik jonger was, was ik misschien wel een van hen.

Terwijl ik toch bezig was, heb ik meteen ook een tweede boekje besteld via het interbibliothecair leenverkeer van onze openbare bibliotheek:

Harm Visser, Leven zonder God. Elf interviews over ongeloof, 192 blz., uitg. Veen, Amsterdam/Antwerpen, 2003 € 15,50

De elf geïnterviewden zijn Nederlandse schrijvers, kunstenaars en wetenschappers en mij totaal onbekend, op Herman Philipse na, van wie ik het Atheïstisch manifest hier besprak. Het literaire genre van het neergeschreven interview ligt me niet, moet ik toegeven. Van een boek verwacht ik dat het met overleg geschreven is en goed gestructureerd. Met interviews is dat zelden het geval. Als je bovendien aan elf atheïsten ongeveer dezelfde vragen stelt, is de kans op herhaling en overlapping vrij groot. Voor mij hoeft dit boekje dus niet, maar ik geef toe dat ik het helemaal heb uitgelezen en dat er zeker een aantal boeiende passages in staan. Wie een uitvoerige inhoudelijke bespreking wenst, verwijs ik naar Liberales, klik dan hier: http://www.liberales.be/boeken/visser.

Wat ik ten enen male miste in de verklaringen voor het verschijnsel religie die hier naar voren gebracht worden, is de band tussen godsdienst en wereldlijke macht. Het is misschien leuk om allerlei psychologische interpretaties en veronderstellingen te etaleren, maar veel belangrijker lijkt me te wijzen op het in het oog springende verband tussen de wereldlijke macht en de gevestigde godsdiensten. Het christendom is zijn opgang maar begonnen toen Constantijn zich erachter zette, zonder zich overigens zelf te bekeren, hij liet zich naar verluidt pas op zijn doodsbed dopen, maar dergelijke verhalen zijn steeds afkomstig van de gelovigen zelf, zonder confirmatie en zijn zelden geloofwaardig.

Ook de Islam had een staat en een leger nodig en dat is nog steeds zo. Omgekeerd zien we hier bij ons dat de kerk steeds minder aantrekkelijk wordt naarmate haar wereldlijke macht taant. De laatste bolwerken zijn het katholiek onderwijs en de katholieke gezondheidszorg, maar die draaien dan ook voor volle 100% op staatskosten en op de inzet van leken, van wie slechts een zeer gering aantal pratikerende gelovigen zijn. Geen enkele ‘katholieke’ school, geen enkel ‘katholiek’ ziekenhuis kan één dag overleven zonder subsidies van de neutrale staat.

Een godsdienst die niet over maatschappelijke, financiële, politieke macht beschikt, is geen lang leven beschoren. Anderzijds is het stichten of het in stand houden van een succesvolle godsdienst een zeer lucratieve bezigheid. Godsdienst en macht zijn onlosmakelijk verweven, al de rest is praat voor de vaak, mythologie, psychoanalytisch gezwets, modieuze pseudofilosofie.

Om al die redenen ben ik niet alleen overtuigd atheïst, maar ook ongeremd antiklerikaal. Ik word heel verdrietig als ik de kathedralen, kerken, kloosters en abdijen zie, met hun kunstwerken en kunstschatten. Waar komt al die rijkdom vandaan? In welke omstandigheden leefde toen de gewone man en vrouw? Ik voel een diepe plaatsvervangende schaamte als ik met de aimabele abt door het majestueuze gebouw en de goed onderhouden tuinen van een abdij kuier en luister naar wat hij in alle nederigheid te zeggen heeft over God en mens, over materiële onthechting en geestelijke rijkdom.

Wanneer georganiseerde godsdiensten bezittingen verwerven en betaald personeel in dienst nemen, zijn ze economisch actief en dan moeten ze behandeld en belast worden zoals andere bedrijven. Er is geen enkele reden om hen een voorkeurstatuut te geven. Het is niet omdat men pretendeert door God zelf gezonden te zijn dat men geen belastingen hoeft te betalen. Er is nog veel minder reden om aan godsdiensten belastingsgeld te geven om hun handel te drijven.

Voor de erediensten die per 1 september 1996 door de Belgische Staat worden erkend, worden de subsidies verdeeld als volgt:

katholieke eredienst: 5 240 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 3 275 563 527 frank.

protestantse eredienst: 85 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 77 965 198 frank.

anglicaanse eredienst: 11 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 7 999 608 frank.

israëlitische eredienst: 26 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 19 238 696 frank.

orthodoxe eredienst: 40 bedienaars van de eredienst met een totale bezoldiging van 32 984 010 frank.

Dit komt neer op een totaal bedrag van 3 413 751 040 frank.

Wat de islamitische eredienst betreft deelt de minister van Justitie mee dat een bedrag van 5 miljoen frank is toegekend aan het Executief van de Moslims van België voor het dienstjaar 1997.

De subsidie voor de erkenning van de vrijzinnige levensbeschouwing bedraagt 122 400 000 frank.

(geciteerd uit een gedateerd wetsvoorstel van de Senaat; wat de steden en gemeenten daarboven nog betalen voor de bouw en het onderhoud van de kerken en pastorieën is hierin niet begrepen).

De staat moet zich onthouden van elke kerkelijke subsidiëring, zoals dat in Frankrijk geval is. Het Duits systeem van de Kirchensteuer is zeer dubbelzinnig. Het is waar dat niet-gelovigen die belasting niet moeten betalen. Maar als je die betaalt, zijn de sommen volledig aftrekbaar van de inkomsten, zodat je er uiteindelijk toch een voordeel aan hebt, wat natuurlijk het betalen van Kirchensteuer aantrekkelijk maakt. Het is op die manier dat de Duitse katholieke kerk jaarlijks ongeveer 5 miljard euro inkomsten verwerft, de Evangelische kerken ongeveer 4 miljard euro.

Ik zeg niet dat er geen goede mensen zijn onder de gelovigen of de bedienaars van de eredienst. Ik meen alleen dat ze niet beter zijn dan een ander en dat ze derhalve ook geen bijzonder financieel statuut of bescherming behoeven. Wat denkt u van de overlevingskansen van de kerken als ze uitsluitend moeten leven van de vrijwillige bijdragen van de gelovigen? Juist. Als ze zonder die bescherming niet kunnen overleven, dan blijkt daaruit dat ze al bij al best gemist kunnen worden. Dat is de oorzaak van het faillissement van de katholieke kerk in Vlaanderen: er is geen belangstelling voor het product. Een overjaarse rechtgelovige crisismanager zal daaraan niets veranderen, niet in Rome, niet in Vlaanderen.

Floris van den Berg, Hoe komen we van religie af? Een ongemakkelijke liberale paradox, 156 blz., bibliografie, noten, Houtekiet/Atlas, 2009, € 16,50

 Ik kwam dit boekje toevallig op het spoor toen ik aan het snuffelen was in de catalogus van de openbare bibliotheken van Vlaams-Brabant. Het was niet beschikbaar in Leuven of Rotselaar, maar er bestaat ook zoiets als Interbibliothecair leenverkeer (IBL). Dat betekent dat jouw plaatselijke bibliotheek een boek kan opvragen in een andere; je betaalt daarvoor een bescheiden vergoeding: € 1,5.

Wat zal ik over dit boekje, een pamflet, volgens de auteur, zeggen? Niet veel en dat is omineus (van Lat. omen, voorteken, zoals in nomen est omen): het voorspelt niet veel goeds.

De auteur heeft een aantal boeken gelezen over atheïsme en ongeloof. Die zijn ook hier op mijn blog de revue gepasseerd, telkens met enig commentaar. Wat deze nogal opgewonden auteur doet is stukken uit die boeken citeren en parafraseren. Dat is nu net wat ik niet doe. Ik wil mijn lezers aanzetten om zelf te gaan lezen, dat lijkt me veel nuttiger. Ik verberg (no pun intended) mijn eigen gedachten niet onder die van anderen. Wat ik zelf te zeggen heb, doe ik zonder verwijzingen naar wat ik gelezen heb. Zo weten mijn lezers ook wie aan het woord is. Dat is niet altijd het geval in dit boekje en dat is vervelend, om niet meer te zeggen.

Het is dan ook geen gestructureerd betoog, veeleer een badinerie. Van Dale kent dit woord niet, wel ‘badineren’, maar als enige etymologische aanduiding vinden we daar ‘van het Frans’. Dat zal wel, maar dat hadden we zelf ook kunnen vinden. De verre oorsprong ligt bij het volkslatijnse batare, met de mond open staan, gapen. Badin werd later een adjectief en een substantief, met de betekenis van vrolijk, opgewekt, maar met een spottend kantje. Badineren is gekscheren, de draak steken met iets.

Dat is wat van den Berg doet: hij maakt de godsdienst in het algemeen en het fundamentalisme en de Islam in het bijzonder, belachelijk. Zijn taal is agressief, zijn argumenten ook.

Het derde, veel te lange hoofdstuk gaat uitsluitend over de hoofddoekenkwestie, ruim dertig bladzijden. Ik had het hier ook al over dat onderwerp en mijn besluit was: niet wat je op je hoofd hebt is belangrijk, maar wat er in zit en wat je daarmee doet. Hoofddoeken zijn kledingstukken. Zij krijgen maar betekenis als men er een aan geeft. Dan worden het symbolen. Ik vermoed dat slechts een beperkt aantal moslimvrouwen, en dan nog uitsluitend in het Westen, hun hoofddoek als een bewust symbool beschouwen. Voor de anderen behoort het gewoon tot de traditionele klederdracht. Het zijn vrijwel uitsluitend mensen zoals van den Berg, Theo van Gogh en Wilders (die een ‘kopvoddentaks’ wou invoeren) die zich druk maken over dit symbool. Anderen, zoals enkele geëmancipeerde moslima’s, kunnen zich ook behoorlijk boos maken. Ze rekenen op die manier af met hun verleden en dat is hun goed recht als persoon, als individu. Maar dat is naast de kwestie in de maatschappelijke discussie over hoofddoeken. Zelfs als een hoofddoek een symbool is van de onderdrukking van de vrouw in de Islam, dan nog haalt het niets uit om tegen het symbool te keer te gaan.

Het is een totaal onschuldig symbool, er is niets verkeerds met een hoofddoek, ik vind die trouwens meestal erg mooi en flatterend, ik zie er niets onderdrukkends in. Het verminken van de vrouw, zoals destijds bij het inbinden van de voeten in het China, of bij de genitale verminking, dat zijn symbolen waartegen wij ons met hand en tand moeten verzetten. Vestimentaire gebruiken zijn zeker in vergelijking daarmee totaal onbelangrijk, op enkele uitzonderingen na: toen een van de Britse prinsen op een verkleedpartij verscheen als een nazi, was dat niet zomaar smakeloos of ongepast: zoiets is verwerpelijk, misdadig zelfs. Maar voor de rest: als je ziet wat mensen allemaal dragen aan kledij of versierselen, dan kunnen we het best de schouders ophalen en zeggen: zoveel hoofden, zoveel doeken.

Wie mijn veelvuldige teksten over religie, geloof, ongeloof en atheïsme hier een beetje gevolgd heeft en misschien zelf ook enkele boeken over dat onderwerp heeft gelezen, bijvoorbeeld Dawkins en Dennett, kan zich de moeite besparen om dit boekje te lezen. Er staat geen enkele originele gedachte in. Ik vermoed dat de auteur ook niet veel succes zal boeken met zijn acties om de godsdienst uit de maatschappij te weren of te beperken tot een louter persoonlijke zaak. Ik zag hem toevallig enkele minuten tekeer gaan op de Nederlandse televisie: geen fraai beeld. Zo stoot je mensen af, niet alleen fundamentalisten of gelovigen. Je plaatst je daarmee op het zelfde bedenkelijke niveau als degenen die je bestrijdt en dat kan toch de bedoeling niet zijn, meen ik.

Ik heb me in mijn teksten zelden uitgelaten over de Islam. Ik weet er te weinig over en wat ik weet zet me niet aan om mij erin te verdiepen. In mijn directe omgeving ken ik geen enkele moslim/a. Hier bij ons is de Islam geen maatschappelijk probleem. Ik kan me moeilijk uitspreken over de situatie in Nederland of in Brussel of Antwerpen. Ik maak me wel ernstige zorgen over de verbreiding van de Islam wereldwijd, maar niet meer dan over het christendom of andere godsdiensten en sekten. Het feit dat vele terroristen moslims zijn, betekent nog niet dat vele moslims terroristen zouden zijn of ermee sympathiseren. Het feit dat vele mensen moslim zijn en de gebruiken van die godsdienst naleven, is even verontrustend als het feit dat ongeveer evenveel mensen zich christelijk noemen en christelijke gebruiken hebben die daar niet essentieel van verschillen. Ik hoop dat mettertijd de Islam wat gaat verwateren, zoals het christendom in het Westen, met het doordringen van de welvaart en de beschaving. Maar misschien ben ik een beetje naïef op dat punt.

Dat zij dan zo. Liever naïef dan rabiaat.

Ik weet niet, beste lezers, hoe uw seksuele voorlichting verlopen is, maar ik vermoed niet veel anders dan die van mij. Niet in de huiskring en ook niet op school: daar was seks taboe. Een leraar maakte van een gesprek over mijn vroege literaire pogingen gebruik om aan de hand van enkele kleurrijke platen een en ander anatomisch duidelijk te maken en ook in de jeugdbeweging was er een dokter die enkele algemeenheden kwam vertellen, maar dat was allemaal zeer theoretisch en had niets, maar dan ook niets te maken met de meisjes en vrouwen die we zagen rondlopen. Ik heb meer geleerd van de vuile moppen die we als jonge snaken snoevend aan elkaar vertelden, hoewel we nauwelijks wisten hoe de vork aan de steel zat. Later, toen ik meisjes van naderbij leerde kennen en zelfs ‘onder de rok ging vrijen’ zoals dat toen heette, was het een kwestie van ‘trial and error’: je probeerde hoe ver je te ver kon gaan. Als een zwaard van Damocles hing altijd de dreiging van ongewenste zwangerschap boven je hoofd.

Het taboe is er altijd gebleven, zo stevig was het erin gehamerd en geklopt: ik herinner me levendig hoe mijn oudste broer ooit betrapt werd met een (zeer ouderwets en dus erg preuts) voorlichtingsboekje en daarvoor slaag kreeg van mijn overigens uiterst zachtaardige vader… Ik moet bekennen dat ik zelfs nu nog altijd niet helemaal ongedwongen en open over seksualiteit kan praten, laat staan ermee omgaan. We zijn verknoeid op dat punt in onze jeugd en daar heeft geen Jan Cremer of Ouders van nu iets aan veranderd en nu is het te laat.

Toen ik enkele weken geleden bij de Slegte een boek zag met op de aantrekkelijke cover een tekening van acht spermatozoïden, nam ik het met enige schroom maar met blijkbaar net nog iets meer nieuwsgierigheid ter hand.

Het was Matthew Cobb, Generation. The Seventeenth-century Scientists Who Unraveled the Secrets of Sex, Life and Growth, xv + 333 pp., notes, bibliography, index, Bloomsbury, 2006. Eerder uitgegeven in het U.K als The Egg and Sperm Race. $ 24,95, bij de Slegte € 8,5 voor een fraai uitgegeven en voorbeeldig gedrukte hardcover; 11,95 bij Proxis voor de paperback (Britse titel).

Lieve lezers, wat een interessant, nee, fascinerend boek is dit! Vooreerst is het buitengewoon goed geschreven. Toen ik op de achterflap las dat de auteur biologieprofessor was, was ik even bang voor droge kost of onhandige formuleringen, maar nee hoor: prachtig Engels, heerlijke stijl, helder en duidelijk, bezorgd om de lezer, een plezier, echt waar. En dan de inhoud: fascinerend, er is geen ander woord voor.

Het gaat om het verhaal van de wetenschappelijke ontdekkingen over de voortplanting. Dat begint al bij de Grieken en de Romeinen, maar pas met de Renaissance gaat men dieper in de op de zaken en pas in de zeventiende eeuw gaat men ook voorzichtig aan anatomisch onderzoek en aarzelende experimenten doen. Dat alles wordt hier uitvoerig en met veel gevoel voor de tijdsomstandigheden uiteengezet, op basis van de originele publicaties en briefwisseling, geïllustreerd met tekeningen en gravures uit die tijd.

Wat me vooral is opgevallen is een dubbele paradox. Enerzijds is het evident dat de mens maar al te goed wist hoe zich voort te planten, vanzelfsprekend. Ook de veeteelt dateert van vele millennia geleden en ook daar wisten althans de boeren precies hoe alles in zijn werk ging. Men castreerde bijvoorbeeld al dieren, zowel mannelijke als vrouwelijke lang voor onze tijdrekening. Men was ook niet blind voor een aantal erfelijke eigenschappen: kinderen lijken op hun ouders, op hun vader net zo vaak als op hun moeder en soms op allebei of op geen van beiden. Er was dus een zeer ver doorgedreven praktische kennis van de seksualiteit en het ‘systeem’ van de voortplanting. Anderzijds was de wetenschappelijke kennis ervan uiterst beperkt. De grootste filosofen, geneesheren en andere geleerden die zich ermee bezig hielden, kwamen tot de meest vergezochte theorieën, die nauwelijks iets met de zaak te maken hebben, terwijl de realiteit zich toch onder hun neus afspeelde.

Dat de man een bijdrage leverde tot het proces was duidelijk, daar twijfelde niemand aan. Dat ook de vrouw erbij nodig was, daar kon je ook niet naast kijken. Maar wat er precies gebeurde bij de coïtus en hoe het daarna verder ging? Daarover wist men ongeveer net zoveel als ik toen ik twaalf, dertien jaar was. En dat is zo gebleven tot, schrik niet, 1870 en het is pas echt duidelijk geworden rond 1950…

Een van de grote discussies was die over het ei. Men kon bij vogels en andere dieren vaststellen dat die eieren legden en dat uit die eieren ook jongen konden komen. Maar andere dieren en ook de mens zijn niet ovipaar (eierenleggend) maar vivipaar (levendbarend). Toch is men er vrij snel toe gekomen om te veronderstellen dat ook bij de mens een ei een rol speelde. Meteen werd de vraag gesteld: waar kwam dat ei vandaan? Was het de man die het plantte in de schoot van de vrouw? Was het de vrouw die het ei leverde? Maar wat was dan de rol van het mannelijk ‘zaad’?

De moeilijkheid was dat men het vrouwelijk ei niet vond, ook niet met de primitieve maar buitengewoon efficiënte microscopen van die tijd, bijvoorbeeld die van Leeuwenhoek. Nochtans is de eicel de grootste cel van het menselijk lichaam, veertig keer groter dan een spermacel, en zelfs met het blote oog zichtbaar. Toch is men er lang van uitgegaan dat de mens uit een of andere vorm van ei voortkwam.

Leeuwenhoek zag zijn eigen spermacellen in 1677. In zijn verslag benadrukte hij dat hij dat niet op een onkuise manier had geproduceerd, maar bij een legitieme vrijpartij met zijn eigen vrouw… Maar ook hij maakte de connectie niet: hij dacht niet dat die ‘beestjes’ verantwoordelijk waren voor de voortplanting. Toch was hij een tegenstander van de ei-theorie, precies omdat hij geen eieren vond bij vrouwen. Het lijkt wel dat hij ze niet wou zien, achteraf bekeken.

Hoe dan ook, zelfs toen men veel later wel degelijk het ei en de spermatozoïden had ‘gezien’, kwam men nog altijd niet tot de voor ons evidente conclusie. Men besefte dus enerzijds wel dat de man en de vrouw samen seks moeten hebben om tot voortplanting te komen, men wist dat het sperma en de eieren (eicellen, weten we nu) daarbij een rol speelden, maar ondanks uiterst doorgedreven anatomisch en microscopisch onderzoek wist men niet dat een zaadcel moet binnendringen in een eicel, precies zoals de man de vrouw penetreert. Die inzichten dateren van de twintigste eeuw… Een ontnuchterende vaststelling.

Het is bijzonder interessant om te zien hoe schrandere geleerden en uiterst pientere onderzoekers ondanks hun beste inspanningen gedurende tweeduizend jaar zijn blijven hangen in mythische verhalen, vage theorieën, ronduit fantastische interpretaties en idiote redeneringen over een zo belangrijk onderwerp als onze eigen voortplanting. De auteur benadrukt dat wij zelfs vandaag nog niet alle aspecten ervan volledig hebben onderzocht of uitgeklaard, er blijven nog steeds mysteries op te helderen. Maar wij hebben gelukkig de grote principes onderkend en dat laat ons toe om bijvoorbeeld dieren te klonen, kunstmatig te insemineren en in vitro te bevruchten, zwangerschap te voorkomen en zo de kinderwens te beperken en te plannen enzovoort.

Ik kan dit boek niet genoeg aanbevelen. Ik heb geen Nederlandse vertaling gevonden, jammer. Maar wie een beetje Engels kent, zal er veel plezier aan beleven, zowel wegens het boeiende onderwerp als voor de schitterende manier waarop het gebracht is.

P.S. Ik haast me om iets recht te zetten. Dank zij een snelle en vakkundige reactie van een van mijn trouwste lezers, die zich herhaaldelijk ergert aan mijn voorliefde voor niet-Nederlandstalige boeken, kan ik hier meegeven dat er wel degelijk een Nederlandse vertaling bestaat van het boek van Matthew Cobb, Generation dat ik hier gisteren besprak.

Matthew Cobb: De ei- en spermarace. Hoe zeventiende-eeuwse geleerden de geheimen van seks, leven en groei ontraadselden, De Bezige Bij Amsterdam, 2006, 375 p.;  ill. , € 22,5 ISBN 90-234-2081-0. Vert. van: The egg & sperm race. Distributie: WPG Uitgevers

Mijn correspondent voegde daaraan ook nog een interessante boekbespreking en flaptekst toe, maar die onthoud ik u bewust. Enerzijds kan je die wellicht zelf vinden, goegel dan op de Nederlandse titel; anderzijds probeer ik met mijn boekbesprekingen mijn lezers warm te maken voor boeken die ik zelf met plezier heb gelezen, maar dan zonder de inhoud te verklappen en zo hun leesplezier gedeeltelijk te bederven. Ik vermijd zelf ook het lezen van wat men in het Engels spoilers (bedervers) noemt: gegevens die de inhoud verklappen. Vandaar dus.

 Ik vermeld nog graag dat deze Nederlandse vertaling ook beschikbaar is in openbare bibliotheken, onder meer die van Leuven.

Het is me weer wat. Enkele jonge boeven raken slaags met enkele jonge politieagenten en het land staat in rep en roer. De verontwaardiging is groot, althans in Vlaanderen. Niet zo in Brussel en Wallonië, daar zijn ze blijkbaar wel wat gewoon op dat punt. Zei de jolige burgemeester van Brussel-stad niet: geweld? waar? wanneer? En: is het anders dan anders? Vlamingen die maatregelen vragen tegen Franstalige allochtone misdadigers worden al gauw van verdoken racisme verdacht. De betrokken ministers gaan weer ‘samenzitten’. Mijn vader zaliger zei daarover: ze dronken een glas en ze deden een plas en alles bleef gelijk het was.

Laten we het eens over die verontwaardiging hebben. Wij reageren op het nieuws van dat geweld alsof we er zelf bij waren, bijna alsof het op ons gepleegd was. Wij stellen ons in de plaats van de betrokkenen. Men noemt dat: plaatsvervangende verontwaardiging. De burgemeester van Brussel-stad bekijkt enkel de statistieken: is er opvallend meer geweld? Nee? Dan is er niets aan de hand: een fait divers. Wij reageren emotioneel op het sensationeel gebrachte nieuws, hij niet. We hebben allebei gelijk, natuurlijk.

Laten we het even over mogelijke oplossingen hebben. Niet voor dit ene probleem, maar meteen voor alles wat verkeerd gaat in de maatschappij, waarom niet?

Zolang als er al mensen samen wonen, dat wil zeggen van zodra er mensen op aarde verschenen, proberen zij zo goed en zo kwaad als het gaat samen te leven. Men heeft daarvoor ontelbare systemen, methoden, regels, voorschriften, afspraken en wetten gemaakt en ook godsdiensten verzonnen. Onze geschiedenis leert ons dat geen enkel systeem alleenzaligmakend is, dat men er nog nooit in geslaagd is om de perfecte maatschappij te realiseren, verre van. Er zijn steeds conflicten, op grote en kleine schaal, er is steeds geweld, oneerlijke verdeling van de lusten en de lasten, verkwisting en misbruik allerhande.

Daartegen hebben de mensen steeds gereageerd en voorstellen geformuleerd om die problemen op te lossen, de kleine en de grote. Dat heeft slechts heel zelden echt iets opgeleverd en dan nog meestal voor korte tijd. De mens verandert niet en zijn problemen evenmin.

Wanneer er zich weer eens iets voordoet, hoort men stemmen opgaan die radicale oplossingen voorstellen of eisen. Het zou in Brussel ongetwijfeld rustiger en veiliger zijn, indien men alle jongeren van allochtone afkomst tussen 12 en 32 zou opsluiten. Het lijkt wel alsof sommigen precies dat ook zouden willen.

Het is evident dat zoiets niet mogelijk is, praktisch gesproken, om nog te zwijgen van de ethische implicaties. Je kan alles oplossen met drastische maatregelen, maar die zijn (helaas, volgens sommigen, gelukkig, volgens sommige anderen) onuitvoerbaar. We hebben de middelen niet om alles optimaal te laten verlopen. Meer nog: als we die middelen toch zouden hebben, dan zou er toch nog van alles verkeerd gaan, daar kan je van op aan. Het zijn niet alleen uitzichtloze achtergestelde jongeren die misdaden begaan, er is ook witteboordencriminaliteit. Stinkend rijke mensen, die niets tekort hebben, die zich alles kunnen permitteren, stelen de spaarcenten van argeloze beleggers, of vergiftigen bewust honderdduizenden Chinese kinderen.

En toch zijn er altijd en overal mensen die voor drastische maatregelen pleiten en die het laten voorkomen alsof die ook perfect realiseerbaar zijn. Vaak zijn dat de kopmannen van (extreem-)rechtse partijen. Zij spreken daarmee een bevolkingsgroep aan die zich niet kan voorstellen dat er geen eenvoudige oplossingen zijn voor de problemen, die ze in hun stamcafé elke dag op luidruchtige wijze oplossen in de walm van hun sigaretten en de roes van hun alcohol.

Maar er zijn ook anderen. Er zijn in het verleden altijd mensen geweest die dachten dat zij zouden slagen waar alle anderen hadden gefaald. Meestal neemt dat de vorm aan van een dictatuur, al begint het op een meer onschuldige manier. Enkele voorbeelden: het Romeinse rijk, het christendom, het Ottomaanse rijk, de Islam, het communisme, het fascisme, het kapitalisme. Allemaal boden ze allesomvattende oplossingen voor alle problemen. Ze eindigen alle op dezelfde manier: in onderdrukking, overheersing, dood en verderf, zonder ook maar één probleem ook maar enigszins opgelost te hebben, integendeel. Lenin en zelfs Stalin waren wellicht aanvankelijk bezield met grootse idealen, Hitler was de redder van Duistland. Vele miljoenen doden zijn er telkens nodig geweest om de zaken weer een beetje convenabel te maken.

Wat moeten we daaruit besluiten?

Vooreerst dat we wantrouwig moeten zijn tegenover eenieder die radicale oplossingen vraagt of voorstelt. De vraag is misschien nog te vergoelijken als een emotionele reactie, maar erop ingaan is nefast. Als iemand met een radicaal voorstel afkomt, let dan goed op, want voor je het weet ben jij de pineut en hij machtig en rijk.

Er zijn, lieve mensen, geen simpele oplossingen, jammer maar helaas. Drastische ingrepen (van het Grieks drastikos, letterlijk: werkend, actief, dus efficiënt, effectief, maar bij ons met een superlatieve bijbetekenis: zeer goed of zeer agressief werkend); drastische ingrepen, zei ik, zijn gevaarlijk, ze doen meer kwaad dan goed. Artsen weten dat goed en houden zich (meestal) ver van paardenremedies. Als je een ingegroeide teennagel hebt, kan je de pijn verlichten door het hele been af te zetten, natuurlijk, maar dat is geen oplossing, toch? De basisregel van de geneeskunde is: primum non nocere, begin met geen kwaad te doen. Elke oplossing die een beschadiging inhoudt, is verdacht.

Moeten wij de drie Brusselse overvallers standrechterlijk afmaken, een publieke lynchpartij? Neen, neem ik aan. Moeten ze streng bestraft worden en liefst zo vlug mogelijk? Ja en ja, maar is dat wel mogelijk? Snelrecht, zegt u, maar dat is hier een contradictio in terminis: recht is niet snel in een moderne maatschappij, laat staan in Brussel. Uitzonderingsrechtbanken zegt u? Let daarmee toch maar goed op, zo is elke dictatuur begonnen. Zero-tolerance, lik op stuk, in bepaalde wijken, zegt u?

Maar terwijl we daarmee bezig zijn, lopen onze kinderdagverblijven gevaar, spelen de banken gevaarlijke spelletjes met onze spaarcenten, lopen er psychopaten rond, sluikstorters, huisjesmelkers, zwartwerkers, zwendelaars enzovoort. Het is een kwestie van prioriteiten.

Hoed je dus voor drastische oplossingen voor specifieke problemen. Maar wees nog meer beducht voor mensen die globale oplossingen voorstellen voor alle problemen van onze samenleving. Vandaag is het de Islam die naar voren geschoven wordt als een panacee. (Van Dale zegt dat we dat woord van het Frans geleend hebben; maar waar hebben de Fransen het gehaald? Uit het Grieks, weeral: pan alles; akos geneesmiddel; graag gedaan, Van Dale, maar waarom doe je je huiswerk niet zelf?) Als we allemaal de koran en de sharia zouden volgen, dan was het hier een hemel op aarde.

Als je dat gelooft, dan ben je zalig, bij manier van spreken. Je hoeft maar even te kijken hoe het eraan toe gaat in landen waar de Islam alleen aan de macht is om te weten dat ook dat geen oplossing is. Wij hebben dat meegemaakt, gedurende tweeduizend jaar, met het christendom en we zijn blij dat we daar nu stilaan van af zijn. Het communisme heeft grotendeels afgedaan. Maar ook het extreme en globale kapitalisme ligt onder vuur ten gevolge van de herhaalde crisissen, financiële, militaire en politieke. Er is met andere woorden geen enkele afdoende en algemeen geldende oplossing, niet voor de grote problemen en niet voor de kleine. Meer nog: we mogen dergelijke systemen niet vertrouwen, we mogen er zelfs niet naar verlangen, tenzij op zeer, zeer lange termijn.

De hemel op aarde is niet voor morgen. We zullen het dus nog even moeten doen met lapwerk, voorlopige oplossingen en onbevredigende compromissen. Echte successen mogen we alleen verwachten van het ernstige werk op lange termijn.

Misschien is het beter om onze energie daarin te steken dan in het aflaten van stoom, plaatsvervangende verontwaardiging en geroep op de banken, ministeriële overhaasting, doekjes voor het bloeden en het mediatiek sussen van de publieke opinie in het vooruitzicht van de volgende verkiezingen. Talkshows kunnen wel eens leuk zijn, maar het echte werk moet elders gebeuren. Enerzijds in het parlement, anderzijds en veel belangrijker, in ons eigen hart.

Verbeter de wereld, begin met jezelf.