De taal is gans het volk.

Een citaat? Ja, maar van wie? Volgens een Vlaamse journalist zou de Duitse Sturm und Drang-dichter Herder het gezegd hebben, maar Die Sprache ist das ganze Volk zal je niet in zijn teksten terugvinden. Een Duitse journaliste vertaalt onze tekst in het Duits en situeert de uitspraak in de strijd voor de erkenning van het Nederlands. Zeker is dat August Vermeylen de uitdrukking gebruikt heeft, maar hij vermeldt ze al als een citaat, ‘een gevleugelde spreuk’ in een tekst van 1937: Vlaanderen in het kader van België. Ook hij is niet de auteur, dus. In de 19^de eeuw was er in Gent een taal- en letterkundig genootschap dat die naam droeg: De Tael is gans het Volk. We zullen het maar daarbij houden, tenzij iemand zou weten wie de strijdbare naam van dat genootschap bedacht heeft?

Wat scheidt ons, Vlamingen, van de Franssprekende Belgen? Juist: zij spreken Frans. Maar dat is niet alles. Precies omdat zij een andere taal spreken, vormen zij, en wij, aparte gemeenschappen. De taal is gans het volk. Wij zijn dus niet allemaal Belgen, van wie een deel Frans spreekt en een deel Nederlands en ook nog een paar naoorlogse aangetrouwde Duitstaligen. Al voor de verkiezingscampagne, bijvoorbeeld bij de nepreportage op de RTBF over de Vlaamse onafhankelijkheidverklaring, maar ook in de campagne zelf en in de evaluatie van de verkiezingsuitslagen, heeft iedereen voortdurend benadrukt dat Vlamingen en Franssprekenden een totaal andere cultuur hebben, dat zij elkaar niet meer kennen en zich daar ook geen zier van aantrekken.

En wat blijkt bij de regeringsvorming? De beide groepen staan zowat lijnrecht tegenover elkaar, zoals destijds in de Kortrijkse beemden. Wij Vlamingen willen af van het Belgische staatsbestel, wij willen ons eigen potje koken, als het moet binnen een Belgische staat, als het kan in een groter Europees geheel, maar steeds los van het Franssprekende blok aan het been. Wij zijn eraan gewend geraakt, want er is al een hele brok bevoegdheden die we autonoom kunnen uitoefenen. We willen op die ingeslagen weg verdergaan, want wat we zelf doen, doen we misschien niet altijd beter, maar we kunnen dan de schuld niet meer op een ander steken.

De Franssprekenden, en ik gebruik met opzet die term en niet: de Walen, want in onze heerlijke staatshervorming hebben wij beslist dat er gewesten en gemeenschappen zijn en er is enerzijds het Waalse gewest en anderzijds de Franstalige gemeenschap, wat erop neerkomt dat het overwegend Franssprekend Brussel van hén is en niet van ons, althans volgens hen, niet volgens ons… De Franstaligen, dus, weigeren elke staatshervorming, elke uitbreiding van de bevoegdheid van de gewesten of de gemeenschappen. Zij verdedigen het oude België. Wij proberen hen wijs te maken dat zij zich ook voordeel kunnen doen met bijkomende bevoegdheden en een afslanking van de federale staat, maar zij weigeren botweg.

Dan stelt zich die ene vraag: waarom? En er kan maar één antwoord zijn: de Belgische staat speelt, nog altijd, in hun voordeel. Alle Franstalige partijen stellen dat zij geen staatshervorming zullen aanvaarden die in hun nadeel is. Vreemd genoeg stellen de Vlaamse partijen dat zij dat ook niet willen, dat een staatshervorming in het voordeel van de beide kan zijn, maar dat geloven ze blijkbaar niet. Het lijkt ook ongeloofwaardig: als wij zo nodig willen hervormen en meer eigen bevoegdheden hebben, dan betekent dat minder federale bevoegdheid en middelen en meteen meer middelen die naar de Vlamingen gaan, dus minder naar de Franstaligen. Men zegt wel dat de federale middelen eerlijk verdeeld worden, rekening houdend met de bevolkingsaantallen van de gemeenschappen en gewesten, maar als we de Vlaamse afkeer voor het Belgische instituut koppelen aan de hardnekkige Franstalige Belgische liefde, dan kan het niet anders dan dat België meer geeft aan de Franstaligen dan ze zouden krijgen bij een 100% eerlijke verdeling, bijvoorbeeld in een federatie van twee onafhankelijke staten. Er zijn dus transfers, er wordt geld overgeheveld van de enen naar de anderen en wij zijn ervan overtuigd dat ons geld naar het zuiden gaat en de Franstalige reactie op de Vlaamse eisen bewijst dat dat inderdaad zo is.

En nu zitten ze samen aan tafel om een regering te vormen die als belangrijkste taak heeft om zichzelf zowat overbodig te maken en de Vlaamse en Franstalige parlementen en regeringen oppermachtig te maken en zo Vlaanderen rijker en de Franstaligen armer, laten we er geen doekjes om doen.

Ofwel krijgen we een regering die niets van dat alles doet, ofwel krijgen we geen regering. Ofwel krijgen we dus een regering, maar geen staatshervorming, ofwel een staatshervorming, maar geen regering.

Ik ben eens benieuwd.

Daniel J. Boorstin, The Discoverers. A History of Man’s Search to Know His World and Himself, 745 pp., 1983, paperback, gekocht voor € 9 In ’t Profijtelijk Boeksken, Antwerpen-Leuven-Westerlo.

Als ik ooit een ondertitel voor mijn blog moet zoeken, dan heb ik hier toch wel een prachtig voorbeeld: mijn zoektocht naar de kennis van mijn wereld en van mezelf. Dit boek, dat ik toevallig op de kop tikte en in één lange ruk uitlas zonder een pagina of zelfs een paragraaf over te slaan, is een soort van beschavingsgeschiedenis, maar dan eentje waarbij je niet in slaap kán vallen. Boeiend is een te zwak woord, meeslepend eveneens: dit zou verplichte lectuur moeten zijn, dit is wat je altijd hoopte te krijgen op school en aan de universiteit. Het is vertaald in het Nederlands onder de titel ‘De ontdekkers’ en is hier en daar tweedehands te vinden, net zoals de twee andere delen van zijn beschavingsgeschiedenis-trilogie: De zoekende mens en De scheppende mens. Aarzel niet, want dit is uiterst leesbaar, ongemeen belangrijk, onmisbaar zelfs voor eenieder die nieuwsgierig is naar de wereld en naar zichzelf.

Ik heb de andere delen al besteld en kijk ernaar uit om ook die ter hand te nemen.

Mag ik tussendoor even vermelden dat ‘iemand’ gisteren de 25.000^ste pagina heeft omgeslagen op mijn blog? En ze heeft me nog een complimentje gestuurd ook! Dank je, Maria. De foto van het Rivierenhof is voor jou.

Op 24 september 2006 schreef ik hier een stukje over Saint-Denis, wat in het Engels Sydney werd, maar oorspronkelijk de heilige Sidonius was, of Saint Sidoine, een Ierse slaaf die werd vrijgekocht door de monniken van de abdij van Saint-Ouen in Normandië en die later een eigen abdij mocht stichten in de buurt, de abdij van Saint-Saëns, die later door de Noormannen zou vernield worden.

Saëns of Saenz is een vorm van Sancho en gaat terug op sanctus, heilig, zoveel Latijn kennen wij oudjes allemaal nog. Het was blijkbaar een naam die men gaf aan bekeerde of althans toch gedoopte Joden. Sidonius betekent letterlijk: afkomstig van Sidon, de stad in Libanon; was onze ‘Ierse’ slaaf oorspronkelijk ook een Jood uit Sidon, na zijn bekering in Ierland ‘Saëns’ genoemd en daarom zo gastvrij opgenomen in de Normandische abdij? Moeilijk om achterhalen: men spreekt van Sidonius van Saëns, niet andersom; hoewel de abdij van Saëns al heel vroeg verwoest werd en nooit meer heropgebouwd, is er wel nog altijd een stadje in de buurt van Rouen dat Saint-Saëns heet. Misschien werd onze Saens die later Sidonius werd en de abdij stichtte die zijn naam droeg, nog later genoemd naar zijn abdij, dus Sidonius van Saëns, want die abdij kende men, de vreemde voornaam Saens niet.

Wij kennen Saint-Saëns evenwel vooral van de componist met die naam, die de voornaam Camille draagt en wiens voorouders wellicht uit Normandië kwamen. Hij werd geboren in Parijs in 1835 en stierf op gezegende leeftijd in Algiers in 1921. Zijn buitengewone intelligentie werd al heel vroeg opgemerkt, evenals zijn muzikale begaafdheid en beide werden gevoed door zijn moeder en groottante. Hij gaf al pianoconcerten als knaap en deed dat 75 jaar later nog altijd! Hij werd toegelaten tot het Conservatorium in Parijs op zijn dertiende, zijn eerste symfonie werd opgevoerd in 1853, hij was dan 18. Berlioz en Liszt en vooral Gounod bewonderden hem en moedigden hem aan verder te componeren. In 1857 werd hij titularis van de Madeleine, de meest begeerde positie voor een organist in Frankrijk en zelfs in de hele wereld. Zijn composities werden overal gespeeld, niet in het minst in Duitsland, dat anders niet bepaald gek was op Franse muziek. Hij werd ook een publieke figuur, leidinggevend in de muziekwereld van Parijs, een bewonderaar van Mozart, die hij hielp bekendmaken in Frankrijk, beroemd ook in Engeland, waar hij ontvangen werd door de Queen.

In Parijs was je maar beroemd als je slaagde als operacomponist. Dat is Saint-Saëns nooit echt gelukt. Zijn meest bekende opera, Samson et Dalila, kende haar eerste successen in het buitenland, in Parijs was men niet zo gebrand op een religieus en dan nog Bijbels of zelfs Joods onderwerp… Wij kennen van hem vooral de Danse macabre (zie ook mijn etymologische verkenning van ‘macaber’ op 14 december 2006) en van het grappige Carnaval des animaux. Ik ben ook een grote bewonderaar van zijn spectaculaire derde symfonie, bekend als de orgelsymfonie; als je eens alleen thuis bent, zet die eens op en draai de geluidsknop van je stereo zo ver als je luidsprekers en je oren toelaten…

Gisteren was er op Mezzo opera, zoals elke zaterdag, met jawel, Samson et Dalila van Saint-Saëns, overigens de aanleiding voor dit stukje. Het was echter op de meest punten een tegenvaller. Laat ik beginnen met het goede. Muzikaal was alles aanwezig om er een groot succes van te maken: koor en orkest van de Scala, Gary Bertini als ervaren dirigent met een perfect aanvoelen van tempi en van de zangers; Placido Domingo en Olga Borodina als protagonisten in groten doen; het supermoderne Teatro degli Arcimboldi in Milaan; maar… een onbegrijpelijke regie, met bijvoorbeeld een openingsscène met het koor van de gevangen Joden die (gelukkig vruchteloos) een soort bondageseks proberen met allerlei auto-onderdelen: uitlaatpijpen, deuren, handschoenkastjes… hoe is het toch in hemelsnaam mogelijk. Lut suggereerde dat het misschien een verwijzing was naar de autobommenplaag: kan zijn, kan zijn.

En dan de opera zelf. Het verhaaltje is bekend: Samson, de legendarische Superman van de Joden, laat zich inpakken door een Filistijnse, Dalila, sindsdien een soortnaam voor onbetrouwbare vrouwelijke schonen; door zijn lange manen te laten knippen verliest hij zijn wonderbare kracht (voor alle zekerheid steken ze ook nog eens zijn ogen uit). Maar als hij opgevoerd wordt op het overwinningsfeest schudt hij de steunpilaren van het paleis en sterft zo samen met deze vijanden van de Joden. Het was niet het laatste conflict tussen de Joden en de Fili- ofte Palestijnen, zoals wij ze nu noemen. Flinterdun gegeven dus en naar mijn aanvoelen niet erg subtiel of overtuigend verwerkt door Saint-Saëns, die geen grote vernieuwer was maar wel uiterst getalenteerd als vakman. De koren zijn stereotiep en gekenmerkt door zowat de slechtste verhouding tussen tekst en muziek uit de hele operageschiedenis en dat wil wat zeggen, want operalibretti zijn, daarover is iedereen het wel eens, legendarische draken. De grote scènes tussen de hoofdrollen krijgen geen echt memorabele muziek, met uitzondering van Dalila, tot tweemaal toe en dat zijn dan ook de enige hoogtepunten van de hele avond, samen met enkele bekende instrumentale intermezzi, die in Parijs in de mode én verplicht waren maar die helaas het theatraal verloop en de eenheid van het verhaal danig verstoren, terwijl de idiote pseudo-erotische balletten van deze uitvoering eerder een parodie lijken van derderangse Moulin-rouge-cabaretten voor giechelende Japanse toeristen.

De opera lijkt wel een vehikel voor een grote mezzo en dat had Pauline Viardot moeten zijn, de zus van la Malibran, maar eer Parijs aan deze opera toe was, waaraan Saint-Saens al aan het werk was van in 1868, was het al 1890 en dan was Viardot 70… Olga Borodina redt hier de show, want Domingo moet het doen met wat Saint-Saëns hem biedt en dat is, op enkele gekwelde hoge noten na, niet veel soeps.

Laten we het dus maar bij de prachtige aria Printemps qui commence houden, die elke operaliefhebber kan meeneuriën en het even terecht bekende Mon coeur s’ouvre à ta voix dat zo verwant is met Printemps… dat ik een hele tijd dacht dat het een reprise was; twee aria’s die elke mezzo moet gezongen hebben en die je dus op elke recital- of verzamel-cd terugvindt. Die passages steken zo ver boven al de rest uit, dat je je afvraagt of ze wel van dezelfde componist zijn.

Gemengde gevoelens, dus. Misschien zijn dat de enige juiste?

Laatst kwam in een toevallig gesprek de vraag naar voren over de rol van de westerse en vooral christelijke beschaving in de formulering en realisatie van het principe van de naastenliefde.

Als we even alle directe goddelijke interventie of inspiratie ter zijde laten, is naastenliefde een algemeen menselijk begrip, dat elke mens spontaan als waardevol erkent, al was het maar uit eigenbelang: behandel de medemens zoals gij wilt dat de medemens u behandelt, zo eenvoudig is het. Oordeel niet en gij zult niet geoordeeld worden. Wie zich verheft zal vernederd worden.

Zijn dit typisch of exclusief christelijke waarden? Is het katholicisme zoals het zelf nog steeds volhoudt, met uitsluiting van honderden miljoenen andere christenen en miljarden andere medemensen, de enige godsdienst die de naastenliefde predikt? Ik weet te weinig van de andere wereldgodsdiensten om daarover een oordeel te vellen, maar het lijkt me gewoon onwaarschijnlijk dat dit algemeen menselijk aanvoelen uniek zou zijn voor één groep van mensen en totaal vreemd aan alle andere. De ultieme test van elk systeem ligt in zijn praktische realisaties; de waarde van een boodschap kan je afmeten aan haar succes.

En daar begint het schoentje al te wringen. Zelfs indien de boodschap van naastenliefde door Christus zelf in zijn Joodse gemeenschap zou gepredikt zijn rond het begin van onze tijdrekening, overigens een hypothese waarvoor geen historische gronden bestaan, dan nog bewijst de geschiedenis van het christendom van in de vroegste tijden tot vandaag dat de naastenliefde misschien wel gepredikt werd of als een ideaal voorgesteld, maar dat in de praktijk de medemens ook door de christenen op de meest liefdeloze manier werd behandeld, misbruikt, vernederd, bedrogen, belogen, bestolen, gemarteld, verkracht en vermoord, niet zelden in naam van de naastenliefde of de interpretatie die daaraan werd gegeven door de religieuze machthebbers van het moment.

Op onze dagen maken wij wellicht het definitieve einde mee van het christendom. Kijk om u heen of kijk in uw hart en geef toe: wat is er nog christelijk in wat wij doen en laten, in onze manier van denken, in onze hoop en verwachtingen voor hier en nu en later? Het christendom heeft gefaald, precies omdat het sinds zijn eerste dagen steeds gekozen heeft voor de macht, de macht van zijn leden en vooral van zijn priesters over anderen, de wereldse macht, de juridische macht veeleer dan het morele gezag. In de moderne tijd, vanaf de renaissance maar vooral vanaf de revolutionaire periode, heeft de Kerk door haar onbegrip, behoudsgezindheid en star anti-intellectueel dogmatisme ook het geloof van de burgers verloren, van de intellectuelen, de commerçanten, dan dat van de arbeiders, van de nationalisten, van de socialisten en uiteindelijk, door haar achterhaalde en manifest mensonwaardige morele standpunten over seksualiteit, over het begin en het einde van het leven en over de samenleving, ook het vertrouwen van zelfs de meest eerlijke devote zoekenden en onzekeren.

Wie nu nog kiest voor het Roomse ideaal, schaart zich onder een vale vlag, een uitgerafelde banier, een onbegrijpelijk en onwezenlijk overblijfsel van een uitgestorven traditie en klampt zich wanhopig vast aan Latijnse rituelen en lege riten die geen troost meer bieden voor het alledaagse leed dat mens-zijn onvermijdelijk met zich meebrengt, lijden en dood, het verlies van je eigen leven en het afscheid van de geliefden om je heen.

Neen, ik acht het christendom niet hoog, niet hoger dan een andere godsdienst of beschaving, niet hoger dan de godsdiensten en beschavingen die het christendom zonder reden of aanleiding heeft bestreden en uitgeroeid. Neen, het christendom heeft het monopolie niet van de naastenliefde, in tegendeel: het heeft de naastenliefde afgezworen, elke dag opnieuw, elke keer dat het gedoogde, toeliet of aanmoedigde dat de ene mens zich verhief boven en ten nadele van een andere, elke keer dat een christen een vernietigend oordeel uitsprak over een medemens of zijn lichamelijke of geestelijke integriteit belaagde. De kerken zijn leeg, want de hongerigen naar brood kregen er slechts stenen, zij die er God zochten, vonden slechts de mens, zij die Christus wilden volgen, zagen keer op keer hun weg versperd door de mammon.

De kans dat met de trotse maar verweerde stenen van haar lege kathedralen een nieuw Jeruzalem gebouwd wordt, een thuis voor de onbehoorlijk talrijke daklozen en de miljarden moreel vertwijfelden die deze aarde bevolken, is gering. In het witgekalkte Rome predikt een merkwaardig argeloos hardvochtige, uitdagend kortzichtige en mateloos verstarde oude man geen verzoening maar orthodoxie, geen naastenliefde maar genadeloze leerstelligheid, wie niet met hem is, is tegen hem en dat ben ik, wanhopig en met vuur en leg, trouw aan mijn menselijke waardigheid, lijdzaam doch met rustige zekerheid, de oude gewaden af, mijn blik vast gericht op een nieuw ontwaken tot bevrijdend dienen.

Barbara Bain is een van die Amerikaanse actrices die in je netvlies gebrand zijn, enerzijds omdat ze voortdurend verscheen in populaire tv-series en films, anderzijds vooral omdat haar fascinerende verschijning dat ene tikkeltje mysterieuze en onderkoelde erotiek heeft, dat elke puber en de puber in elk van ons voor altijd vereenzelvigt met onbereikbare maar daarom net begeerlijke verre geliefden, wegens leeftijdsverschil, stand of gewoon omdat zij een tv-ster is. Dat zij daarnaast ook nog een echte levende persoon is, doet er dan even helemaal niet toe. Barbara Bain is de Asta Nielsen van mijn generatie, die ons samen met onze excuus-kinderen aan tv kluisterde net voor of na het avondnieuws. Ze is geboren in Chicago in 1931 en was al vrij bekend in de States vanaf 1958, maar zij is vooral doorgebroken met haar rol van Cinnamon Carter in Mission: Impossible (76 afleveringen 1966-69) en later als dr. Helena Russell in Space: 1999 (48 afleveringen, 1975-1978), enorm succesvolle reeksen die wij ook hier met enige vertraging te zien kregen.

‘Cinnamon’ was voor mij toen gewoon een exotische naam, die wonderwel leek te passen bij Barbara Bain en haar personage; wist ik veel wat cinnamon was, tot ik ineens beroepshalve Engels moest kennen en me daar hals over kop (of, zoals ze bij ons in Eeklo zeiden: kop over kloten) in stortte, met de bekende gevolgen, maar dat is een ander verhaal. De mysterieuze Cinnamon bleek dan gewoon Kaneel te heten. Kaneel?

Kaneel is een specerij. Ze is zo oud als onze beschaving, de Egyptenaren kenden al kaneel en ook het Oude testament. Het is de binnenbast van een boom, de kaneellaurier, die vooral op Ceylon, nu Sri Lanka voorkwam; die binnenbast wordt bewerkt en gedroogd en krult dan spontaan op tot de bekende bruine pijpjes. Hier in Vlaanderen gebruikten we het alleen maar in rijstpap.

De naam kaneel komt van het Franse woord, cannelle, dat een verkleinwoord is van canne, van het Latijn canna en het Grieks kanna, allemaal met de betekenis: riet, of iets dat van riet gemaakt is, zoals een fluit, of een maatstok, of de teut van een recipiënt, of de recipiënt zelf, zoals een… kan, natuurlijk, hoewel Van Dale etymologisch weer Haas heet en van niets weet. De bijnaam van de jonge Van Dale was trouwens volgens sommige gefrustreerde bronnen inderdaad Haasje, omdat hij al op vroege leeftijd op alle pertinente en vooral etymologische vragen placht te antwoorden met een luidkeels: dat is mij onbekend! Later kreeg hij natuurlijk het meer vertrouwde epitheet ‘den dikke’, tot hij zo lijvig werd dat men wel drie volumes nodig had om hem helemaal te beschrijven, maar dit volkomen terzijde.

De botanische benaming van de kaneelboom is tweevoudig, want er zijn twee verschillende soorten kaneel. Enerzijds heb je Cinnamomum verum of C. zeylanicum, waarin je gemakkelijk Ceylon herkent, anderzijds de Laurus cassia, die bij ons ook de Malabaarse kaneelboom heet, naar het zuiden van de westkust van Indië, waar de Nederlanders naar toe trokken toen ze Ceylon verloren aan de Britten. Onze kaneel is meestal de echte, in Amerika is het hoofdzakelijk de wat zoetere en pikantere kaneelkassie of houtkaneel.

Meteen weet je ook waarom in het Engels kaneel cinnamon is; de nog verdere etymologie loopt via het Hebreeuws naar het vroege Maleisische woord voor ‘zoete boom’.

Mission: Impossible is sinds lang in onze taal verankerd, net zoals het self-destructing bandje met de opdracht; zelfs Dehaene, die nauwelijks van allusief taalgebruik kan verdacht worden, gebruikte de term onlangs vlotjes. De tv-serie was geschreven door Bruce Geller, die nadien ook die andere onverwoestbare serie, Mannix schreef. Hij is dus de bedenker van de personages en hun namen, inclusief Cinnamon. Het was geen populaire voornaam, om voor de hand liggende redenen en het is dat ook niet geworden. Je kan je dochter misschien wel Merel noemen, maar Kaneel?...

En toch zal ik altijd een beetje, onderkoeld, verliefd blijven op de rijpere Barbara ‘Cinnamon’ Bain.

Een korte geschiedenis van de tijd.

Een boek met zo een titel moet wel mijn aandacht trekken en dat deed het ook, al kort na verschijnen, in 1988. De auteur is de wereldberoemde Stephen Hawking, professor in Cambridge, vooral bekend en herkenbaar omwille van zijn merkwaardige en opvallende fysieke verschijning: hij lijdt aan ALS en beweegt zich voort in een rolstoel. Bovendien heeft hij zijn stembanden verloren na een longontsteking, maar hij beweert dat hij met zijn stemcomputer nu zelfs beter kan communiceren dan voordien met zijn stem…

Het boekje, want het telt niet meer dan 198 pagina’s, is goed leesbaar ook voor ons senioren wegens vrij grote druk en ruime interlinie, met duidelijke illustraties, een glossarium waarin vele wetenschappelijke termen kort uitgelegd worden en een schets van drie grote figuren: Einstein, Galileo en Newton. Ook de taal is best begrijpelijk en vlot, het leest als een causerie voor een algemeen publiek. Dat wil evenwel niet zeggen dat het gemakkelijke lectuur is: je kan ook in een eenvoudige taal dingen zeggen die totaal onbegrijpelijk zijn. De moeilijkheid is hier telkens weer dat elke zin bouwt op al de vorige en je kan nu eenmaal niet al het vorige onthouden… Hawking doet er alles aan om u daarbij te helpen: herhalingen, illustraties, vergelijkingen, grapjes, maar het blijft een opgave. Vandaar dat het ook bij mij tot vandaag geduurd heeft voor ik de laatste, ietwat teleurstellende zin las.

Waarover gaat het? Over alles, letterlijk.

Het begint met een toelichting over ons wereldbeeld, van in de oudheid tot vandaag: de lange weg van de spectaculaire ontdekkingen van de vroegste beschavingen, onder meer over de vorm van de aarde en over de zon en de planeten, over het religieuze en intellectueel steriele middeleeuwse hiaat naar de herbevestiging van de menselijke autonomie in de grote ontdekkingen van de wetenschap: Copernicus, Keppler, Newton en de meer recente ontwikkelingen die een basis legden voor een beter begrip van hoe onze wereld ineen steekt.

Een tweede uiteenzetting gaat over de begrippen ruimte en tijd. Vetrekkend van Newtons wetten van de zwaartekracht en de invloed daarvan op de beweging, zowel van enorme massa’s zoals de zon en de planeten als kleine dingen zoals een pingpongballetje, leidt Hawking ons naar de ontdekking van de constante snelheid van het licht, iets wat in tegenspraak leek met de wetten van Newton, maar dat experimenteel werd vastgesteld in 1887. Het duurde tot 1905 voor er een oplossing kwam voor dit probleem: Einstein stelde toen dat men moet vetrekken van die constante en absolute snelheid van het licht; meteen was duidelijk dat in dat geval het begrip tijd dan niet meer absoluut was, want met twee absolute waarden kloppen de vergelijkingen niet meer. De formule E=mc² zegt dat energie gelijk is aan het kwadraat van massa maal de snelheid van het licht en niets kan zich sneller voortbewegen dan het licht. Dus niet de tijd, maar het licht is een absolute waarde. Dat betekent dat de tijd relatief wordt en dat is heel moeilijk om begrijpen: is de tijd niet voor iedereen gelijk, overal ter wereld en daarbuiten? Steunt onze hele beschaving niet precies daarop, zoals we hier ook al enkele dagen geleden stelden?

We staan er niet bij stil, maar zelfs als we gewoon naar de sterren kijken, moeten we de tijd daarin betrekken. Het zonnelicht bereikt ons pas na acht minuten, als de zon zou uitdoven zouden we dat pas acht minuten later merken; het licht van verre melkwegstelsels vertrok daar tientallen miljoenen jaren geleden, het zou dus wel eens kunnen dat wat wij nu ‘zien’ daar al heel lang niet meer is en dat er daar nu iets helemaal anders ‘is’ dat men hier pas over tien miljoen jaar zullen zien… Plots is alles anders dan het lijkt, wat voor ons nu is, kan plots al heel lang geleden zijn en wat nu echt is, ver weg, zal pas later ‘bestaan’. Alles is relatief…

Die ‘speciale’ relativiteitstheorie is wat Einstein beroemd maakte, als was en is het niet voor iedereen duidelijk wat die theorie is; je hebt juist een heel vage beschrijving ervan gelezen in de voorgaande paragraaf… In een interview vroeg een journalist aan een prominent geleerde of het juist was dat slechts drie personen de relativiteitstheorie begrepen; daarop antwoordde die bedachtzaam: ik ben aan het nadenken wie de derde zou kunnen zijn…

Er zaten nog gaten in die theorie, vooral omdat ze niet helemaal klopte met Newtons wetten over de zwaartekracht. In 1915 stelde Einstein dan de algemene relativiteitstheorie voor, waarbij de zwaartekracht mee in rekening werd gebracht. Dat betekent bijvoorbeeld dat ook het licht onderworpen is aan zwaartekracht en afgebogen wordt in de nabijheid van een ster, zoals de zon. Uiteindelijk stelt de algemene relativiteitstheorie dat de niet alleen de tijd ‘veranderlijk’ of relatief is, maar ook de ruimte. In het geheel ruimte-tijd zorgt de zwaartekracht ervoor dat de ruimte niet meer rechtlijnig is, maar gebogen.

Een van de voorspellingen van de nieuwe theorie was dat er minimale tijdsverschillen zouden zijn naargelang de plaats en de snelheid van de waarnemer. Ze werden voor het eerst vastgesteld toe men twee identieke zeer nauwkeurige klokken plaatste, de ene bovenop een hoge watertoren, de andere aan op de grond, en ja hoor: er was een verschil, de klok op de grond liep gewoon trager dan die op de toren; reden: de zwaartekracht, die krachtiger is dichter bij de aarde. Zo ook bij een volgend experiment, waarbij men de tijd mat in een vliegtuig dat zich zeer snel om de aarde bewoog en dat vergeleek met de tijd die ondertussen op aarde verlopen was; reden: de snelle beweging van de klok. Indien we ons zouden voortbewegen met de snelheid van het licht (en pas dan), zou het verschil met de ‘gewone’ tijd pas serieus opvallen. Een tijdreiziger zou na eeuwen (voor ons) terugkomen van een reis die (voor hem) slechts dagen zou geduurd hebben; zijn ‘aardse klok’ zou gewoon heel langzaam zijn gaan tellen, zoals in SF-verhalen. De gevolgen van een voortbeweging van een aards, menselijk lichaam aan dergelijke snelheden zien we daarbij even over het hoofd, net zoals de onvoorstelbare obstakels om die snelheid te bereiken, zoals de kracht, de energie vereist om massa met die snelheid te verplaatsten.

Het binnenbrengen van het element tijd in de beschrijving van het universum als ruimte-tijd had spectaculaire gevolgen. De ster die we zien staat dus wellicht helemaal niet op de plaats waar wij ze zien, of liever: stond daar niet tien miljoen jaar geleden, maar een heel stuk daarvandaan, omdat haar licht door verscheidene ander hemellichamen verbogen werd voor het ons bereikte…

Het trager lopen van klokken naargelang van de afstand van de aarde heeft concrete gevolgen voor onze GPS: als we geen rekening zouden houden met Einsteins relativiteitstheorie, zouden we ettelijke kilometers naast onze bestemming uitkomen.

Met Einstein kwam er een einde aan het model van het universum dat sinds de oudheid dienst had gedaan. Ineens was het zichtbare universum niet meer wat we zagen, het was een soort geschiedenis geworden, waarvan wij enkel de sporen zien. Wat er nu echt is, kunnen we maar begrijpen als we rekening houden met de tijd en de zwaartekracht en de snelheid van het licht. En dan begon het duidelijk te worden dat het universum niet altijd geweest was zoals het nu is.

Het derde hoofdstuk heeft het over de geschiedenis van het heelal. Rond 1750 ontdekte men een manier om de afstand van de sterren te meten, gebaseerd op de snelheid waarmee ze lijken ‘te bewegen’: hoe sneller de beweging, des te dichter staan ze bij ons. Toen men zo de afstand van duizenden nabije sterren mat, stelde men vast dat ze in een spiraalvormige schijf lijken te liggen: de melkweg. In 1924 pas stelde Hubble vast dat er nog meer dergelijke sterrenstelsels bestaan; hij berekende er alvast negen, op basis van hun helderheid. Met onze moderne telescopen hebben we intussen ontdekt dat er zowat honderd duizend miljoen zichtbare galaxies zijn, elk bestaande uit honderd duizend miljoen sterren… Plots was de aarde niet meer het centrum van de wereld, maar een kleine planeet, draaiend rond een bescheiden ster, de zon, die zich bevind in een spiraal die heel langzaam draait, slechts één keer rond het centrum in vele honderden miljoenen jaren. Toen men naast de afstand van de sterren en de melkwegen ook hun snelheid begon te meten, de verandering van hun afstand tegenover de aarde, ontdekte men dat die een vast patroon vertoonde: de andere melkwegen verplaatsen zich van ons weg. Het heelal bleek niet zomaar een hoop losliggende ‘stenen’ in de ruimte te zijn, de ‘stenen’ bewegen, de afstand tussen de galaxies wordt steeds groter, het heelal groeit, het dijt uit (van uitdijen) en het deint uit (van uitdeinen). Vertrekkend vanuit die vaststelling heeft men proberen achterhalen hoe die beweging begonnen is en wanneer, met andere woorden hoe het heelal begonnen is. Zo kwam men tot de gedachte dat er een moment moet geweest zijn toen alle massa van het hele universum in een uiterst kleine kern samengebald was en dat die met een verschrikkelijke klap moet opengebarsten zijn: de Big Bang!

Het vierde hoofdstuk begeeft zich op nog glibberiger paden, ik beloof dat ik niet te technisch ga worden, dus blijf nog even bij mij? Het theater verplaatst zich van het zeer grote, het onmetelijke universum en de schier eindeloze geschiedenis sinds zijn ontstaan, naar het allerkleinste, de elementen waaruit alle materie bestaat. Men onderzocht meer bepaald de elektromagnetische straling, zoals radiogolven, zichtbaar licht, X-stralen en Max Planck stelde in 1900 voor dat die straling niet chaotisch is maar bestaat uit ‘pakjes’ energie, die hij kwanta noemde, vandaar de kwantumtheorie. In 1926 zorgde Werner Heisenberg voor een probleem met zijn befaamde onzekerheidsprincipe. Zoals beloofd laat ik de technische uitleg terzijde, maar het komt hierop neer dan men nooit zowel de snelheid als de plaats van een partikel (deeltje) van zo’n straling accuraat kan beschrijven; hoe nauwkeuriger de plaats, hoe willekeuriger de snelheid en omgekeerd. Dit merkwaardige fenomeen bleek een van de bouwstenen van onze wereld te zijn. De kwantumtheorie van 1920 stelt dan partikels niet een bepaalde plaats en snelheid hebben, maar een kwantumstatus, die een combinatie is van die twee. Met die theorie kan men nog wel voorspellingen doen over experimenten, zodat de theorie bewezen word, maar alleen op statistische basis, als het ware: men kan zeggen hoe dikwijls resultaat A zal voorkomen en hoe dikwijls resultaat B, maar niet welk resultaat je zal krijgen als je maar één proef doet.
Zo kwam er een element van onvoorspelbaarheid in de strenge wereld van de wetenschap. Einstein, die mee aan de basis lag van de kwantumfysica, heeft zich er nooit mee kunnen verzoenen: hij geloofde niet dat de wereld geregeerd werd door onvoorspelbaarheid, er moest een begrijpelijke wetmatigheid zijn voor alles. De meeste andere wetenschappers volgden wel, vooral toen bleek dat kwantumfysica in de techniek tot fantastische resultaten leidde: transistors, geïntegreerde schakelingen, die de basis zijn van al onze moderne elektronica. De moderne scheikunde en biologie steunen eveneens op kwantumtheorieën.

Er blijft één uitzondering: zwaartekracht en kosmologie of de samenstelling en samenhang van het heelal.

Met de nieuwe theorieën onderzocht men de samenstelling van de kleinste bouwstenen, het atoom en zijn samenstellende delen: de negatieve elektronen die rond de positieve kern draaien. Daarbij bleek dat men beter kon spreken van golven dan van deeltjes, maar daarmee was alles niet uitgeklaard.

Dat brengt ons bij hoofdstuk vijf, over de elementaire deeltjes en de krachten die daarbij horen. De kern van het atoom bleek te bestaan uit protonen, positief geladen en ook neutronen, ‘zonder’ elektrische lading. Nog later bleek dat protonen en neutronen nog niet de kleinste bouwstenen waren, maar dat ze bestonden uit quarks en die zijn er in verschillende soorten. Zijn dit dan de kleinst mogelijke componenten van alles wat bestaat? Men weet het niet. Men is nog altijd bezig met het beschrijven van deze kleinste partikels en hun eigenschappen en interactie onder de vier ‘krachten’: zwaartekracht, elektromagnetisch kracht, zwakke nucleaire kracht en sterke nucleaire kracht. Naast de partikels neemt men nu ook het bestaan aan van antipartikels, zoals anti-elektrons, antineutrons en antiprotons en antiquarks, maar dan wordt Hawking zo wetenschappelijk dat zijn taal zeer euh, poëtisch wordt.

Hoofdstukken zes en zeven gaan over Zwarte Gaten, het stokpaardje van Hawking. Laten we dat even aan ons voorbijgaan. Misschien later eens.

Ook hoofdstuk acht over het ontstaan en het ultieme lot van het heelal laat ik onbesproken, het is zeer theoretisch en leidt ook niet tot duidelijke conclusies.

Hoofdstuk negen, over de pijl van de tijd, is dan weer beter begrijpelijk voor leken zoals wij. Tijd is relatief, leerden we, want afhankelijk van de positie van de waarnemer en de snelheid waarmee hij zich beweegt, in tegenstelling met licht, dat zich overal en voor elke waarnemer met dezelfde snelheid beweegt. Is tijd dan chaotisch? Het antwoord is, zoals met de hele ingewikkelde filosofie van Kant, nogal prozaïsch: nee, dat zie je toch zo? Maar aanvankelijk zag het er in de nieuwe theorieën niet zo uit: tijd leek een gegeven te zijn zoals de richting in ruimte: je kan alle richtingen uit, er is uiteindelijk geen op en neer, links of rechts, voor- of achteruit. Maar die is er wel. Niet alleen is er het subjectief aanvoelen van het tijdsverloop van de waarnemer, men kan ook vaststellen dat er in onze wereld een ‘verloop’ is, dat bepaald wordt door de tweede wet van de thermodynamica, namelijk dat in elk gesloten systeem de wanorde, of entropie, stijgt met de tijd. Wij mensen weten dat maar al te goed: niets blijft, zeker niet zonder inspanning; alles vergaat, elke menselijke inspanning die gericht is op het ordenen moet opboksen tegen enorme tegenstand. Denk aan een puzzel, zegt Hawking: er zijn ontelbare mogelijkheden om hem onjuist of onvolledig te leggen en maar één om hem juist te leggen; de kans dat hij toevallig goed komt te liggen door met de doos te schudden is onbestaande; de kans dat een ‘puzzel’ intact blijft voor altijd, is even klein. Ook de theorie over het ontstaan, het uitdijen en het eventuele einde van het universum wijzen erop dat de tijd wel degelijk in een bepaalde richting gaat. Voor een keer lijkt de wetenschap ons boerenverstand te bevestigen. Oef.

Hoofdstuk tien gaat over de zoektocht naar die ene theorie die alles zal verklaren en waarvan de principes zullen opgaan voor alle mogelijke wetenschappen en elke mogelijke kennis en die ons zal toelaten alles te weten en te voorspellen. Je hoort het al, die theorie is er nog niet en hoewel Hawking beweert dat we wel al heel wat weten over hoe die theorie eruit zal zien, hij geeft ook toe dat zelfs met dergelijke theorie de concrete voorspellingen nog niet eenvoudig te berekenen zullen zijn. Dat is ook de enigmatische laatste zin van de Conclusie: pas als we zo’n sluitende theorie-van-alles hebben, zullen we de laatste vraag kunnen bespreken, namelijk waarom wij en het universum bestaan. Hij schrijft en ik vertaal gedeeltelijk: Als we het antwoord daarop vinden, dat zou de ultieme triomf zijn van de menselijke rede – for then we would know the mind of God.

Dat laatste heb ik niet vertaald, het is ook niet te vertalen, het is een boutade, het betekent niets, of alles, naargelang je het leest. Het is in tegenspraak met alles wat eraan voorafgaat, het verklaart niets, brengt niets bij. Voor mij is het dan ook een ronduit teleurstellende en totaal overbodige afsluiter van een zeer bijzonder en belangrijk boek, dat ik iedereen aanraad die er de nodige ‘tijd’ wil voor nemen.

Als je me tot hier gevolgd heb, dank ik je voor je hardnekkige belangstelling en ik hoop zoals altijd dat je er iets aan gehad hebt; dat was althans mijn ervaring bij het schrijven. Bedankt en tot morgen misschien.

We hebben allemaal wel een septische put. Het is een grote, meestal betonnen ton, waarin het afvalwater van ons huis terechtkomt, ook de afvoer van de toiletten. Doordat het van de lucht afgesloten is, begint een anaeroob bacterieel rottingsproces, dat tot 40% van het afval afbreekt. Het resultaat daarvan is een vaste materie, die langzaam naar de bodem van de put zinkt. Dat bezinksel moeten we wel regelmatig laten weghalen, anders raakt de put vol en kan het afbraakproces niet meer werken. Daarboven is er een waterige oplossing, waarin aan de oppervlakte lichtere elementen drijven. Er is een overloop, die aangesloten is op de riolering. We doen op die manier aan afvalverwerking.

Vroeger, toen er nog geen waterzuiveringstations waren en ook geen septische putten, liep al het afval ongegeneerd in onze waterlopen en zo naar zee. Met een beperkte bevolking was dat nog te doen, de natuur kan veel aan, maar met de bevolkingstoename en met de industrie die ook allerlei afval soms in massale hoeveelheden in het systeem loosde, werd het snel duidelijk dat er iets moest gebeuren. De septische putten waren een deel van de oplossing, maar toch heeft men, ook onder Europese druk, zwaar moeten investeren in zuiveringsstations om onze waterlopen weer proper te maken. De combinatie van die twee, septische putten en zuiveringsstations, leidt soms tot verrassende resultaten: onlangs hoorden we nog dat een plas té proper was omdat er alleen gezuiverd water in kwam, en dat gaf dan problemen voor de planten en de dieren en dus ook voor de mens. Op de meeste plaatsen gaat ook het regenwater in de riolering en dat kan dan betekenen dat wat in de zuiveringsstations komt, te zeer verdund is om er efficiënt behandeld te worden.

Toch kunnen we allemaal zien dat onze waterlopen veel en veel properder geworden zijn in de voorbije jaren. Je ziet weer vissers langs de vaart en ook reigers en aalscholvers en als er vis zit, dan zit het wel goed met het water.

‘Septisch’ is een modern woord voor een modern begrip, maar het is niet nieuw. Zoals gewoonlijk gaan wetenschappers te rade bij het Grieks en het Latijn als ze nieuwe woorden nodig hebben en dat is ook hier het geval. Sèpein betekent rotten, zoals het verrotten van lijken of van wonden door gangreen; sèpsis is dan verrotting, sèptikos is rotmakend, sèptos is rot.

Telkens als ik op zoek was naar de boeken van William Trevor die ik nog niet in mijn bezit heb, op eBay, bij Proxis, Amazon, ’t Profijtelijk Boeksken of De Slegte, was er een die me vreemd genoeg ontglipte: Nights at The Alexandra. Op een goede, zeer goede dag is het dan toch gelukt.

Het is een novelle, 71 pagina’s genereuze druk en fraai geïllustreerd door Paul Hogarth, volle linnen band, 1987. Het verhaal is typisch William Trevor: een klein stadje ergens in Ierland of Ulster, de oorlogsjaren, de coming of age van een jongeman, de bouw van een cinema, The Alexandra, genoeg om mensen en hun omgeving te schetsen, het broze geluk van eenvoudige dingen, de nijdige frustraties van elk leven, menselijk opzicht dat mensen klein houdt en gemeen maakt, de tijd die voorbijgaat, ouder worden, met onvervulde beloften en dromen en het heengaan, een na een, van de mensen om je heen.

Niets bijzonders, maar zo fijngevoelig naar voren gebracht als subtiele vermoedens, omfloerste verlangens en woorden die niet hoeven uitgesproken te worden om een leven lang levendig te blijven in bitterzoete herinneringen. Beelden van het platteland, de kleinsteedse burgers, flarden herinneringen aan een Schloss in Hitlers Duitsland en een huwelijk in een Dom van een oudere man en zijn jonge bruid.

Er is meer te vinden in deze korte novelle dan in nutteloos dikke romans, deze meester toont zich echt in de sfumato beperkingen die hij zich oplegt. Een boek om te koesteren.

’t Zijn de meniscussen…

Menig sportbeoefenaar heeft dat al zuchtend gezegd en meteen zijn plannen moeten opbergen voor die recordpoging of zelfs voor een hele carrière. Een operatie met wekenlange revalidatie brengt soms soelaas, maar niet altijd en niet altijd voor lang.

Meniscus, zoals vele moeilijke woorden die op –us eindigen, is Latijn en zoals wel meer het geval is met Latijnse woorden die op –iscus eindigen, komt ook dit woord van het Grieks. Hoezo?

Laten we even teruggaan naar 29 mei 2006, toen ik hier schreef over maanzaad, de zaadjes van de papaver, die eruit zien als maantjes. De papaver heet in het Grieks mèkoon; ze kenden toen ook al het sap van de papaver, waarvan opium gemaakt wordt: mèkoonion.

Is de ‘maan’ in maankop afgeleid van het Griekse mèkoon, zoals Van Dale zegt? Ik ben daar niet zo zeker van. Waarom zouden wij in 1350 een woord uit het Grieks hebben overgenomen, toen hier en in het hele Westen geen mens Grieks kon lezen, op een paar Arabieren na? Allez, zoals Justine zegt. Ik zei het al: de zaadjes zien eruit als maantjes, dat lijkt me voldoende als verklaring. Een synoniem voor maankop in de zin van zaaddoosje is maanbol, of ook nog slaapbol en dat laatste zal wel verwijzen naar de slaapverwekkende eigenschappen van opium.

Het is overigens helemaal niet zeker dat mèkoon iets te maken heeft met het Grieks voor maan: mènè; een maand noemde men mèn, natuurlijk, dat kennen we van menstruatie en menopauze. We weten ook dat de ‘maanden’ aanvankelijk de maancyclus volgden van 29½ dagen, pas later heeft men er enkele dagen bijgevoegd om aan de 365 te geraken die een zonnejaar vol maken. De twee stammen: mèk en mèn hebben geen betekenissen die met elkaar verwant zijn; mèkos betekent langwerpig, zoals we al opmerkten toen we over pronikgetallen spraken, die heteremèkos zijn, van ongelijke lengte, dus oblong, langwerpig. Je zou zelfs kunnen zeggen dat ook de maan langwerpig is, althans in de minder dan vollemaanse schijngestalten.

Terloops even terug naar onze papaver, een benaming die gewoon uit het Latijn is overgenomen, volgens Van Dale pas in de zestiende eeuw, dus lang na de maankop als benaming voor de bekende bloemen. De etymologie van de Latijnse papaver is overigens niet echt bekend.

Conclusie nummer één: onze maankop komt wellicht niet van de Griekse mèkoon, maar van de maanvormige zaadjes.

Conclusie twee: hoe zit dat nu met die meniscussen?

Ach ja, daarmee was ik begonnen, maar ik heb me laten afleiden, weeral.

Wel, die men-iscussen, die zien er net zo uit als maanzaadjes…

Mèniskos is gewoon het Griekse verkleinwoord of diminutief van mèn, maan, dus een klein maantje en dat is geen klein vol maantje, maar de maan op haar kleinst, dus als ze niet vol is, een maansikkel. Het moderne wetenschappelijk Latijn heeft dat gewoon overgenomen: meniscus. Het is een algemeen woord voor alles dat klein en maanvormig is en wat dacht je: de meniscussen waar wij het meestal over hebben, zijn de kraakbeenschijfjes tussen gewrichten, inzonderheid die in het kniegewricht, zoals elke voetballiefhebber weet. Maar dat is maar één van de betekenissen van meniscus: een lens die aan de ene kant bol en aan de andere hol geslepen is, noemt men ook meniscus, of maanglas; ook het verschijnsel waarbij een vloeistof in een glas een bolle vorm aanneemt als de wanden droog zijn en een holle als die vochtig zijn, is een meniscusverschijnsel. Hol noemen we ook concaaf (van cavare uithollen, denk aan een uitgegraven ruimte, een cave) en bol is convex, van convexus met dezelfde betekenis, volgens Van Dale evenwel van het Frans convexe, jaja.

Conclusie twee dus: de meniscussen in je knie zijn, net zoals de maanzaadjes, maanvormig en het woord komt van mèn-iskos, maantje. En de papaver, de maankop, dat is gewoon een mooie Nederlandse maanzaadkop, niets te maken met de Griekse mèkoon-bloemen, ge kunt nog té slim zijn ook.

En een croissant? Als toetje? Dat is Frans voor de wassende maan: croître is groeien, komt van het Latijn crescere, in het Engels is de wassende maan de crescent. Je kan onthouden hoe de wassende maan eruit ziet als je onthoudt dat ze er niet uitziet zoals de letter C van croissant en crescent.

En die croissant? Wel, in 1689 werd de opmars van het Ottomaanse Rijk tot staan gebracht voor Wenen. Naar verluidt (verluiden is een werkwoord, dus met –dt!) vierde men daar toen die overwinning door broodjes te bakken in de vorm van de wassende maan, het symbool van de Islam. Die Duitse Hörnchen of hoorntjes zijn onze Franse croissants. Als je echte, letterlijke croissants wil eten, moet je ze dus met de punten naar links doen wijzen op je bord, anders zijn het décroissants, tanende of afnemende maantjes, in plaats van wassende .

Smakelijk.

Deze namiddag heb ik het laatste verhaal gelezen in de bundel The Hill Bachelors van William Trevor, gepubliceerd in 2000, met twaalf verhalen die verschenen tussen 1997 en 2000 in verscheidene tijdschriften, waaronder The New Yorker; ik was toen nog geabonneerd en het was een emotioneel weerzien: je herinnert je van bij de eerste zinnen dat je het verhaal al eerder hebt gelezen, maar de afloop? En de details? Zelfs met de verhalen die ik me na acht jaar nog vrij goed herinnerde, was het nu toch weer helemaal anders.

Het is vrijwel onmogelijk om van Trevor meer dan één verhaal na elkaar te lezen, althans zo heb ik het ook nu weer ervaren. Deze verhalen, elk niet meer dan twintig bladzijden, grote druk, ruime interlinie, grijpen je naar de keel, niet als een thriller of een horrorverhaal dat doet of toch probeert, maar door de vlijmscherpe observatie van gewone mensen in hun gewone doen, de ongenadige ontluistering van ons dagelijks leven, het herleiden van emoties tot hun ultieme vlakke essentie, de mens in zijn hemd, de onverbloemde waarheid over wat mensen zichzelf en elkaar aandoen sinds het begin der tijden en elke keer opnieuw. Denk echter niet dat Trevor zich boven zijn personages verheven acht, dat hij hen beschrijft vanuit een superieure moraal, dat hij oordeelt of veroordeelt, integendeel. Hij slaagt erin zelfs voor de meest onterechte gevoelens en de meest weerzinwekkende, stuitende of misplaatste daden sympathie op te wekken, je wordt met zachte dwang gedwongen om je in te leven in de uitstervende dorpen en troosteloze steden, de verlaten straten en eenzame kroegen waar alles zich afspeelt. Je bent een van de alledaagse figuren die hij opvoert, zoals ook hij een van hen is, een broer, een oom, een kind, een toevallige voorbijganger, een kleine misdadiger, een minderbedeelde.
Dit zijn twaalf ongelooflijke subtiele schilderingen van de wereld die je om je heen ziet of vermoedt; elke zin is als een nieuwe toets, een zoveelste schakering van grijs en grauw, elke paragraaf een welsprekend detail in een puzzel met tienduizend individueel geslepen stukjes. Elke laatste zin sluit een zinloos leven zinnig af, vat een brok geschiedenis ontstellend eerlijk en gevat samen, biedt een laatste vermoeden van troost na een stil bestaan vol onvermoed bezeren en argeloos voorbijgelopen pijn.

Ik weet niet hoe hij het doet. Hij heeft het natuurlijk al meer gedaan, zijn stem is onmiddellijk herkenbaar, het krassen zijn scherpe pen snijdt je meteen door de ziel zoals geen andere auteur dat vermag, zijn stijl heeft hij tot het uiterste gepolijst in vele tientallen verhalen en verscheidene romans, zijn wereld is je zo bekend als de buurt waarin je geboren bent, de school waar je ontwaakte, zijn personages zijn je zo vertrouwd als de vrienden die je maakte en verloor, de partners die je leven deelden, je kinderen in goede en kwade dagen.

Lang geleden had The New Yorker de gewoonte om de naam van de auteurs van artikels en verhalen te vermelden nà het artikel of het verhaal. Toen al wist ik telkens meteen dat ik William Trevor aan het lezen was.

Geloof me, dit is een unieke schrijver, een onvoorstelbaar begenadigd verteller, een feilloos maar altijd vergevend etser van echte mensen, een zeldzaam ontroerend monument van onpeilbare medemenselijkheid. Lees iets van hem en verrijk jezelf voor de rest van uw dagen.

Zijn streng trekken betekent zoveel als: zijn plan trekken, maar ook: zijn deel van het werk doen en ook nog: voet bij stek houden, dat is: niet afwijken van een bepaalde plaats of stek, letterlijk of figuurlijk.

Die streng is een heel oud woord, dat we terugvinden in de meeste talen van onze grote familie, de Indo-Europese taalgroep. In het Grieks heb je ‘strangalizoo’: wringen, wurgen en dat doet ons denken aan het Engels strangulation, wurging, dat rechtstreeks uit het Latijn komt, waarvan ook het Franse étrangler afgeleid is.

Meteen is de toon gezet: de stem ‘strng’ heeft bijna altijd te maken met aantrekken, samentrekken, bijeentrekken maar dan steeds met een negatieve, agressieve bijklank. Talloos zijn de woorden die daarmee gemaakt zijn. Onze streng betekent ook touw, of een wrong saai, of een vlecht haar (in Antwerpen zeggen ze ‘treskes’, van het Frans tresser, vlechten). Daarnaast heb je string, dat we uit het Engels geleend hebben: een touwtje, zoals a puppet on a string, of een reeks: een string gegevens, zoals in computertaal, of een snaar: de aria on the G-string is een bekende passage uit de Suite in D van J. S. Bach. Die G-string heeft een pikante bijbetekenis gekregen in het Engels en wij gebruiken die ook wel: het is een heel smal slipje, niet meer dan een touwtje, met enkel het meest elementaire kruisje; de uitdrukking zou haar oorsprong hebben in de lendendoeken van de Indianen, meer bepaald de streng waarmee ze hun lendendoek ophielden en vandaar het hele kledingstuk; anderzijds is een G-string een sol-snaar en dat is de laagste snaar op de viool, dus ook de dikste; bovendien lijkt zo’n mini-bikinislipje als je het draagt ook wel een beetje op een hoofdletter G, maar laten we ons niet verder afleiden.

Als je bij die stam ‘string’ het voorzetsel dis- voegt, dan krijg je een nog negatievere betekenis, want dis- betekent vooral: uiteen, van elkaar weg, stuk; het geeft aan een woord een negatieve betekenis, zoals in de tegenstelling continu-discontinu. Distringere betekent uiteenrijten, opentrekken, uitrekken en vandaar: iemand weghouden van iets, hem hinderen, hem benadelen, schade berokkenen, hem in de war of in moeilijkheden brengen. Districtus betekent dan dat je in slechte papieren zit, dat men je het leven moeilijk maakt. Het Engels heeft daarvan distress gemaakt; als werkwoord betekent het iemand pijn doen, kwaad berokkenen, meestal met de bedoeling hem tot iets te dwingen dat hij niet wil, dat niet in zijn voordeel is. Het substantief distress slaat op het gevoel dat iemand heeft die aan dergelijke druk blootstaat: angst, pijn, nood, leed, zowel lichamelijk als psychisch. In het Frans is dat détresse.

Daarmee zijn we terug bij mijn vorig bericht, de vertaling van het heerlijke lied Je te veux, dat Erik Satie in 1902 als een trage wals op muziek zette voor de zangeres Paulette Darty, die hij vaak begeleidde op de piano. Het is een succesnummer geworden, dat ontelbare zangeressen en zelfs zangers op het repertoire genomen hebben en waarvan talloze versies bestaan, naast de oorspronkelijke voor sopraan en piano en voor piano solo.

Ik ontving namelijk een commentaar op die vertaling, meer bepaald van het woord détresse, dat tweemaal voorkomt in het refrein: j’ai compris ta détresse, en verder: plus de détresse. Ik vertaalde: ik heb je verdriet opgevangen en: geen verdrietig zijn. Niemand minder dan mijn jongste zoon Luk voelde dat anders aan. Na zijn studies Germaanse, waarin hij zich vooral met Engels en literatuurwetenschap bezighield en een knappe Master’s verhandeling schreef over (toen nog net niet) Nobelprijswinnares (1980) Toni Morrison, die helaas zoals vele andere begraven ligt (de verhandeling, niet Toni, die alive and kicking is) in de kelders van de faculteitsbibliotheek, na zijn studies dus ging hij een andere richting uit, zoals hij al voordien wou, namelijk de wereld van de economie, wat hem bij het bankwezen bracht, waar hij nu een functie heeft met veel internationale contacten. In dat milieu heeft hij heel wat Franstalige contacten, zijn Frans is ondertussen impeccable, dus wie ben ik om hem tegen te spreken? Hij verwees naar de vaste uitdrukking signal de détresse, een SOS-signaal; ook het Engels heeft dat: distress call/signal. Dus niet verdriet, maar iets als ‘nood’ zou een betere vertaling zijn van ons détresse/distress. We vinden dat inderdaad terug, bijvoorbeeld in de ooit zeer bekende, maar nu totaal weggedeemsterde en vergeten organisatie ‘Kerk in Nood’, Église en détresse.

In mijn etymologische inleiding heb ik geprobeerd de oorsprong van ons woord te achterhalen. Alles wijst op deze twee elementen: enerzijds de agressieve druk die uiterst ongunstige omstandigheden leggen op het individu, de dwang of duress, zoals we in het Engels zeggen; anderzijds het verpletterende gevoel van dat individu onder die fysieke of psychische druk, de angst, de zielennood.

Hoe vertaal je dat dan het best?

In de aanhef J’ai compris ta détresse zou je inderdaad kunnen denken aan een signal de détresse dat de vrouwelijke geliefde heeft gehoord en begrepen (compris); dan zou het kunnen worden: Ik heb je nood(kreet/signaal) begrepen, ontvangen of ‘opgevangen’, het werkwoord dat ik gebruikte omdat het rijmde met ‘verlangen’.

Wellicht heb ik me laten (ver)leiden door een alternatieve lezing voor het tweede détresse, namelijk tristesse dat in sommige versies voorkomt, maar dat ik hier had weggelaten omdat je in een gedicht nu eenmaal geen alternatieve lezingen weergeeft en geen onpoëtische voetnoten toevoegt.

Als we het gevoel analyseren dat hier beschreven is, dan kan je de nadruk leggen op de hulp die het slachtoffer nodig heeft, zoals bij een schipbreuk, waarbij zonder hulp van buiten af geen redding mogelijk is. In een liefdesrelatie vertaalt zich dat veeleer in dat typisch smartelijk gevoel van het verliefd zijn, het Liebesleid, de angstige zielennood van de verliefde, het minneleed dat alleen de geliefde kan lenigen, de détresse de l’âme of d’amour. En dat kan je ook vertalen zoals niet ongebruikelijk is in het Nederlands, door liefdesverdriet, of ‘leudeuveudeu’ zoals wij dat eufemistisch noemden als jonge snaken.

Dus: dank je wel, zoonlief, voor je opmerking, ze heeft me verder doen nadenken over dat mooie woord. De vertaling laat ik maar zoals ze is, dat zal je hopelijk ook niet erg vinden, zeker niet na deze aanvullende verklaring en toelichting, een onpoëtische voetnoot.

Ik begeer je

Muziek: Erik Satie

Tekst: Henry Pacory vertaald door Karel D’huyvetters

Ik heb je verdriet opgevangen

mijn lieve verliefde

en bezwijk voor je verlangen

maak van mij jouw geliefde

laat alle wijsheid varen

voor ons geen verdrietig zijn

ik verlang naar dat dierbaar ervaren

van samen gelukkig te zijn

ik begeer je.

Spijt heb ik niet

en verlang slechts dat ene

dicht bij jou, daar, heel dicht

mijn hele leven te leven

dat mijn hart van jou mag zijn

en uw lippen de mijn

dat uw lijf van mij mag zijn

en van jou heel het mijn.

Ik heb je verdriet opgevangen…

In je ogen zie ik ontwaken

die godgelijke liefdesgave

Laat je verliefde hart nooit verzaken

aan mijn tedere overgave

voor eeuwig verbonden

verzengd door eenzelfde vlam

in liefdesdromen gebonden

wisselen we onze zielen om.

Ik heb je verdriet opgevangen…

Je te veux

J'ai compris ta détresse,
 Cher amoureux,
 Et je cède à tes voeux:
 Fais de moi ta maîtresse.
 Loin de nous la sagesse,
 Plus de détresse,
 J'aspire à l'instant précieux
 Où nous serons heureux:
 Je te veux.

 Je n'ai pas de regrets,

 Et je n'ai qu'une envie:

 Près de toi, là, tout près,

 Vivre toute ma vie.

 Que mon coeur soit le tien

 Et ta lèvre la mienne,

 Que ton corps soit le mien,

 Et que toute ma chair soit tienne.

 J'ai compris ta détresse, etc.

 Oui, je vois dans tes yeux

 La divine promesse

 Que ton coeur amoureux

 Vient chercher ma caresse.

 Enlacés pour toujours,

 Brûlés des mêmes flammes,

 Dans des rêves d'amours,

 Nous échangerons nos deux âmes.

J’ai compris ta détresse, etc.

Ik vraag even uw aandacht voor de ‘poll’ die Seniorennet dagelijks organiseert onder zijn lezers. Vaak interessant, steeds dicht bij huis. Gisteren en vandaag gaat de vraag over leven na de dood en de resultaten zijn ronduit spectaculair. Liefst 62 % van de antwoorden stemmen in met ‘dood is dood’; slechts 22 % gelooft nog in hemel of hel, de rest is verdeeld over reïncarnatie en andere vagere mogelijkheden. Voor een zogenaamd katholiek land is dat toch wel even opkijken. Opmerkelijk is ook dat de antwoorden wellicht grotendeels komen van ouderen, dus meestal katholiek opgevoed en ook mensen voor wie de dood steeds dichterbij komt; voor hen gaat het niet om principiële stellingnamen, maar over wat er straks gaat gebeuren, morgen misschien. Het zijn eerlijke antwoorden, die tonen wat er leeft. Akkoord, het is geen wetenschappelijke enquête, maar ze is wel uiterst duidelijk en naar mijn mening zeer betekenisvol. Hier staat zwart op wit wat de mensen vandaag denken over de dood. Je kan ons niets meer wijsmaken, wij hoeven niet meer te geloven of te liegen. Wij vinden onze troost in het besef dat het leven eindig is, wij hebben geen fabeltjes nodig. Dit is wat we geloven, dit is een van de grote pijlers waarop we ons leven bouwen.

Ik had nooit gedacht dat we met zovelen waren om er zo over te denken. Het sterkt me in mijn overtuiging en geeft me weer moed om ze ook naar voren te brengen.

Ik had het hier al eens over de anniversary clock of de vierhonderd dagen-klok, je weet wel, met zo’n speciale ‘slinger’, die bestaat uit vier bollen en die heen en weer ronddraait, opgehangen aan een heel dunne stalen draadveer. Twee firma’s zijn vooral bekend voor dergelijke klokken: Schatz en Kundo.

Kundo is een firmanaam, gevormd uit de namen van de twee partners, Kieninger en Obergfell. In 1899 begint het verhaal in Sankt-Georgen, in het Zwarte Woud, een streek die traditioneel bekend was om haar klokken, met Johann Obergfell die een fabriekje opzet voor uurwerkonderdelen. Na WO I, in 1918 komt J.G. Kieninger erbij, een specialist in email voor wijzerplaten. Zo ontstaat Kieninger und Obergfell, afgekort tot K und O, dus Kundo. Vanaf 1923 produceren ze de langlopende 400-dagen klokken en blijven dat doen tot op het einde van WO II, dan heeft men de fabriek ontmanteld. Maar het duurt niet lang voor de eigenaars de zaak weer opstarten en rond 1950 werken er weer ongeveer 80 mensen. Naast de vierhondenderd dagen-klok ontwikkelen ze een nieuw type, waarbij een ‘gewone’ slinger gebruikt wordt, maar dan elektrisch aangedreven.
Fritz Thoma, de knapste man van de firma, neemt verscheidene patenten op een ingenieus systeem, dat regelrecht ingaat tegen de bestaande filosofie van pendelklokken. Zoals ik in mijn vorige bijdrage zei, is een klok niet aangedreven door de slinger, zoals wij in onze onschuld/onkunde wel eens denken, maar de slinger door de klok, via het werk, door de gewichten of de veer. Bij de elektronische slingeraandrijving zet men deze theorie op zijn kop: de slingerbeweging wordt namelijk rechtstreeks aangedreven op het slingergewicht en zorgt zo voor de aandrijving van het uurwerk, waar geen gewichten of veren aanwezig zijn. Het werk wordt dus aangedreven door de slinger! De energiebron is een simpel AA-batterijtje van 1,5 volt en dat is genoeg voor een jaar slingeren. Aangezien het een ‘pendule’ is, een slingeruurwerk, kan je ze heel precies afregelen door het gewichtje op de slinger op of neer te schroeven.

Er zijn verscheidene modellen, waarvan de meest bekende een wat vreemde slinger heeft die heen en weer gaat door een koperen buis (zie foto). Ik kon onlangs in de brocante een werkend exemplaar op de kop tikken voor amper acht euro, zelfs de behuizing is nog in vrij goede staat. Een plezier om het te zien werken! Gisteren zat de avondzon op de slinger en toverde op de muur goudkleurige weerkaatsingen die vrolijk op en neer gingen; het is niet zo indrukwekkend als wat ze hier een kilometer verder op de wei in Werchter doen, maar het kost ook niet zoveel… en het maakt vééééél minder lawaai!

In de jaren zestig breidde de fabriek uit en begon ook andere apparaten te maken, zoals de eerste digitale klokken en besturingssystemen voor machines. Rond 1975 was Kundo de grootste fabrikant van digitale klokken in Duitsland, er werkten meer dan 600 mensen voor het bedrijf. Rond 1980 splitst de afdeling kwartsklokken af (UTS) en begint de samenwerking met een concurrent, Staiger. Het worden woelige jaren; in 1992 wordt Kundo Systemtechnik opgericht, een bedrijf dat nog steeds bestaat, maar geen klokken maakt. UTS gaat samen met Junghans voor de digitale klokken. Maar door de concurrentie uit de lageloonlanden gaat UTS in 2001 op de fles. Einde van het Kundo-klokkenverhaal. Ondertussen heeft een Chinees bedrijf de naam Kundo overgekocht, net als het even beroemde Kienzle-label. Wat nu op de markt komt onder die naam is dus goedkope Chinese ‘rommel’, zoals het ‘valse’ vierhonderd dagen-klokje dat ik kocht voor 80 cent in de Kringloopwinkel en dat inderdaad Kienzle als merknaam heeft.

Gedurende eeuwen was de klok de motor van de beschaving. Elke stap in de ontwikkeling van juiste en betaalbare tijdmeters betekende meteen ook een enorme en spectaculaire ontwikkeling in de samenleving, in de ontwikkeling van de scheepvaart en dus de ontdekking van de wereld, in de kosmologie en de geografie, de werktuigkunde, de wiskunde…

Vandaag is tijdsmeting een evidentie geworden, een onzichtbare alomaanwezigheid. We weten altijd en overal precies hoe laat het is, maar we staan er niet bij stil hoe dat komt en zeker niet hoe het zover gekomen is. Een simpel radiogestuurd kwartsuurwerkje van enkele euro loopt juister dan de duurste Zwitserse chronograaf, waarvan er nog steeds gemaakt worden, met de hand, in beperkte oplagen waarvoor liefhebbers heel, héél veel geld over hebben. Maar dan gaat het niet meer om de vooruitgang van de mensheid, maar om luxeproducten voor enkelingen, om vrijwel onbetaalbare toptechniek, zoals bij F1-bolides. De beste uurwerken, die de tijd nauwkeurigst bijhouden, zijn nu wel spotgoedkoop en uiterst functioneel, met allerlei bijkomende functies zoals automatische aanpassing aan de zomertijd en schrikkeljaren, wekkers, barometers, chronometers, weervoorspellers, alarmfuncties allerhande, hartslag- en bloeddrukmeters, hoogte- en dieptemeters, kompas, noem maar op, maar ze zijn zelden mooi, als polshorloge zelfs meestal gruwelijk protserig en opzichtig. Vandaar dat er nog steeds een markt is voor het klassieke pols- of zelfs zakhorloge. Net zo voor wanduurwerken en staande klokken: het zijn vrijwel nog steeds de klassieke modellen die je overal ziet, de digitale en radiogestuurde worden wel zo verbouwd dat ze nog een klassiek uitzicht hebben. Het is een eigenaardige toestand: vroeger bouwde men klokken die zo goed mogelijk deden wat ze verondersteld werden te doen: de tijd meten; de verpakking was secundair, al waren de beste en dus duurste klokken ook wel vrijwel steeds pareltjes van edelsmeedkunst. Nu maakt men nog altijd dure klokken en uurwerken zoals vroeger, maar vanuit totaal andere overwegingen, namelijk voor de luxeconsumptie, voor de exclusiviteit. Voor de functionaliteit, het meten van de tijd, kijken we allemaal op goedkope kwartsklokken en digitale en radiogestuurde uurwerken en polshorloges.

Wij hebben de tijd eindelijk overmeesterd, wij meten de tijd tot op een fractie van een seconde, als de trein over tijd is krijg je je geld (soms) terug. Weten hoe laat het is, is geen kunst meer, geen mysterie, geen privilege, zoals dat vroeger was: iederéén weet nu hoe laat het is, altijd, overal. Alles verloopt precies op tijd, de wereld lijkt wel één groot uurwerk. Alle machines houden zich aan die ene wereldtijd en zijn perfect op elkaar afgestemd, waar ook ter wereld. Als ik op eBay tijdens de laatste seconden van een veiling een bod doe, met een radiogestuurd klokje van Blokker bij de hand, snoep ik in Amerika een postuurtje van 6,50 € af van een andere bieder in Australië, die ginds een seconde vroeger heeft afgedrukt.

Wij zijn de meesters van de tijd. Of de slaven.

Een van de sf-horror-films waarin een buitenaards wezen in conflict komt met aardbewoners van het Schwarzenegger-type heet Predator (1987). Natuurlijk kwam er later een vervolg, Predator II en nog later zelfs een ontmoeting tussen onze Predator en die andere schreeuwlelijk uit de schier eindeloze reeks Aliens, waarin de heerlijke Sigourney Weaver al sinds 1979 (!) voor het weerwerk zorgt.

Letterlijk en in de biologie is een predator een roofdier, een dier dat zich voedt door andere dieren te doden en op te eten. In de gelijknamige film zijn de slachtoffers mensen, wat voor medemensen afschuwelijk is, maar voor de predator alledaagse kost…

Predator klinkt Latijns en is het ook: praedari betekent plunderen, stelen, buitmaken, roven, veroveren; praeda is het resultaat ervan: de buit, de prooi, de winst, al is de etymologie hier waarschijnlijk veeleer te zoeken bij het werkwoord praehendere, vastgrijpen, dan bij praedari. Misschien is het werkwoord praedari zelf wel afgeleid van praeda, wie zal het zeggen. Zeker is dat praedator, rover, jager, verwoester, veroveraar betekent, net zoals praedo.

Het Engels heeft het woord netjes ingelijfd: prey is prooi, predator is rover. Het Frans evenzo: prédateur en proie.

En zo komen we bij ons Nederlandse ‘prooi’, zonder meer uit het Frans. Minder bekend is ‘prij’ en dat is geen groente maar een kwaadaardige vrouw, wat dat ook moge wezen; mijn vader zaliger, een goedaardig man tot en met, placht te zeggen: er zijn drie soorten vrouwen: slechte, héle slechte en ‘schoolmeestessen’, een antiek woord voor onderwijzeressen en konsoorten. Die ‘prij’ is ook een afgeleide van praeda, een soort buit dus, maar een kwalijke, iets dat je binnengehaald hebt maar waar je later spijt van krijgt. Zo wordt de jager de prooi van de prij.