In de twee boeken die ik gelezen heb van André Comte-Sponville (zie het lijstje hiernaast of doe een zoek), citeert de auteur herhaaldelijk een definitie die Baruch Spinoza (zie http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=454 ) geeft van de liefde: l’amour est une joie qu’accompagne l’idée d’une cause extérieure. Ik heb dat zinnetje bij hem nu zeker wel al honderd keer gelezen en ik versta het nog altijd niet. Comte-Sponville vermeldt het met veel aplomb, alsof het een belangrijk citaat is, iets veelzeggends. Je probeert dat dan te begrijpen, in de context en op zichzelf, maar ik moet mijn onmacht bekennen.

Ik probeer het letterlijk te vertalen: de liefde is een vreugde die de idee van een externe oorzaak begeleidt. Euh? Let wel: qu’accompagne of que accompagne duidt erop dat de ‘idee van een externe oorzaak’ het onderwerp is en de ‘vreugde’ het lijdend voorwerp. De idee van een externe oorzaak begeleidt dus de vreugde, niet andersom, dan zou er staan qui accompagne.

Ik vrees dat we er zo niet uitgeraken, het lijkt me een zeer dense (zoals in densiteit) uitdrukking.

Laten we even teruggaan naar het origineel, in de Ethica, propositio XIII. Je mag het Latijn gerust overslaan, ik zet het hier maar bij voor de volledigheid. De vertaling staat eronder.

PROPOSITIO XIII. Cum mens ea imaginatur, quae corporis agendi potentiam minuunt vel coercent, conatur, quantum potest, rerum recordari, quae horum existentiam secludunt.

DEMONSTRATIO. Quamdiu mens quicquam tale imaginatur, tamdiu mentis et corporis potentia minuitur vel coercetur (ut in praeced. prop. demonstravimus), et nihilominus id tamdiu imaginabitur, donec mens aliud imaginetur, quod huius praesentem existentiam secludat (per prop. 17. P. 2.), hoc est (ut modo ostendimus) mentis et corporis potentia tamdiu minuitur vel coercetur, donec mens aliud imaginetur, quod huius existentiam secludit, quodque adeo mens (per prop. 9. huius) quantum potest, imaginari vel recordari conabitur. Q.E.D.

COROLLARIUM. Hinc sequitur, quod mens ea imaginari aversatur, quae ipsius et corporis potentiam minuunt vel coercent.

SCHOLIUM. Ex his clare intelligimus quid a m o r quidque o d i u m sit. Nempe amor nihil aliud est, quam laetitia concomitante idea causae externae et odium nihil aliud quam tristitia concomitante idea causae externae. Videmus deinde quod ille, qui amat, necessario conatur rem, quam amat, praesentem habere et conservare; et contra qui odit, rem, quam odio habet, amovere et destruere conatur. Sed de his omnibus in seqq. prolixius.

Dit is de klassieke vertaling, die ik plukte van de website van het Spinoza-genootschap:

Wanneer de Geest zich dingen voorstelt, welke het vermogen tot handelen des Lichaams verminderen of belemmeren, tracht hij zooveel mogelijk zich andere dingen te herinneren welke het bestaan van deze eerste uitsluiten.

Bewijs.

Zoolang de Geest zich iets dergelijks voorstelt worden de vermogens, zoowel van den Geest als van het Lichaam verminderd of belemmerd ( gelijk wij in de voorgaande stelling hebben aangetoond ). Niettemin zal hij zich ( vlg. St. XVII D. II ) zooiets zoolang voorstellen tot hij zich iets anders voorstelt dat het tegenwoordig bestaan van het eerste uitsluit, d.w.z. ( gelijk wij daareven aantoonden ): de vermogens van Geest en Lichaam worden zóólang verminderd of belemmerd totdat de Geest zich iets anders voorstelt dat het bestaan ervan [dier belemmering] uitsluit, zoodat ( vlg. St. IX v.d. D. ) de Geest zooveel mogelijk zal trachten zich dit andere voor te stellen of te herinneren. H.t.b.w.

Gevolg: Hieruit volgt dat de Geest afkeerig is zich dingen voor te stellen welke zijn eigen vermogen [kracht] of dat van het Lichaam verminderen of belemmeren.

Opmerking: Wij kunnen thans helder inzien wat Liefde is en wat Haat. Liefde namelijk is niets anders dan Blijheid, vergezeld door de voorstelling eener uitwendige oorzaak, terwijl Haat niets anders is dan Droefheid vergezeld door de voorstelling eener uitwendige oorzaak. Verder begrijpen wij dat wie liefheeft noodzakelijk er naar streeft datgene wat hij liefheeft te bezitten en te behouden, terwijl daarentegen wie haat datgene wat hij haat tracht te verwijderen en te vernietigen. Doch over dit alles later breedvoeriger.

De moeilijkheid ligt in dat ene woord: concomitante; het werkwoord concomitari is laat Latijn en het betekent: aanwezig zijn bij, er bij zijn of horen, begeleiden als een omstandigheid of als een gevolg. De vorm concomitante komt bij klassieke auteurs niet voor, wel het eenvoudiger comitante. Het is de ablatief enkelvoud, zowel voor het mannelijk, vrouwelijk als onzijdig. Concomitante is dan een losse ablatief: ‘in de aanwezigheid van, begeleid door’, of gewoon ‘met, samen met’.

Concomitante idea betekent dan ‘met de idee, terwijl de idee begeleidt’ of ‘bij de gedachte aan’.

Spinoza spreekt in dit hoofdstuk over de emoties en probeert die een voor een te definiëren. Hij stelt dat als men aan iets denkt dat niet goed is voor de werking van de geest en van het lichaam, men geneigd is die gedachten te verdringen en aan andere, betere zaken te denken, zodat lichaam en geest weer optimaal functioneren. En dan zegt hij, heel eenvoudig: als je aan iets denkt dat buiten jezelf ligt en je ervaart daarbij een vreugde, dan betekent dat dat je ervan houdt; en als je droevig gestemd wordt door aan iets te denken dat buiten jezelf ligt, dan betekent dat dat je er niet van houdt, dat je het haat.

Van iets of iemand houden wil dus zeggen dat men er zich goed bij voelt, dat men blij is; iets of iemand haten is niets anders dan er zich slecht bij voelen, niet blij zijn maar ongelukkig.

Wat is daar nu zo diepzinnig aan? Elke filosoof, elke dichter, elke mens met gezond verstand bevestigt sinds mensenheugenis dat het geluk gelegen is in het vermijden van pijn en het vinden van wat aangenaam is, het verwerven van het goede en het uitsluiten van het slechte. De mens, althans de ‘normale’ mens is zo gemaakt: wat hem vreugde verschaft, dat vindt hij of zij goed, wat hem ongelukkig maakt is slecht. Ook de sociobiologie zal die stelling volgaarne bijtreden.

Laten we de passage nu eens opnieuw bekijken. Liefde moeten we hier niet meteen verstaan als het superieure menselijk vermogen om het hoogste geluk te vinden in een complexe relatie met een ander mens, die op alle vlakken bevredigend is, door haar intensiteit en diepgang en die door het uitzicht op onverstoorde continuïteit tot een toestand van vrijwel permanente gelukzaligheid en genot leidt.

Ik heb de indruk dat Spinoza het gewoon heeft over twee basiservaringen, namelijk het ervaren van vreugde en verdriet, genot en pijn, bij het contact van het individu met de wereld. Dat kan allerlei vormen aannemen, maar het gaat steeds om een goed gevoel of een slecht. Als iets bij ons uiterlijke tekenen van vreugde veroorzaakt (lachen, ontspannen, goede bloeddoorstroming, stralende ogen, danspasjes…) dan noemen we de bijhorende emotie: liefde; we houden ervan. Als iets anders droefenis veroorzaakt (met de tegengestelde symptomen), dan noemen we de emotie in onszelf: haat, we haten het. Haat is ook het klassieke antoniem van liefde.

Liefde kenmerkt zich door de vreugde die wij voelen bij het contact met iets of iemand, ook in de confrontatie met onszelf; haat door het verdriet.

Liefde is de vreugde die we voelen. Die vreugde kan opgewekt worden door iets buiten ons, maar ook door iets binnen ons: als wij tevreden zijn met ons lot of met iets dat we gepresteerd hebben, dan geeft dat een goed gevoel. In zijn beschrijving van al de mogelijke emoties maakt Spinoza een onderscheid tussen de emoties die interne en externe oorzaken hebben. Niet dat dat onderscheid veel belang heeft, in die zin dat het ene belangrijker zou zijn dan het andere: het is enkel een hulpmiddel om de verschillende emotie te omschrijven en in te delen. Amor of liefde is dus niet beperkt tot de vreugde met een externe oorzaak: ook tevredenheid met zichzelf is liefde. Als Comte-Sponville enkel dat ene zinnetje citeert, krijg je de indruk dat het in die vorm een definitie is van de liefde, quod non: het is maar één mogelijke vorm naast al de andere.

Liefde is vreugde. Dat is de essentie van wat Spinoza zegt; er zijn drie mogelijke basisemoties: vreugde, verdriet en verlangen. Daaraan beantwoorden respectievelijk liefde, haat en begeerte. Naargelang van het voorwerp van die emoties krijgen we de verschillende specifieke emoties, Spinoza omschrijft er een vijftigtal.

De vreugde is de lichamelijke emotie die vrijwel spontaan opwelt, bij zintuiglijk contact of bij mentale activiteit zoals de herinnering. Liefde is meer: het is het bewustzijn van de vreugde en de affectieve band die ontstaat met wie of wat die vreugde opwekt. Men zal proberen om het voorwerp van de liefde zoveel mogelijk in zijn nabijheid te hebben, zodat de vreugde zoveel als mogelijk opgewekt wordt.

Dit is een zeer moderne gedachte, die door onder meer Antonio Damasio belicht wordt vanuit de experimentele psychologie en de neurologie. Zijn boek Looking for Spinoza (2003) ligt klaar voor lezing, maar ik moet eerst nog zijn voorgaand werk doormaken: The Feeling of What Happens (1999), ik lees ze graag (en het best) in volgorde. Ik las van hem al ‘Het ongelijk van Descartes’, voor de bespreking klik je hier http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=8675

Spinoza had toen al begrepen, op louter intuïtieve en logische gronden, dat het geen zin heeft om, zoals Descartes, een strenge scheiding te maken tussen lichaam en geest, dat er enkel een lichaam is met daarin de hersenen. Het is in dat geheel, dat op ontelbare manieren verweven is in al zijn onderdelen, dat de reacties van het individu op zijn omgeving plaatsvinden. Wat men vroeger (en nu…) als louter geestelijke, psychische, immateriële ‘hogere’ gevoelens beschouwde, blijken fysieke activiteiten te zijn van onze hersenen, in constante dialoog met zichzelf en met de rest van het lichaam. Dat betekent niet alleen een definitieve breuk met elk dualisme, het is ook een doorbraak naar een meer zinvolle, eenvoudiger interpretatie van het menselijk zelfbewustzijn en de werking van de hersenen in het geheel van het lichaam.

Dat mis ik bij Comte-Sponville. Hij gebruikt dit citaat en ook de andere uit de geschriften van Spinoza niet op hun eigen volle waarde, maar past ze in in zijn discours, dat nog (te) zeer aanleunt bij de traditionele manier van denken over de mens. In zijn ‘Ode aan de liefde’ in de laatste hoofdstukken van zijn Petit traité des grandes vertus (klik voor de bespreking hier http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=47332

citeert hij zeer overvloedig Kant, Nietzsche, Augustinus, het Evangelie, Pascal, Plato, Hume, Lucretius, Plotinus, Stendhal, de Rougemont, Wagner, Proust, Sartre, Aristoteles, Montaigne, Gide, Lévi-Strauss, Thomas Aquinas, Bernardus van Clairvaux, Alain, Descartes, Paulus, Simone Weil, Anders Nygren (Eros en Agapè), Franciscus van Sales, Jankélévitch, maar niets van de verworvenheden van de sociobiologie en de evolutionaire psychologie, hoewel zijn boek dateert van 1995, toen het werk van Damasio al verschenen was, naast andere wetenschappelijke studies, waarvan hij toch weet moet gehad hebben. Hij citeert even royaal Spinoza, maar knoopt daar bijvoorbeeld deze dithyrambe aan vast: le plaisir n’est amour, au sens plus fort du terme, que s’il rejouit l’âme, et c’est le cas, spécialement, dans les rapports interpersonnels. La chair est triste quand il n’y a pas d’amour, ou quand on n’aime que la chair.
Daarmee zijn we mijlenver verwijderd van de bijna zakelijke omschrijvingen van Spinoza en dat is niet zomaar een stijlverschil: Spinoza ziet de mens als een geheel, op een erg beschrijvende manier, als een onderdeel van de natuur, er onlosmakelijk mee verbonden, zonder er bovenuit te stijgen, zelfs niet door zijn ‘hogere’ vermogens. Comte-Sponville moet terugvallen op niet nader omschreven klassieke begrippen als de ziel, en romantische omschrijvingen als de diepere zin en betekenis van de dingen en de gevoelens. Het is goed dat we onze klassiekers kennen en Comte-Sponville kent ze als geen ander. Maar dat is niet voldoende: we moeten ook over het muurtje durven kijken en openstaan voor de frisse wind die waait uit openstaande deuren. We moeten de nieuwe wegen durven bewandelen die de vooruitgang van de wetenschappen, ook de humane, voor ons openbreken en vrijmaken.

Je kan geen nieuwe theorieën bouwen op geselecteerde citaten uit het verleden en zeker niet als je, zoals hier het geval is, een citaat compleet uit zijn context rukt om er een betekenis aan te geven dat het niet heeft, met miskenning van de oorspronkelijke, correcte zin. Spinoza zegt simpelweg dit: liefde is vreugde, haat is droefheid, verlangen is begeren.

Vergeet dus maar de irriterende cryptische definitie in de onnodig boursouflé-versie van Comte-Sponville. Laten we het houden bij: de vreugde die je voelt als je aan iets denkt, noemen we liefde.

L’esprit de l’athéisme. Introduction à une spiritualité sans Dieu is de uitdagende titel van een van de meest recente (2006) boeken van André Comte-Sponville, de Franse filosoof van wie ik hier al het indrukwekkende Petit traité des grandes vertus besprak:
http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=47332

In zijn karakteristieke enthousiaste en geëngageerde stijl neemt de auteur zich voor om na te gaan of het mogelijk is om te spreken van een spiritualiteit, een onderwerp dat typisch behoort tot het godsdienstige, voor mensen die niet geloven, voor atheïsten, agnostici of hoe men ze verder ook wil noemen. Het is een onderwerp dat mij en ongetwijfeld ook anderen aantrekt. Het is immers niet omdat men zich heeft afgekeerd van godsdienstige regels of van kerkelijke rituelen, dat men geen innerlijk leven zou (mogen/kunnen) leiden. Ik was dus zeer benieuwd naar de antwoorden van Comte-Sponville, in aanvulling bij zijn boek over de deugden, dat ook wel geschreven is vanuit zijn zelfverklaard atheïsme, maar toch zeer nauw aansluit bij de traditionele gelovige opvattingen. Is er zoiets als een typisch atheïstische spiritualiteit en zo ja: wat houdt die in?

Comte-Sponville begint met een omweg. Hij stelt, niet ten onrechte natuurlijk, dat als men over een onderwerp wil spreken, men eerst de termen moet definiëren. Dus moet men eerst preciseren wat men bedoelt met godsdienst of religie en zelfs met ‘God’. Het eerste vrij lange hoofdstuk is een uitgebreid antwoord op de vraag: kan men voort zonder religie? Het tweede, even lang, behandelt de vraag naar het bestaan van God, met de klassieke antwoorden en zijn reactie daarop. Het derde, wel iets korter, heeft als titel: welke spiritualiteit is er voor atheïsten?

Ik heb de beide inleidende hoofdstukken met zeer veel genoegen gelezen en ik kan u alleen maar aanraden om hetzelfde te doen. Ik had het gevoel dat ik daarmee nu definitief vrijgesteld ben van alle verdere commentaar over atheïsme: beter kan ik het zelf niet zeggen. Hoor ik daar een zucht van opluchting?
Als we dit boek vergelijken met dat van Michel Onfray: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=60146
dan kan de tegenstelling nauwelijks groter zijn. Dit is een rustig, wijs en bezonnen betoog, zonder agressie, zonder verwijten, vol begrip en mededogen, gesteund op respect voor andere opvattingen. Elke gelovige kan dit lezen zonder geschandaliseerd te zijn en er nog veel van opsteken ook.

Ik was des te meer gebrand om het laatste hoofdstuk aan te pakken; ik was wel al een beetje wantrouwig geworden, want we waren ondertussen al aan bladzijde 145 gekomen van de 217 die de tekst telt, overigens in een zeer verzorgde uigave met een meer dan voldoende grote druk. In dat laatste hoofdstuk laat de auteur helaas na om zijn methodologische bezorgdheid van de eerste hoofdstukken te honoreren. Wat is spiritualiteit? Hij gaat niet na wat die was of is voor de gelovige, noch legt hij uit wat er bedoeld kan zijn met een spiritualiteit voor niet-gelovigen. Zich baserend op één enkele min of meer mystieke natuurervaring, probeert hij met veel citaten en verwijzingen en met veel grote woorden en vrij wollige literaire frasen, die scherp afsteken tegen de duidelijke, heldere filosofische overwegingen en stellingen van de eerste twee hoofdstukken, een idee te geven van wat zo’n ervaring betekent.

Het is ronduit teleurstellend, ik waande me in een new age seminarie. Het is alsof plots een andere auteur de pen heeft overgenomen en een vaag betoog schrijft, in een parodie van de stijl van Comte-Sponville, over hoe één uiteindelijk vrij banale ervaring tijdens een nachtelijke boswandeling de grenzen doorbreekt van alle denken en doen.

In zijn dankwoord zegt de auteur dat de eerste hoofdstukken gebaseerd zijn op talrijke lezingen, die ook in twee andere publicaties zijn verwerkt, samen met een co-auteur. Comte-Sponville heeft in dit boek zijn aandeel daarin gerecupereerd, wat zijn goed recht is, en het resultaat mag er zijn, het is zelfs voortreffelijk. Het derde hoofdstuk lijkt meer op een toegeving aan de ‘zachte’ sector: aan een publiek dat op zoek is naar een bevestiging, een legitimatie van een vaag oceanisch gevoel van eenheid met het Al, waarin alle scherpe kanten van het dagelijks bestaan, de strenge vereisten van de filosofie en van de wetenschap en de dogma’s van de (westerse) religies opgeheven worden. Het is meer dan een beetje oneerlijk om het boek de titel mee te geven van het korte en op alle punten onbevredigende laatste hoofdstuk. Het is betreurenswaardig dat er bovendien in dat hoofdstuk zelfs geen poging van een antwoord komt op de kernvraag: is er een specifieke spiritualiteit voor atheïsten? Er is zelfs geen antwoord op de vraag: wat is spiritualiteit.

Wie dit boek dus koopt in de hoop er een guide for the perplexed te vinden, een praktische leidraad voor het leven gebaseerd op atheïstische beginselen, een hoopgevende boodschap voor wie het goed meent met zichzelf en met de anderen maar die zich heeft afgekeerd van de gevestigde religies, die komt serieus bedrogen uit. Enerzijds verdedigt Comte-Sponville de moraal, de ethiek en zelfs de rituelen van het christendom en het Judaïsme, die volgens hem quasi onverkort blijven gelden voor wie, zoals men in Nederland zegt, van zijn geloof is gevallen; anderzijds ontleent hij geen enkel nieuw gegeven aan de toch niet onbelangrijke scheiding der geesten die zich voordoet wanneer iemand God en de Kerk de rug toekeert. De auteur noemt zich herhaaldelijk een athée fidèle, wat we net niet kunnen vertalen als ‘gelovig atheïst’, maar zoals uit de context blijkt veeleer ongeveer als ‘getrouw atheïst’; in het Frans heb je natuurlijk de dubbele betekenis in het ene woord, fidèle: gelovig en trouw of getrouw. Hij blijft dus trouw aan zijn opvoeding, aan onze westerse cultuur, inclusief de godsdienst(en).

Soms vraag ik me, met Onfray trouwens, eerlijk af waarin het atheïsme van Comte-Sponville bestaat, waarin hij eigenlijk verschilt van de meeste gelovigen, die ook niet ‘weten’ wie of wat God is, maar trouw gebleven zijn aan de rituelen en gebruiken van hun jeugd en aan de tradities van hun cultuur. Op zo’n momenten lijkt ‘atheïst’ eerder een uitdagend uithangbord, dat veel twijfels en onduidelijkheid moet verbergen achter sterke filosofische redeneringen. Dit is niet het atheïsme waar ik naar streef. Ik ben gedreven op zoek naar een reëel alternatief voor wat het christendom aanbiedt, niet alleen op filosofisch gebied, maar inderdaad ook voor het dagelijks leven, voor de rituelen op de grote momenten van het leven, voor de gemeenschapsvorming… Ik wil weten waarom de traditie die inderdaad ook de mijne is, die mijn jeugd heeft getekend, waarschijnlijk ongeveer zoals die van André Comte-Sponville (°1952), zoals die van zoveel van de mensen die vandaag rondom mij leven en werken en zoals ik met zoveel vragen zijn blijven zitten, waarom die traditie mij zo vreemd is, mij in die mate doet revolteren, nu vijftig jaar later. Ik zoek naar de verschillen die er kunnen en moeten zijn tussen een levenshouding die religieus en kerkelijk is en een andere die dat bewust en nadrukkelijk niet is. Ik denk dat veel van wat er in de twintigste eeuw gebeurd is, zelfs veel van wij nu meemaken ten minste gedeeltelijk kan verklaard worden door de ‘spiritualiteit’ die toen heerste. Ik ben zeker de enige niet die er zo over denkt, er zijn daarover boeken geschreven, bijvoorbeeld over de rol van de katholieke Kerk tijdens het Nazisme. Het meer dan verontrustend religieus fundamentalisme in Amerika en in de Moslimwereld, maar ook het bijna vanzelfsprekend racisme van onze moderne maatschappij zijn niet ontstaan in het luchtledige. Wij hebben de lessen niet geleerd uit de onvoorstelbare barbarij en de banalisering van het geweld van de voorbije eeuw. Wij hebben mijns inziens niet voldoende grondig gezocht naar de menselijke mentaliteit die de onbeschrijflijke moordpartijen heeft mogelijk gemaakt en die ook vandaag goede mensen vreselijke dingen laat of doet doen.

Het heeft me pijn gedaan bij een auteur die ik hoogacht zo’n teleurstellende vaagheid en ontstellende dubbelzinnigheid te moeten ervaren. Het boek over atheïstische spiritualiteit moet nog geschreven worden, vanaf de eerste bladzijde, althans als we ons baseren op dit zeer heterogene werk van André Comte-Sponville.

Het boek is vertaald in het Nederlands en is te koop voor € 18.50:

Geest Van Het Atheisme (Inleiding Tot Een Spiritualiteit Zonder God)

In het Frans vind je het hier, voor enkele centen minder:

L'Esprit De L'Atheisme-Introduction A Une Spiritualite Sans Dieu

Wanneer geleerden en ontwikkelde mensen zich vragen begonnen te stellen bij de leer van de Kerk, dan betroffen die vrijwel steeds uitspraken over de aardse werkelijkheid. Denk aan Copernicus, Galilei: staat de aarde in het middelpunt of de zon? De beginnende geologie had het moeilijk met de leeftijd van onze aarde: volgens de Bijbel en vooral volgens de theologen niet ouder dan 4 tot 6.000 jaar. De biologie begon in te zien dat er vele diersoorten waren die verdwenen waren en andere die pas later waren ontstaan en men begon verbanden te zien, ontwikkelingen: kan niet, zei de Kerk: God heeft alle dieren op één dag geschapen. Darwin hield zijn bevindingen dertig jaar in de lade van zijn werktafel omdat hij wist dat ze botsten met de leer van de Kerk.

Verstandige mensen stelden zich ook meer en meer vragen over de mirakels van het Oude en het Nieuwe Testament en over een letterlijke lezing van de Bijbel. Men kan zich daarbij de vraag stellen waarom de Kerk zo sterk vasthield aan allerlei wetenschappelijke leerstellingen, die met het geloof of het bestaan van God niets te maken lijken te hebben. Wat is er nu zo ongodsdienstig aan het feit dat de aarde om de zon draait? Is Eva werkelijk uit Adams rib gevormd? Heeft Mozes werkelijk de Rode Zee ( of de Rietzee) gesplitst? Is Lazarus werkelijk uit de doden opgestaan? Wat is er gebeurd op de bruiloft in Kana? Met de broodvermenigvuldiging? Met de genezing van de lamme, de melaatse? Hebben er zich werkelijk allerlei vreemde gebeurtenissen afgespeeld in Jeruzalem op het moment dat Jezus de geest gaf op Goede Vrijdag?

Het kan niet anders of er zijn steeds kritische geesten geweest, vanaf het ogenblik dat er mensen waren, die zich niet zomaar aansloten bij wat anderen dachten, die zich verzetten tegen opgelegde ideeën. Daarvan hebben we getuigenissen uit elke cultuur. Het moet ook gezegd dat de overgrote meerderheid van de mensen in elke cultuur slechts op een oppervlakkige manier aan die beschaving deelnamen; dat is nog altijd zo.

De vraag die ook aan de grond ligt van mijn cultuurkroniek, de bladzijden die u nu leest, is: wat weet ik van mijn cultuur? Het is normaal dat de meeste mensen daarop niet zo diep ingaan als ik hier nu doe, nu ik de tijd en de gelegenheid heb. Zij hebben dan ook waarschijnlijk niet onmiddellijk een boodschap aan mijn (soms virulente) kritiek op een of ander aspect van bijvoorbeeld de leer van de Kerk, zoals onlangs de Mariologie: de meeste mensen hebben er nog nooit van gehoord of hebben er niet de minste belangstelling voor. Telkens als ik gelovigen confronteer met onbegrijpelijke of onaanvaardbare bepalingen, voorschriften, dogma’s of andere uitspraken van hun Kerk, halen ze de schouders op: wie houdt zich daarmee nu nog bezig…

Ongetwijfeld heeft de discussie over de verhouding tussen geloof en wetenschap veel te maken met de historische vooruitgang van de wetenschap, gesteund op het autonoom onderzoek. Men kon de resultaten van dat onderzoek niet meer samen rijmen met de boodschap van de Kerk of de tekst van de Bijbel. De halsstarrige hardnekkigheid waarmee de Kerk zich heeft verzet tegen de wetenschap, en dat in zekere mate blijft doen tot op vandaag, was en is ten minste aanvankelijk ingegeven door een blind vertrouwen in de Bijbel als ultiem en universeel gezagsargument. Er staat nergens in de Bijbel dat de zon om de aarde draait; in het verhaal van de belegering van Jericho staat ergens dat God de zon deed stilstaan. Die ene passage, enkele woorden slechts, in een verhaal over een onbelangrijke militaire expeditie, is gedurende eeuwen het zand geweest waarop de Kerk haar opvatting bouwde over ons zonnestelsel.

Het gevaar was, dat als men eenmaal zou toegeven dat de Bijbel het verkeerd voor had, zelfs over een pietluttige zaak, meteen alle gezagsargumenten zouden afbrokkelen. Ofwel heeft de Bijbel gelijk, en dan altijd en over alles, ofwel niet en dan is hij ook onbetrouwbaar over heel de lijn. Het is een discussie die ook vandaag nog gevoerd wordt. Ook de moderne exegese is er niet in geslaagd het statuut van de Bijbel duidelijk af te lijnen. Men weet bijvoorbeeld zeer goed dat bepaalde passages er achteraf zijn in verwerkt om bepaalde opvattingen een Bijbels gezag te geven, maar ze staan er nog altijd in. Er is geen gekuiste versie van de Bijbel, waaruit alle interne tegenspraken en alle uitspraken die niet meer in overeenstemming zijn met de huidige stand van de wetenschap verwijderd zijn. Alleen pleit men nu in vooruitstrevende kringen voor een literaire, psychologische of symbolische lezing van de oude teksten.

Vandaag is er een vreemd soort wapenstilstand tussen de wetenschap en de Kerk. Men valt de tegenpartij niet al te veel aan, men ontwijkt controverse en openlijke discussie. De wetenschap is onverschillig of vreest met al te krasse uitspraken een aantal gelovigen tegen zich in het harnas te jagen. De Kerk waagt het niet om de wetenschap openlijk aan te vallen omdat ze weet dat ze geen gelijk kan halen als het erop aankomt, maar kan het niet laten om zich steeds weer min of meer stiekem of in algemene termen te verzetten tegen allerlei nieuwe ontwikkelingen.

Ook in mijn persoonlijk leven is de verwijdering van de Kerk begonnen met twijfels over mirakels, bijgeloof, verzinsels en ingewikkelde theologische redeneringen. Het was ook een kwestie van alles of niets: hoe kon ik een almachtige God aanbidden die menselijk lijden toeliet? Hoe kon ik behoren tot een organisatie die allerlei zinloze of zelfs aanstootgevende voorschriften oplegde? Hoe kon ik de Bijbel aanvaarden met alles wat er in staat? Hoe kon ik de priesters aanvaarden als geestelijke leiders die zich op school gedroegen als ware potentaten, zelfs als sadisten en zich ook schuldig maakten aan seksueel misbruik?

Ook vandaag nog gaat de Kerk ervan uit dat Adam en Eva werkelijk bestaan hebben, dat er een eerste mensenpaar is geweest en dat zij gezondigd hebben, door iets te begeren en te nemen dat hen niet vergund was (kennis?) en dat om die reden elke mens geboren wordt met de neiging tot zonde. Wat een vreemde veronderstelling, toch!

Maar laten we even terugkeren naar de koude oorlog tussen Kerk en wetenschap, want dat is het, veeleer dan een wapenstilstand. Onlangs nog besprak ik hier het boek van Stephen Jay Gould, die pleitte voor een samenleven van de twee als een eenheid in verscheidenheid. Hij achtte dat mogelijk als de beide domeinen (magisteria) zich zouden onthouden van inmenging in elkaars gezagsgebied. Ik vroeg me toen af of dat wel mogelijk was en dat doe ik nog steeds: het leven is één, de mens is onscheidbaar en men kan onmogelijk op het ene moment het ene zeggen en op het andere iets helemaal anders.

Toch is het een gedachte die ik niet zomaar wil overboord gooien. Ik probeer te begrijpen wat Gould bedoelt en met hem zoveel anderen, wetenschappers en gelovigen, die geen graten zien in het samengaan van de twee benaderingen.

Vaak zegt men dat het geloof een gave is, een genade; het is geen wetenschappelijke manier van denken, het is een andere dimensie, het is kijken met andere ogen, om een werkelijkheid te ontdekken die de wetenschap niet kan zien. Als men het zo stelt, dan lijkt dat inderdaad begrijpelijk: in het geloof heeft men het niet over de werkelijkheid zoals de wetenschap ze benadert, maar zoals het geloof het voorschrijft. Als men bijvoorbeeld zegt dat God bestaat, dan bedoelt men niet dat hij fysisch bestaat, ergens, in tijd en ruimte, waarneembaar, nee: hij bestaat voor de gelovige die daarin wil en kan geloven, die dat kan aanvaarden als een zinvol gegeven. Dat is de transcendentie van God: zijn bestaan is niet onderworpen aan de aardse of kosmische werkelijkheid, maar stijgt daarboven uit in een dimensie die zeer reëel is voor de gelovige en de gelovige gemeenschap, maar die niet tastbaar is voor de wetenschap. Ook de ziel moet men dan niet gaan zoeken met wetenschappelijke apparatuur: het is geen fysisch gegeven, geen materie, geen energie; net zo voor de engelen, de heiligen &c. en ook de hemel en de hel en het vagevuur; en dus ook voor de onsterfelijkheid, het leven na de dood: het is niet vaststelbaar, het is niet ergens en ooit: het kan door de wetenschap niet benaderd worden.

Op die manier is er een strikte scheiding tussen de twee domeinen: de godsdienst en haar vertegenwoordigers weten dat ze aan de kernen van hun geloof geen wetenschappelijke eigenschappen moeten toekennen, dat er geen bewijzen voor zijn of zelfs moeten voor zijn: het zijn verworvenheden van het geloof, het geloof van de Kerk dat bevestigd wordt door de individuele geloofsact van de gelovige.

So far so good… maar!

Zoals ik het hier nu even geschetst heb, zal geen mens mij bijtreden, althans omzeggens geen gelovige mens en zeker geen enkele kerkelijke instantie. Want wat beweer ik in feite: dat het geloof zich enkel afspeelt in het hoofd van de mens, waar zijn verstand, zijn verbeelding en zijn emoties en nog zoveel meer een louter fictieve dimensie creëren, die niet bestaat in de werkelijke wereld, die waarover de wetenschap het heeft, die waarin we leven en sterven. Het is dan een soort al dan niet vrijwillige hersenspoeling, of, vriendelijker gezegd: een overtuiging, een psychologische ingesteldheid, een levenshouding; men doet in feite alsof er een God is, en engelen en heiligen en Maria en de Heilige Geest, men aanvaardt hun bestaan in zijn hoofd of hart, daar zijn ze reëel, maar enkel daar.

De Kerk zal dat nooit aanvaarden. Zij zal mij terechtwijzen: het bestaan van God is zeer reëel, maar overstijgt de wetenschap werkelijk; er is wel degelijk een zijnsdimensie van de kosmos die uitstijgt boven datgene wat de wetenschap kan meten. Er is, met andere woorden een metafysica, er is meer in deze wereld dan alleen het materiële. En dat niet-materiële is de kern van alle dingen, namelijk God, Hij die Is, zoals hij gezegd heeft: Ik Ben Die Ben, zijn essentie is Zijn.

Het is dus niet zo dat religie, in ‘ons’ geval het christendom, het Jodendom of de Islam, zich enkel bezighoudt met ons aardse leven, dat het ‘maar’ een levensleer is, die ons goed doet leven, die ons afhoudt van het kwaad. Als dat zo was, dan zou er zelfs over God niet moeten gesproken worden en dat is wat men inderdaad ziet in de oorspronkelijke inspiratie van oosterse ‘godsdiensten’ zoals Boeddhisme, Taoïsme, Zen…

De drie godsdiensten van het Boek hebben andere, hogere ambities en dat blijkt ook voortdurend in woord en daad. Zeker, er zijn gelovigen die zich niet druk maken om wat de Kerk allemaal voorhoudt en die gewoon goede mensen zijn en ik kan hen daarvoor niet genoeg loven; en als zij willen vasthouden aan de riten en tradities van hun ouders en hun voorouders, dan kan ik daar ook niet veel op aanmerken, behalve dat zij dat meestal niet doen: ze zoeken allerlei nieuwe vormen en ook daarvoor verdienen zij mijn bewondering, al vind ik niet al hun innovaties even geslaagd en dan ben ik nog heel vriendelijk. Maar er zijn, in elk van de drie religies van het Boek, ook on-gewone gelovigen, die in naam van dat geloof andere mensen ombrengen op de meest gruwelijke manieren en het helemaal niet zo goed voor hebben met elkaar en met zichzelf. Ik zal het voor een keer laten om daarvan voorbeelden op te sommen, kijk gewoon op een doordeweekse dag naar het nieuws of een duidingsprogramma en trek zelf uw conclusies.

Ik begrijp nu beter, dat denk ik toch, wat men bedoelt als men zegt dat het geloof iets anders is dan de wetenschap, dat men geen wetenschappelijke bewijzen kán geven voor het bestaan van God. Daarmee zou een deel van mijn kritiek op religie kunnen vervallen want een van mijn fundamentele bezwaren was altijd dat God geen fysisch bestaan kán hebben en dat de fysische wereld perfect voort kan zonder een scheppende en in stand houdende God; het geloof lijkt althans het eerste te bevestigen, en zelfs dat enkel ogenschijnlijk, want ofwel zeggen de religies dat de wetenschap enkel nog niet ver genoeg is, dat uiteindelijk zal blijken dat Hij wel degelijk Bestaat, ook voor de wetenschappelijke waarneming; ofwel wijst men de wetenschappelijke benadering af als totaal ontoereikend om het Al te verklaren: er is een dimensie van de realiteit die de wetenschap ontgaat en wel de belangrijkste: het Zijn van God is zoveel belangrijker dan al de materiële verschijnselen, Zijn Bestaan is Alles.

En daarmee zijn we weer bij af, ongeveer. Ik vrees dat ik nog wat verder zal moeten zoeken naar de zin van religie. Daarmee is de mensheid nu al een goede drie duizend jaar bezig, het steekt niet op een dag.

The Blind Watchmaker is de titel die Richard Dawkins koos voor zijn veelgeprezen boek uit 1986, dat ik las in een goedkope (£ 8,99, bij Club/Proxis voor € 14,50) Penguin herdruk uit 2006, met een nieuwe inleiding. Met het appendix uit 1991, de index en een bescheiden bibliografie van de verwijzingen in de tekst (er zijn geen voetnoten) komt dit boek op 340 bladzijden in de ondertussen hier al voldoende vermaledijde microscopische korpsgrootte. Het is wellicht overbodig om te vertellen dat dit boek over de evolutietheorie gaat: Dawkins is een van de meest bekende vertegenwoordigers van het neo-Darwinisme en ik besprak hier al enkele van zijn werken, klik op de verwijzing als je ze nog eens wil nalezen.

The Extended Phenotype http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=425

The Selfish Genes
http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=344

The God Delusion
http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=203

De blinde horlogemaker uit de titel is een parafrase op een traktaat uit 1828, waarin een theoloog het bestaan van God ‘bewijst’ op basis van de complexiteit van het leven. Dit is de redenering: als je tijdens een wandeling op een steen zou schoppen, dan zou je daarbij niet stilstaan: die steen ligt er gewoon. Maar als datgene waarop je schopt een ingewikkeld gouden horloge zou zijn, dan zou je niet anders kunnen dan concluderen dat er iemand moet geweest zijn die dat voorwerp in al zijn complexiteit geschapen heeft. Paley, zo heette de brave man, maakt dan uitvoerige en gedetailleerde beschrijvingen van hoe mooi en ingewikkeld onze wereld is en alles wat erin voorkomt, niet in het minst de mens. Dus moet er wel een God zijn die dat allemaal gemaakt heeft zoals het is.

Onder meer omwille van dit boek is Darwin destijds op zoek gegaan naar een andere verklaring voor die pracht en die complexiteit. Dat is ook de taak die Dawkins zich hier gesteld heeft. Als er al een ‘horlogemaker’ geweest is, dan moet het een blinde geweest zijn: een boutade voor het ongenadig principe van de evolutieleer.

Weet je, het zou waarschijnlijk veel aantrekkelijker en gemakkelijker zijn om Dawkins verhaal in twijfel te trekken indien hij niet zo verdraaid goed schreef. Je kan zijn tegenstanders een beetje vergelijken met de advocaten hier te lande die vernemen dat hun tegenstrever een zekere Vermassen is… begin er maar aan!

Ik vond dit boek ook veruit het meest vlot leesbare tot nog toe van zijn wetenschappelijke werken die ook voor een ruimer publiek bestemd zijn (en die ik al gelezen heb). Ik heb het opmerkelijk snel uitgelezen en dat is altijd een goed teken. Er zijn geen taaie stukken bij, alles is even interessant en je draait nieuwsgierig de bladzijden om, meegesleept door zijn enthousiaste vaart. Hij is zo’n buitengewoon begaafd auteur dat je gewoon vergeet dat je een wetenschappelijk werk aan het lezen bent, waarvan hij overigens zelf zegt dat het niet (overal even) gemakkelijk is.

Dit boek leest werkelijk als een roman, nee: het is boeiender dan vrijwel alles wat ik aan literatuur gelezen heb en dat is, in alle bescheidenheid, toch niet weinig… Er zijn, in mijn opinie, vrijwel geen auteurs, ook zuiver literaire, die beschikken over een pen zoals die van Richard Dawkins. Het is niet alleen een intellectueel genot om hem te volgen in zijn lucide redeneringen, het is ook een constant plezier om mee op te gaan in zijn superieur taalspel; bij momenten heb ik het zitten uitschateren en dat bij een wetenschappelijke tekst! Daarbij komt nog dat wat hij schrijft zonder enige twijfel ongemeen belangrijk is ook: het gaat over het ontstaan en het wezen van ons bestaan op deze wereld, niet meer of niet minder.

Een van de recensies zei het zo: One of the best science books – one of the best of any books – I have ever read!

Ik kan je natuurlijk niet dwingen, maar als je ook maar enigszins belangstelling hebt voor de oorsprong van het leven en voor de manier waarop we van de meest primitieve materie ontwikkeld zijn tot de mensen die we vandaag zijn (en waarom zou je daarin niet geïnteresseerd zijn?), dan er is geen enkel excuus om dit boek niet te lezen, je weet gewoon niet wat je mist.

Het is ook vertaald in het Nederlands: ‘De blinde horlogemaker’, €15 bij Club/Proxis, maar als het kan, lees het dan in dat prachtige, vlotte, verhelderende en meeslepende Engels van Dawkins, zelfs in de verfoeilijk kleine Penguin-druk.

En als je na lezing nog steeds eerlijk meent dat de evolutieleer zoals hij hier uitlegt langs geen kanten klopt en je vindt bovendien dat het boek niet zo goed geschreven is als ik hier beweer, dan mag je het naar mij opsturen en ik betaal het je terug!

Al enkele dagen valt het mij op dat men in het nieuws de term ‘vermeend’ gebruikt in wat althans voor mij niet de correcte betekenis is, namelijk als een synoniem voor ‘vermoedelijk’: de vermoedelijke dader, of voor ‘verdacht’: de man die ervan verdacht wordt…’, of ‘beschuldigd’: de beschuldigde, soms zelfs ‘de veroordeelde’.

Laten we het even op een rijtje zetten.

Om te beginnen gaat het niet noodzakelijk om de feiten, want daarover kan heel wat discussie zijn. Het gaat dus vooral om wat we weten over de feiten.

Als we met zekerheid weten dat iemand bepaalde feiten heeft gepleegd, dan spreken we niet meer van menen, vermoeden, verdenken of beschuldigen: ‘de man die zijn beide kinderen ombracht en dan zelfmoord pleegde’, ‘de moeder die haar vijf kinderen ombracht’. De feiten zijn vastgesteld en er is geen twijfel mogelijk.

Eens het gerecht dat heeft vastgesteld, spreken we van beschuldigden: zij zijn in staat van beschuldiging gesteld, zij zijn beschuldigd van het plegen van strafbare feiten, ze hebben zich daaraan schuldig gemaakt. Er zal een proces volgen waarin de feiten ook door de verdediging niet betwist worden: het gaat om schuldigen; wel kan men verzachtende omstandigheden inroepen, die de strafmaat kunnen verlichten. Men kan ook wijzen op procedurefouten bij het onderzoek of de rechtszaak en dat kan aanleiding geven tot een nieuw proces.

Het kan zijn dat men sterke vermoedens heeft in een bepaalde richting, bijvoorbeeld omdat de feiten grote gelijkenis vertonen met eerdere misdaden gepleegd door een dader die geen alibi heeft en die werd gezien in de omgeving van de plaats van de misdaad, dan kan men iemand oppakken voor ondervraging en voor verder onderzoek. Dan spreekt men van de vermoedelijke dader.

Als het gerecht voldoende aanwijzingen heeft, maar geen onweerlegbare bewijzen, dan wordt iemand in verdenking gesteld, hij of zij wordt verdacht van het plegen van de feiten. Het is dan uiteindelijk aan het gerecht om een uitspraak te doen over de schuld en dat is altijd een arbitraire uitspraak, een opinie, aangezien er geen zekerheid is, bijvoorbeeld als er geen getuigen waren. We zullen dus nooit met absolute zekerheid weten of de dader de feiten werkelijk gepleegd heeft, maar dat belet gelukkig het gerecht en eventueel een jury niet om tot een uitspraak te komen op basis van de ‘bewijzen’ en aanwijzingen: men is zo zeker als men kan zijn, beyond a reasonable doubt. Men verklaart de betrokkene schuldig, ook als die zijn onschuld blijft uitschreeuwen.

We moeten daarmee zeker uiterst voorzichtig blijven, zeker als het gaat om getuigenverklaringen. Zo heeft men in de USA honderden ter doodveroordeelden moeten vrijlaten (meestal kleurlingen, maar hun aantal is hoe dan ook procentueel sterk overdreven in de gevangenissen), toen men DNA-onderzoek begon in te zetten in rechtszaken en bleek dat getuigen zich hadden vergist of ter kwader trouw hadden gehandeld.

Wanneer spreken we dan van ‘de vermeende dader’? Naar mijn aanvoelen, bevestigd door verscheidene naslagwerken, gaat het dan om iemand waarvan men vermoedde dat hij iets gedaan had, of die ervan verdacht werd of zelfs beschuldigd, maar die achteraf onschuldig blijkt te zijn, op basis van nieuwe gegevens, of omdat de informatie die de basis vormde van het vermoeden niet klopte, of na afloop van een proces, waarin hij of zij onschuldig werd verklaard, bijvoorbeeld wegens gebrek aan bewijzen. In dat laatste geval zullen we ook hier nooit weten wat er werkelijk gebeurd is.

De vermeende dader is dus iemand die niet de dader blijkt te zijn, iemand die we ten onrechte voor de dader hebben aangezien, die we verkeerdelijk voor de dader hebben genomen, omdat de feiten waarvan hij beschuldigd wordt niet (zo) zijn gebeurd, of bijvoorbeeld ook omdat iemand anders de dader was. Het is dus niet correct om dat woord ‘vermeend’ te gebruiken in gevallen waarin de schuld en de identiteit vaststaat: Karadzic is niet ‘de vermeende massamoordenaar’, maar de man die zonder enige twijfel rechtstreeks en persoonlijk verantwoordelijk is voor het uitmoorden van honderdduizenden moslims. Evenmin is Dutroux een vermeende kindermoordenaar: hij is ervoor veroordeeld op basis van bewijzen en bekentenissen; idem voor de veroordeling van Aid Oud en Fourniret.

In een gans andere context is Tom Boonen niet uit de Tour gehouden voor vermeend druggebruik: men heeft harde bewijzen van zijn misstap. Dat geldt ook voor de renners die men recentelijk uit de Tour gezet heeft: het zijn geen vermeende epo-gebruikers, want dat zou impliceren dat men hen ten onrechte verdacht en beschuldigd heeft en uit de reacties, ook hun ploegen en werkgevers, blijken de bewijzen maar al te overtuigend te zijn.

Van Dale geeft als tweede betekenis voor ‘vermeend’: ‘vermoed, vermoedelijk’ en aangezien een woordenboek in de eerste plaats betekenissen optekent en niet verordent, moeten we dit aanvaarden: wellicht gebruikt men hier en daar en af en toe ‘vermeend’ in die betekenis. Maar vooral in de verslaggeving over rechtszaken of bij gebeurtenissen die ernstige gevolgen hebben, is het beter, ja noodzakelijk om het misleidend en/of onterecht gebruik van woord te vermijden en ons aan de gangbare terminologie te houden.

Ik vermoed dat journalisten de term ‘vermeend’ er zonder veel nadenken gauw bij zetten om niet het risico te lopen later ooit beschuldigd te worden van vooringenomenheid of zelfs van later en eerroof: als men zegt ‘vermeende dader’, dan spreekt men geen oordeel uit. Dat klopt, maar dat hoef je niet te doen als er niet de minste twijfel bestaat over de feiten of de schuld. Men zegt wel eens: iedereen is onschuldig tot het bewijs van het tegendeel, maar dat is maar één benadering, namelijk de juridische; pas na een proces kan iemand schuldig verklaard worden. Maar daarmee is niet alles gezegd: het kan zeer goed zijn dat de feiten wel degelijk gebeurd zijn, ook al zijn er geen bewijzen of is de zaak verjaard en kan er dus niemand schuldig verklaard worden; het kan helaas ook zo zijn dat de veroordeelde onschuldig is…

Vermeend betekent: niet echt, niet echt, laten we het daar maar bij houden. Anders gaat men straks nog spreken over de vermeende genocide van de Nazi’s, de Khmer Rouge of Stalin.

L'Allegro, il Pensieroso ed il Moderato (HWV 55) is een pastorale ode van George Frideric Haendel (1685-1759); hij werkte eraan van 19 januari tot 4 februari 1740 en de première vond plaats op 27 februari 1740 in het Royal Theatre, Lincoln's Inn Fields. Voor de tekst bewerkte Charles Jennens, een van de librettisten van Haendel, twee gedichten uit 1645 van John Milton (1608-1674): L'Allegro en il Pensieroso. Die twee vormen echt een paar: de ‘rappe’ en luchtige Allegro houdt van het lieflijke en rustige landelijk leven overdag en van het levendige, uitdagende nachtleven van de stad. De ‘bedachtzame’ Pensieroso zoekt zijn genoegen in lange wandelingen in sombere wouden en nachtelijk zoeken in boeken in een eenzame toren.

Jennens heeft van die twee gedichten een meer levendige dialoog gemaakt tussen die twee en die vormt de eerste twee delen van Haendels muziekstuk. In het kortere derde deel doet Jennens een poging om de twee te verzoenen en dat is dan il Moderato, de gematigde uit de titel. Voor die tekst maakte hij gebruik van klassieke verwijzingen, vooral naar de gulden middenweg die Aristoteles al voorhield. Opvallend is het bekende lieflijk eindduet: hier parafraseert Jennens een tekst uit The Tempest van Shakespeare, namelijk de passage waarin Prospero erin toestemt om de betovering te verbreken van al de andere personages. Dit is de tekst van Shakespeare:

… The charm dissolves apace,
And as the morning steals upon the night,
Melting the darkness, so their rising senses
Begin to chase the ignorant fumes that mantle
Their clearer reason…

En dit is die van Jennens:

As steals the morn upon the night,
And melts the shades away:
So truth does Fancy’s charm dissolve,
And rising reason puts to flight
The fumes that did the mind involve,
Restoring intellectual day.

Onlangs hoorde ik dat duet op de radio en ik was meteen weg van de verrukkelijke melodie. Toen ik nadien de tekst ging opzoeken, was ik verrast en getroffen door deze dialoog, op een tekst van Milton, een dichter die we het best kennen van Paradise Lost (maar wie heeft dat ooit gelezen? Ik niet…) geboren in 1608, dus precies vierhonderd jaar geleden…

Voor wie het interesseert: de volledige tekst van Haendels ode vind je hier:

http://en.wikisource.org/wiki/L%27Allegro%2C_il_Penseroso_ed_il_Moderato

en ik heb lang gezocht, hoewel het voor de hand lag, maar zo gaat het nu eenmaal. Je ziet hier de schrijfwijze Penseroso, maar dat lijkt me een tikfout, het Italiaans woordenboek geeft enkel Pensieroso.

Voor de volledige tekst van Miltons oorspronkelijke gedichten, met toelichting, in het Engels, kan je hier terecht:

http://www.dartmouth.edu/~milton/reading_room/l'allegro/index.shtml

Met een snelle goegel kom je zeker bij een van de vele uitvoeringen van het muziekstuk van Haendel.

Het zal u niet verbazen, lieve lezers, dat ik mij veeleer vereenzelvig met de wat zwaarmoedige en filosofische Pensieroso dan met de frivole Allegro… Mijn dagen breng ik door, niet in een donkere toren maar toch grotendeels in mijn werkkamer, mijn bureau, met mijn boeken om mij heen en mijn PC met de vaste verbinding naar internet, of in de tuinkamer, in mijn relax, met een meestal ernstig boek op schoot en ten minste één woordenboek in de buurt; steeds klinkt er klassieke muziek in huis.

Ik doe niet aan sport, ben geen lid van een vereniging, heb geen andere hobby’s, ik ga niet op café en zelden op restaurant, niet naar de film of theater; een zeldzame keer laat ik me verleiden of uitnodigen voor een klassiek concert; Tv-kijken beperk ik zoveel mogelijk, met uitzondering van muziekvoorstellingen.

Ik hou echt niet van uitgebreide familiebijeenkomsten of etentjes bij vrienden of kennissen en zeker niet van luidruchtige recepties. Roddel of prietpraat maakt me kregelig, maar voor een goed gesprek ben ik altijd te vinden. Via mail onderhoud ik contact met enkele pennenvrienden en ook daarin probeer ik wat dieper te graven dan het uitwisselen van nieuws. Op vakantie gaan doe ik al vele jaren niet meer, ik hou niet van reizen, met welk vervoermiddel dan ook, of van zonnekloppen, zelfs niet van museumbezoek.

Ik besef bijna dagelijks dat ik me daardoor nogal onderscheid van de overgrote meerderheid van de bevolking, maar dat is het gevolg van mijn manier van leven, niet de reden: ik wens me helemaal niet af te zonderen, het gebeurt gewoon. Ik spreek evenmin een oordeel uit over de mensen die er andere gewoonten op nahouden. Zolang ik er geen hinder van ondervind, mag voor mij iedereen zo ongeveer doen waar hij of zij zin in heeft. Elke zomer overspoelt gedurende enkele dagen een massa van honderd duizend jongeren ons doorgaans vreedzaam dorp, Werchter, voor het bekende muziekfestival, maar als de wind meezit, is de lawaaihinder voor ons beperkt. Evenzo voor de fuiven die in de buurt gehouden worden: het is maar enkele zomerse zaterdagen en wij zijn ook jong geweest, echt waar!

Maar ik verbaas me wel steevast en hartsgrondig over massabewegingen zoals Rock Werchter en de andere zomerfestivals, concerten in Vorst Nationaal of op de Grote Markt van Brussel, de jaarlijkse trek naar het zuiden of naar de skioorden, de koopjesjagers, de bezoekers van grote tentoonstellingen, de avontuurlijke reizigers, de wielertoeristen en Mont Ventoux-beklimmers, de voetbalfans en de basketballiefhebbers, de IJzerbedevaarters of Nationale zangfeestelingen, de deelnemers aan dodentochten of bedevaarten naar Scherpenheuvel, de bezoekers van braderijen en feestmarkten en antiekbeurzen, stoeten en ommegangen en ga zo nog maar even door… Ik zie de mensen bezig of verneem er iets over op het dagelijkse nieuws en ik schud meewarig het hoofd: niet voor mij, niet voor mij, ik zou zelfs goed geld geven om dat allemaal niet te moeten doen!

Mijn enige echte ondeugd is, naast het kopen van boeken en, in veel mindere mate, muziek, het verzamelen van goedkope postuurtjes, beeldjes: oorspronkelijk van miniatuurhuisjes, dan van mensen of dieren die lezen of toch een boek bijhebben, nog later van mensen of dieren met een muziekinstrument of dansers. En ik heb ook ‘enkele’ klokken en uurwerken.

Ik rook niet, gebruik geen drugs, drink hoogstens een simpel glas rode wijn bij het eten.

Nochtans ben ik een tevreden, ja een gelukkige mens.

As steals the morn upon the night,
And melts the shades away:
So truth does Fancy’s charm dissolve,
And rising reason puts to flight
The fumes that did the mind involve,
Restoring intellectual day.

Zoals het morgenlicht steels
de nacht besluipt
en schaduwen doet smelten
zo lost de waarheid de tover op
van de verbeelding
en verjaagt de rijzende rede
de wasems
die het verstand benevelden
en herstelt zo het daglicht
van het intellect.

Een van de eerste auteurs die ik ter hand nam na mijn pensionering was Stephen Jay Gould, de bekende wetenschapper en publicist die in 2002 overleed aan kanker, amper 60 jaar oud, net zo oud als ik toen was, in 2006. Ik had de gewoonte aangenomen om elke morgen een artikel te lezen in een van de talrijke bundels die van zijn hand verschenen zijn, meestal onder sprekende titels. De artikels verschenen maandelijks in het tijdschrift Natural History en werden zeer veel en graag gelezen. Dit is zijn bibliografie, althans van zijn boeken; daarnaast schreef hij talloze artikels in wetenschappelijke en meer populaire tijdschriften en kranten en weekbladen.

1977. Ontogeny and Phylogeny
1977. Ever Since Darwin
1980. The Panda's Thumb
1981. The Mismeasure of Man
1983. Hen's Teeth and Horse's Toes
1985. The Flamingo's Smile
1987. Time's Arrow, Time's Cycle
1987. An Urchin in the Storm: Essays about Books and Ideas
1989. Wonderful Life: The Burgess Shale and the Nature of History
1991. Bully for Brontosaurus
1992. Finders, Keepers: Eight Collectors
1993. Eight Little Piggies
1993. The Book of Life. Preface, pp. 6-21
1995. Dinosaur in a Haystack
1996. Full House: The Spread of Excellence from Plato to Darwin
1997. Questioning the Millennium: A Rationalist's Guide to a Precisely Arbitrary
Countdown
1998. Leonardo's Mountain of Clams and the Diet of Worms
1999. Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness of Life
2000. The Lying Stones of Marrakech
2000. Crossing Over: Where Art and Science Meet
2002. The Structure of Evolutionary Theory
2002. I Have Landed: The End of a Beginning in Natural History
2003. Triumph and Tragedy in Mudville: A Lifelong Passion for Baseball
2003. The Hedgehog, the Fox, and the Magister's Pox

Ik las van hem net het vrij korte Rocks of Ages (1999), 241 pp., index, een goedkope (12,50 € bij Proxis/Club) Ballantine herdruk, groot lettertype, ruime interlinie, dus ook fysiek leuk om te lezen, naast het genoegen dat je bij Gould steeds beleeft aan de inhoud en de stijl.

Dat plezier was bij dit werk van hem enigszins getemperd. Gisteren nog had ik het hier (onder meer, onder meer…) over de vaak hartverscheurende tweestrijd tussen geloof en wetenschap. Dat is ook het thema van het boek, zoals de ondertitel duidelijk maakt: Science and Religion in the Fullness of Life. De bedoeling van Gould is om te pleiten voor een vreedzaam samenleven van de twee. Hij acht dat niet alleen mogelijk maar zelfs noodzakelijk, maar dan wel onder voorwaarden: beide moeten zich houden aan strakke afspraken, namelijk om niet op elkaars terrein te komen. Gould heeft daarvoor een uitdrukking gekozen en een acroniem, een letterwoord: NOMA of non-overlapping magisteria. De twee benaderingen zijn noodzakelijk verschillend, maar vertonen talrijke raakpunten en Gould houdt vol dat ze naast elkaar kunnen bestaan als ze elkaar maar respecteren in hun eigenheid. Het geloof of de religie mag zich niet inlaten met wat de wetenschap doet, namelijk de logische, rationele verklaring van onze wereld, en de wetenschap kan niets zeggen over de zin van de wereld voor zijn bewoners.

So far so good, maar lukt dat ook? Gould voert aan, met talrijke voorbeelden en anekdotes, dat het hier gaat om een vals of fictief probleem, een tweestrijd die er niet hoeft te zijn. Maar precies die overvloedige en bekende voorbeelden, zoals Galilei, Newton, Darwin, Huxley, Haldane, pauselijke encyclieken, de rechtspraak in de USA rond evolutieleer en intelligent design… bewijzen dat er wel degelijk altijd al een strijd is geweest en dat die er nog steeds is. Gould doet al de moeite van de wereld om dat te minimaliseren. Eerst sluit hij de hele oudheid en de middeleeuwen uit van de discussie, want dan bestond de wetenschap nog niet als dusdanig of behoorde ze tot de theologie. Als hij er toch op ingaat, levert dat soms betwistbare resultaten op; zo beweert hij dat men in de oudheid en de middeleeuwen helemaal niet dacht dat de aarde een platte schijf was: de meerderheid van de wetenschappers en zelfs van de theologen zou er zeker van geweest zijn dat de aarde bolvormig was. Hij steunt daarvoor op één enkele auteur en een van de aangehaalde voorbeelden is Beda (+ 735), die spreekt van orbis, wat Gould vertaalt als orb, globe, maar die betekenis heeft orb maar na 1520 en orbis is in het Latijn helemaal geen bol maar een cirkel. Enige voorzichtigheid is dus geboden, want Gould lijkt wel héél welwillend tegenover de uitstapjes van de religie op het domein van de wetenschap of de vervolging van autonoom denkende wetenschappers. Dat verandert wanneer hij zelf betrokken is als expert witness in een rechtszaak tegen religieuze fundamentalisten die het recht opeisten om het creationisme te doceren in Amerikaanse scholen. Dan blijken dit niet zozeer gelovigen te zijn, maar uitzonderingen, randverschijnselen, bijna misdadige geesten die niets te maken hebben met echte religie.

Dat is het grote probleem in dit boek: wat is religie dan wel? Voor Gould is het een soort van gemene deler van alle religies (hij verontschuldigt zich dat hij van Islam en oosterse godsdiensten niets afweet en daarover dus niets kan zeggen; ook over het katholicisme pleit hij zichzelf vrij van kennis of betrokkenheid en hoewel hij uit een Joodse familie stamt, noemt hij zich atheïst). Hij heeft het dus over een soort religieus gevoel, of zelfs een morele instelling, een ethische manier van omgaan met elkaar en met de wereld, niet over een bepaalde godsdienst. Dat is de moeilijkheid, natuurlijk. Wie kan er iets hebben tegen zoiets vaags? Maar religie is helemaal niet vaag of onbepaald, maar uiterst duidelijk en beslist. De katholieke Kerk is volgens hem een heel open praatgroep, al eeuwen lang, waar allerlei opinies mogelijk zijn. Oh, ja? Maar wie beslist er over het priesterschap van de vrouw? het celibaat? abortus? euthanasie? onsterfelijkheid? de ziel? Laten we nuchter blijven.

Gould pleit voortdurend voor duidelijke demarcatielijnen tussen wetenschap en religie, slaagt er nergens in om te overtuigen dat religie noodzakelijk is. Hij beweert dat men nooit met behulp van de wetenschap uit de natuur enige zin of betekenis kan afleiden, maar blijft het antwoord schuldig op de vraag waarom religie dan wel de antwoorden vandaan zou halen. Hij verwijst vaag naar de taak elk individu om daarmee in het reine te komen. Laat dat nu precies zijn wat godsdiensten niet wensen: niet het individu beslist, maar het magisterium, een woord dat in de katholieke Kerk een totaal andere betekenis heeft dan wat Gould aangeeft: niet zoals Gould zegt ‘een domein waarin een leraar (magister) gezag heeft’, maar Het Leergezag, de Paus, met andere woorden, als onfeilbaar vertegenwoordiger van God op aarde, die in dogma’s en andere encyclieken vastlegt wat de gelovigen moeten geloven.

Dit is een zeer vlot en goed geschreven boekje, met allerlei interessante anekdoten en leerzame argumenten, maar het biedt helaas geen echt doordachte uitweg uit de wellicht eeuwige twistvraag over het gelijk van wetenschap en religie. Daarvoor is Gould te vergoelijkend tegenover de godsdiensten, de angstaanjagende realiteit van Goulds al te vage ideële ‘religie’; daarnaast heeft hij een manifeste blinde vlek voor de vooruitgang die er sinds meer dan dertig jaar gemaakt wordt op het vlak van de integratie van de positieve en de humane wetenschappen. Hij staat dan ook bekend als een fervent tegenstander van de sociobiologie en de evolutionaire psychologie en auteurs als Dennett, Dawkins, Pinker, Tooby en Cosmides, die op hun beurt herhaaldelijk en vaak ook heel scherp Goulds onduidelijke en onzuivere premissen hebben blootgelegd en aangeklaagd.

Ik zal nog vaak Gould lezen en met veel plezier, maar in dit boekje toont hij zich niet van zijn sterkste kant. Ik had gehoopt op enige verheldering, want het debat is actueel, ongemeen belangrijk en nog steeds onbeslist, en Gould leek me als een integer wetenschapper met een uitgesproken belangstelling voor het verschijnsel religie, uitmuntend geplaatst om ons een stap verder te brengen. Maar dat is hem niet gelukt, in tegendeel: door de lijnen niet scherp genoeg te trekken, door zijn termen nauwelijks af te lijnen heeft hij enkel rookgordijnen opgetrokken en zich verscholen achter intellectuele mistbanken. Spijtig, ik had er echt meer van verwacht, te veel, blijkbaar, maar we zijn allemaal mensen.

Godsdiensten spreken over het onuitsprekelijke, het onzegbare, het onnoemelijke, het mysterie: zelfs de naam van God mag niet uitgesproken of voluit geschreven worden. Men is dus aangewezen op het gebruik van symbolen, metaforen, allegorieën, vergelijkingen.

Het gevaar is echter zeer groot dat de woorden die men gebruikt om het onuitsprekelijke te benoemen, een eigen leven gaan leiden, zoals de houten pop Pinoccio. Als we bekijken wat bijvoorbeeld twee duizend jaar christendom verzameld heeft aan ballast, dan is dat onvoorstelbaar veel. Ik lees elke morgen een stukje in het buitengewoon interessante boek The Oxford Companion to the Year, waarin telkens onder meer ook informatie staat over de heilige van de dag. Wat je daar verneemt aan fantastische verhalen tart elke zelfs religieuze verbeelding, maar het behoorde wel tot de realiteit van elke dag voor de gelovigen. Als kind heb ik nog meegedaan aan allerlei praktijken, die nu nog enkel in onze verste herinnering voortleven: rozenkransgebed, veertigurenaanbidding, portiunkelen, scapulieren, aflaten, santjes, bond van het Heilig Hart, novenen, missies, eucharistische kruistocht en nog zoveel meer, we waren er de hele dag en het hele jaar mee bezig.

Geen wonder dat in de loop van de geschiedenis van het christendom steeds weer mensen opgestaan zijn die aanstoot namen aan allerlei uitwassen die niets meer te maken hadden met de oorspronkelijke bedoeling. Die hervormers kwamen van uit de rangen van de gelovigen en bleven daar ook meestal, werden door de officiële kerk erkend en zelfs als voorbeeld gesteld. Soms echter waren de tegenstellingen zo groot, de kritiek zo fundamenteel dat men zich buiten de traditie plaatste: ketters noemde men dat en die werden bestreden met alle middelen. Zelfs een geniaal en goedaardig denker als Thomas van Aquino meende dat men hen het best kon ombrengen en dat gebeurde ook volop. Een andere mogelijkheid was een schisma: wanneer de ketters voldoende talrijk waren, konden ze zich afscheuren en een eigen ‘kerk’ beginnen. De byzantijnse kerk is daarvan een vroeg voorbeeld, de vele protestantse kerken volgden veel later en vandaag kan om het even wie een eigen kerk beginnen, zoals de sciencefictionauteur Ron Hubbard, de stichter van de Scientology-sekte.

Naarmate steeds meer mensen een goede opleiding genoten, trouwens meestal in kerkelijke scholen, groeide de kritiek van die intellectuelen op allerlei aberrante religieuze gebruiken en leerstellingen. Dat leidde tot aanzienlijke geloofsafval in die middens, al dan niet uitgesproken en publiek beleefd: men distantieerde zich van de meest ongeloofwaardige elementen, die men enkel nog goed achtte voor de ‘eenvoudige gelovigen’. Ook bij de clerus, die een langdurige vorming moest volgen die eeuwenlang de knapste koppen aantrok, was er ongetwijfeld ten minste impliciet een gezonde twijfel aanwezig, een gevoel voor relativering dat een onderscheid kon maken tussen folklore en essentie, tussen geloof en superstitie.

Maar officiële instanties hebben het daarmee veel moeilijker. Pas met het Tweede Vaticaans Concilie heeft men in de katholieke Kerk de moed gehad om bijvoorbeeld allerlei heiligen, van wie het historisch bestaan niet kon aangetoond worden, of van wie kon bewezen worden dat ze gewoon verzonnen waren, naar de prullenmand te verwijzen. Christoffel, die zoals zijn naam zegt (Christo-foros) het kindeke Jezus op zijn rug de rivier moest overdragen en die in vrijwel elke auto een medalie had, was een van de meest bekende slachtoffers van die late lenteschoonmaak.

Desondanks zijn er nog ongelooflijk (c’est le cas de le dire) veel elementen die behouden zijn en die behoren tot de religieuze fantasie, tot het bijgeloof, tot de versteende traditie. De Kerk kan moeilijk afscheid nemen van uiterlijke vormen en gevestigde opvattingen. Ik zal me beperken tot enkele voorbeelden uit de Mariologie, de leer van de Kerk over Maria, de Moeder van God.

Zulk een moeder van een God moet wel een heel speciale vrouw zijn. Zij kan dan ook geen gewone man als echtgenoot en dus vader van God hebben. Vandaar dat Jozef niet de biologische maar slechts de voedstervader vader van Jezus kan zijn: zij heeft ontvangen van de Heilige Geest, wat dat concreet ook moge betekenen. Maar Jezus is waarlijk mens geworden, hij was niet een soort verschijning in mensengedaante. Hij is geboren uit een vrouw, na een normale zwangerschap. Maar Maria wordt vereerd als Maagd, dat is, in zijn letterlijke betekenis een dogma van de Kerk al voor het jaar 200 en staat nog altijd in de catechismus. Nuchtere exegeten wijzen erop dat de Evangelies daarvoor een term gebruiken die oorspronkelijk niets anders betekent dan ‘godvrezende vrouw’ en dat we die term niet in zijn biologische betekenis moeten verstaan. Maar dat is dus wel wat er gebeurd is, tot op vandaag.

Toen de leer over de erfzonde (zie voetnoot onderaan) alom verbreid was, vooral ten gevolge van de interpretatie van Augustinus, begon men zich vragen te stellen over de Moeder Gods in die context en men kwam al gauw tot de conclusie dat men God toch niet kon laten geboren worden uit een vrouw die belast was met de erfzonde. Dat leidde ertoe dat men in 1476 al in een officieel feest maar pas in 1854 in een dogma vastlegde dat zij zonder erfzonde geboren was; wij kennen dat als de onbevlekte ontvangenis, een uitdrukking die door alle ‘eenvoudige gelovigen’ verward wordt met de maagdelijke geboorte, maar er niets mee te maken heeft: elke mens krijgt de erfzonde, volgens Augustinus gebeurt dat bij het inbrengen van het mannelijk zaad in de schoot van de vrouw. Welnu: de vader van Maria, over wie de informatie uitzonderlijk schaars is, heeft de erfzonde niet aan haar doorgegeven, zij is dus zonder de vlek van de erfzonde ‘ontvangen’, een eufemisme voor het ontstaan van het leven in de moederschoot.

Noch later meende men dat Maria toch niet het lot kon delen van al de ongedoopten, die ergens aan de poort van de Hemel moesten wachten op het Laatste Oordeel en het einde der dagen; ook niet van alle gewone heiligen, die na hun dood wel met hun ziel in de Hemel waren opgenomen, maar moesten wachten op de hereniging met hun lichaam tot de Wederkomst. Dat leidde tot het wel erg late dogma (1 november 1950) van de ten hemel opneming (assumptio) van Maria, dat wil zeggen met haar ziel en lichaam, onmiddellijk bij haar dood.

Dit zijn allemaal uitingen van de grote verering die er steeds in de katholieke Kerk is geweest voor Maria. Zolang men dat ziet als geloofspunten, als een manier om het mysterie, het onbegrijpelijke voor te stellen, dan kan men daar met enige moeite nog inkomen. Het probleem is dat men dat alles als zeer reëel is gaan voorstellen, in woorden en in talloze afbeeldingen, in gezangen en rituelen, die voor die nog altijd ‘gewone gelovigen’ naar niets anders konden verwijzen dan naar echte gebeurde feiten, onbetwistbare waarheden.

Beweren dat Maria geboren was zoals alle andere mensen, dat ze wel degelijk een man ‘bekend’ heeft, dat ze dus zoals alle vrouwen bevrucht is met het zaad van een man en dat ze dus geen ‘maagd’ meer was, dat haar dode lichaam onderhevig is geweest aan het gewone verrottingsproces: dat zijn ketterse uitspraken waarbij ik zelf nu nog huiver om ze neer te schrijven. En toch kunnen wij niet anders dan precies dat als vaststaande feiten aannemen en moeten we de tradities en de dogma’s verwijzen naar het geloof, naar dat domein van de menselijke geest waar de rede, het gezond verstand of de wetenschap niet thuishoren.

Dat is voor vele mensen een steen des aanstoots, en wel in beide richtingen. Enerzijds weigert de Kerk en met haar vele gelovigen dergelijke ketterse uitspraken zelfs maar onder ogen te nemen: wie zoiets zegt beledigt God en is voor eeuwig verdoemd. Wie de leer van de Kerk daarover niet aanvaardt, kan de hemelse zaligheid niet bereiken. Anderzijds zijn het precies dergelijke onredelijke dogma’s die intellectuelen en menig ‘gewone gelovige’ hebben afgeschrikt en afgekeerd van een Kerk die geen afstand kan of wil doen van wat in feite bijkomstigheden zijn, tradities, door historisch gegroeide omstandigheden gegroeide stellingen, onbegrijpelijk geworden formuleringen.

Geloof en wetenschap, het is steeds een verscheurend conflict geweest. Talloze slachtoffers zijn erin gevallen zijn, vooral aan de kant van de wetenschap. (Wetenschappers zijn minder geneigd om hun religieuze tegenstanders ook letterlijk aan de schandpaal of, wat veel erger is, op de brandstapel te zetten. Wanneer in atheïstische revoluties, zoals de Franse en de communistische, de hand geslagen werd aan gelovigen en bedienaars van de eredienst, dan waren dit zeker niet de enige slachtoffers, wat aantoont dat het geloof ook niet de reden was, hoogstens de aanleiding; noch gebeurde dat uit naam van de rede: de nieuwe machthebbers misbruikten slechts de naam van respectievelijk de rede en de wetenschap om hun eigen machtswellust tot een nieuwe ‘godsdienst’ te verheffen.)

Ook vandaag nog zijn we er niet uit. De wereld bestaat nog steeds vooral uit ‘gewone gelovigen’, die zonder veel nadenken aanvaarden wat de clerus of de nieuwe mediameesters hen voorhouden en in beide gevallen strookt het ‘verhaal’ niet met de werkelijkheid. Maar men trekt massaal naar Mekka, Rome, Jeruzalem, Lourdes, Benares… Men gelooft gemakkelijker een slogan dan een ontnuchterende statistiek, alles is perceptie, hype, spinning, reclame; mensen worden cynisch en nihilistisch: je kan niets of niemand meer helemaal geloven of vertrouwen, ook de wetenschap niet, dus we doen maar: nihilisme, dat tot wanhoop en vertwijfeling leidt, vooral bij ‘gewone mensen’, of tot hedonisme: geniet van het leven, morgen is het gedaan.

En toch zoeken mensen eerlijk naar een manier om het beste te halen uit de verschillende levenshoudingen die we kennen uit de geschiedenis en de verkenning van onze hedendaagse wereld. Geloven is zeer menselijk, wetenschap niet minder. Een theoloog zei ooit in een wat ambivalente boutade die iedereen liet monkelen maar uiteindelijk niemand bevredigde: ‘ik geloof ín mijn wetenschap’, heb je hem?

Is het mogelijk om de traditionele godsdiensten van binnen in of van buiten uit te bevrijden van alle ballast en de diepe waarheid achter alle beeldspraak te achterhalen? Of verbergt het religieuze symbool enkel het vacuüm van de filosofen en de kosmologie? Of blijft God zwijgen, gehuld in mysterie en horen we enkel het schamel stamelen of het schabouwelijk schreeuwen van zijn hysterische volgelingen? Is godsdienst dan niets meer dan een cultureel verschijnsel, een rituele overlevingsstrategie zonder andere aanspraken op realiteit dan de zeer reële subjectieve waarde, de genade in dit leven, voor wie haar beoefent? Of is het ook de enige mogelijkheidsvoorwaarde voor een paradijselijk eeuwig leven, waar we niet meer kijken in een duistere spiegel, maar van aangezicht tot aangezicht? Zijn er aspecten van onze wereld, de kosmos, die voor altijd moeten ontsnappen aan zelfs de verste verlegging van de grenzen van de wetenschap?

Het antwoord op dergelijke zeer retorische vragen moet concreet komen van elk van ons en is noodzakelijk vervlochten met onze individuele geschiedenis in onze omgeving. Er is geen eenvoudig antwoord dat kan medegedeeld worden aan de hele mensheid, in een verblindende flits van universele verlichting, of als het resultaat van duizenden jaren gestage vooruitgang of verkondiging. Elke mens moet zelf opnieuw de nooit opgeloste confrontatie aangaan van het bestaan in de wereld, samen met anderen, als bewust individu. Dat is genoeg voor een leven, genoeg voor een eeuwigheid.

Voetnoot: dit is wat de officiële catechismus van 1997 zegt over de erfzonde:

416

Door zijn zonde heeft Adam als eerste mens de oorspronkelijke heiligheid en gerechtigheid verloren die hij niet alleen voor zichzelf, maar voor alle mensen van God ontvangen had.

417

Adam en Eva hebben de door de eerste zonde gewonde, en dus van haar oorspronkelijke heiligheid en gerechtigheid beroofde menselijke natuur op hun nakomelingen overgedragen. Dit beroofd-zijn wordt "erfzonde" genoemd.

418

Ten gevolge van de erfzonde is de menselijke natuur in haar krachten verzwakt, onderworpen aan de onwetendheid, aan het lijden en aan de overheersing door de dood, en geneigd tot zonde (een neiging die "concupiscentie" genoemd wordt).

419

"Wij houden derhalve met het Concilie van Trente dat de erfzonde tegelijk met de menselijke natuur wordt overgedragen door voortplanting en niet door nabootsing en dat zij zo 'eigen is aan ieder"'. 2 Paus Paulus VI, Toespraak, Ter afsluiting van het jaar van het geloof, Credo van het Volk van God (30 juni 1968), 16. vert. uit Lat.

Mijn voorspellingen zijn uitgekomen: geen staatshervorming, geen regering… Wat had je anders verwacht?

En nu: de boedelscheiding. Maar blijkbaar hebben sommigen, inclusief Leterme, nog niet ingezien dat een echtscheiding niet geregeld wordt in een overleg tussen de respectieve ouders van de echtgenoten, maar door een gesprek tussen de echtgenoten zelf, of hun advocaten. Het is niet het federale parlement, noch de federale regering of een commissie door hen of door de koning aangesteld die de toekomst van België moet vastleggen: dat lukt niet, net zoals je niet van de senaat kon verwachten dat die zichzelf zou opheffen. Nee: de fictie België heeft opgehouden te bestaan en autonoom Vlaanderen moet in gesprek treden met de Franstaligen. Dat kan in een gesprek tussen de regeringen, vooral omdat bij ons (bijna) alle partijen daarin zitten; een uitbreiding met vertegenwoordigers van alle andere zou de zaak nog duidelijker maken: het heeft geen zin om nu een of andere partij buiten spel te zetten omwille van haar domme racistische standpunten, het gaat nu om de onafhankelijkheid van Vlaanderen en dat is wat zij ook willen; hoe Vlaanderen eruit moet zien, dat regelen we later wel.

Men heeft destijds in Leuven identiek het zelfde scenario meegemaakt: eerst allerlei tussenvormen en compromissen, maar uiteindelijk was er maar één zinvolle oplossing: Walen buiten. Dat was ook voor de Walen het beste wat hen kon overkomen, dat hebben ze ondertussen ook wel ingezien. En voor Vlaanderen was dat het begin van een spectaculaire opleving van het universitair onderwijs, het gepaste moment voor de derde industriële revolutie, de start van de culturele autonomie…

België kan gesplitst worden, ook andere kunstmatige amalgaamlanden zijn uiteengevallen of hebben afscheid genomen van hun overheersers. Wat hebben wij te winnen bij een unitair België? Wat hebben wij te verliezen met onze onafhankelijkheid?

België is gebarsten en er is geen lijmen meer aan.

Eindelijk!

Michel Onfray, Traité athéologique, 305 blz., Livre de Poche, 2005.

In verscheidene restaurants met een ‘wereldkeuken’ staat in het menu naast de soms best cryptische namen van de gerechten vaak ook een aanduiding van de ‘temperatuur’ van wat je op je bord zal krijgen: hot, hotter, hotst, uitgedrukt in sterretjes, rode uitroeptekens of duiveltjes: een goed idee, want bij sommige uitheemse bereidingen gaat men wel héél ver. Zo hoorde ik ooit een verhaal over een restaurant waar men de klanten aanmaande om, als ze tijdens de maaltijd dan toch gebruik wilden maken van het toilet, de handen uitvoerig te wassen vóór het plassen…

Zo zijn er ook gradaties in andere domeinen: je hebt soft en harde porno, soft en harde drugs, gewone supporters en harde kernen… Bij de lezing van dit boekje moest ik daaraan denken. Er zijn blijkbaar ook gradaties in het atheïsme. Je hebt de zeer evenwichtige en rustig betogende, zoals George Smith, zie mijn bespreking http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=227

Wat hotter, zo'n twee duiveltjes (!) krijgt natuurlijk Richard Dawkins met zijn The God Delusion, zie mijn bespreking http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=203 .

Voor Onfray moeten we, vrees ik, spreken van een athéisme hors catégorie, zoals de hoogste bergen in de Tour, de Tourmalet en de Aspin, de Puy de Dôme. Onfray is een heel erg verontwaardigd man, woedend is het woord en hij neemt geen blad voor de mond. Hij analyseert de monotheïstische godsdiensten, Jodendom, christendom, Islam, niet met een scalpel, zoals een chirurg, maar met een kettingzaag… Dat is nog wat straffer dan Nietzsche, de filosoof met de hamer.

Het probleem is een beetje zoals met ander heet spul: trop is teveel: harde porno gaat al gauw vervelen, de roes van hard drugs lijkt meer op een coma, hevige supporters noemt men ook wel eens hooligans. Driehonderd bladzijden schelden en schreeuwen tegen al wat godsdienst is, dat is (zelfs) voor mij niet nodig. Het mist ook zijn doel: zelfs al heeft de auteur gelijk, en dat heeft hij meestal ook wel, dat moet gezegd, dan nog zal hij meer lezers afstoten dan overtuigen door zo wild tekeer te gaan.

Dit is dus een boekje enkel voor regelrechte godsdiensthaters en of religieuze masochisten en dat is echt wel spijtig, want er staat ook heel veel interessante informatie in. Een voorbeeld: Hitlers Mein Kampf (1924) is nooit op de index gezet door de Kerk, maar wel Larousse’s woordenboek, alles van Bergson, Gide, de Beauvoir en Sartre; vreemd toch… Een ander: moslims mogen hier geen alcohol drinken en geen varkensvlees eten, maar wel in het paradijs, daar krijgen ze het in overvloed; vreemd: als iets zo goed is dat het volop wordt aangeboden in het paradijs, wat is er dan verkeerd mee?

Door het hele betoog heen valt steeds weer op dat de auteur geen duidelijk onderscheid maakt tussen God en de godsdienst. Hij valt een God aan waarvan hij zelf zegt dat hij niet bestaat. Als God niet bestaat, heeft hij ook al de misdaden niet op zijn geweten die Onfray hem aanwrijft. Die zijn dan voor rekening van de mensen die die God uitgevonden hebben. Maar dat komt slechts zijdelings naar voren in het betoog, met heel harde woorden voor al wat priester, bisschop of paus is, of profeet, imam of rabbijn. De geschiedenis van de drie godsdiensten is er een van mensen, niet van goden. Als wij willen weten hoe het zo verkeerd is kunnen gaan, dan moeten we daar geen God achter zoeken, maar mensen, geen goddelijke geboden, maar menselijke drijfveren. Een godsdienst staat of valt niet met het al dan niet bestaan van zijn God, maar met het geloof van zijn volgelingen. Laten we even Onfray gelijk geven en zeggen: de God van de christenen bestaat niet; maar dat doet niets af van het bestaan van het christendom, met zijn geschiedenis, zijn theologie, zijn geestelijke en wereldlijke macht, zijn invloed op heel onze cultuur.

Wat het meest teleurstelt, is dat de auteur zijn belofte niet waarmaakt om elementen aan te reiken voor een lekenstaat voor na het christendom, pour une laïcité post-chrétienne. Wat zou hij in de plaats stellen van wat de godsdiensten gedaan hebben of beogen? Wat voor samenleving staat hij voor? Welke moraal? Geen woord daarover, jammer.

Het boek is ook vertaald in het Nederlands: Atheologie. De hoofdzonden van jodendom, Christendom en islam.

PS voor de hoofdletters verlaat ik mij op Van Dale, dus Jodendom, christendom en Islam, ik heb daarbij geen bijbedoelingen. De vertaler daarentegen is in de titel net andersom tewerk gegaan. Betekenisvol?

De rechtstreekse aanleiding om met mijn blog te beginnen, in januari 2006, was niet zozeer mijn zestigste verjaardag, maar wel het feit dat ik sinds mijn pensioen, enkele maanden daarvoor, meer was gaan lezen en schrijven en muziek beluisteren. Ik had de gewoonte aangenomen om wat gedachten, een soort van kroniek van mijn geestelijke leven, op papier te zetten, nadien ook op PC, een instrument waarmee ik toch al jaren professioneel vertrouwd was. Ik wou ook iets vastleggen van de boeken die ik las, een boekbespreking of zo, die me zou helpen om de inhoud beter te verwerken. Ik heb me toen voorgenomen en dat ook uitgesproken, om geen negatieve kritieken te schrijven: als een boek niet goed is, dan moet je er verder ook geen woorden aan vuil maken, lees een ander en schrijf dan daarover.

Soms moet je een uitzondering maken.

Bij het zoeken naar werken over atheïsme in de catalogus van de Leuvense stadbibliotheek (online beschikbaar met een klik: http://bib.vlaamsbrabant.be/F/?func=find-c-0&local_base=leuv en van daar kan je ook naar andere (Vlaamse) gemeentelijke bibliotheken) vond ik ‘De geschiedenis van het atheïsme’ van Hubert Dethier, 206 blz., 1995. Ik reserveerde het boek elektronisch (0,75 €) en ging het dezelfde dag nog halen. Welnu: ik raad u aan dat niet te doen. Het blijken enkel wat opgesmukte cursusnota’s te zijn, veeleer dan een degelijk uitgewerkt en goed geschreven boek; zoiets zou bij een belangrijke uitgever nooit genade vinden in de ogen van de lectoren, tenzij met veel herwerking. Dethier (1933-) is/was professor filosofie aan de VUB. Het is spijtig dat het vele materiaal niet beter geïntegreerd is in een duidelijk betoog. Nu moet je de spaarzame zinvolle conclusies en verhelderende inzichten gaan zoeken tussen langdradige en soms zelfs onsamenhangende uiteenzettingen. Nee, dit is niet dé geschiedenis van het atheïsme.

Ik luister vrij vaak naar het programma van Bart Stouten op de VRT, elke weekdag van vijf tot zeven ’s avonds. Daar hoorde ik zijn zeer enthousiaste verwijzing naar een recent boek van Ger Groot, een Nederlands filosoof die ook in kranten en algemene tijdschriften publiceert. Het ging om ‘Het krediet van het credo’, 159 blz., SUN, 2006. De Leuvense stadsbibliotheek bleek zelfs twee exemplaren te hebben en ze waren niet uitgeleend, dus reserveerde ik er ook maar eentje. Helaas was ook dit een teleurstelling. Meer nog: ik heb mij mateloos zitten ergeren aan dit boekje. Het is een ‘min of meer ingrijpende bewerking en herschrijving’ van acht artikels of lezingen van de auteur, daterend van 1993 tot 2006. Ze zijn verscheiden van onderwerp, maar handelen steeds over wat de ondertitel van het boekje samenvat als ‘godsdienst – ongeloof – katholicisme’. De auteur noemt zich onkerkelijk en atheïst, met een katholiek verleden waar hij geen moeilijkheden mee heeft.

Van waar mijn teleurstelling?

Van een filosoof mag je een ernstig betoog verwachten. Je vertrouwt erop dat hij zijn termen consequent gebruikt, dat de aangehaalde feiten kloppen, dat hij correct citeert en dat zijn voorstelling van het gedachtegoed van andere auteurs en stromingen met een grote graad van objectiviteit gebeurt. Je hoopt ook dat de onderliggende bedoeling, de eigen overtuiging van de auteur, duidelijk en volgehouden blijkt uit de tekst.

Als ik deze vrij eenvoudige vereisten hier opsom, dan ligt het voor de hand dat ik van mening ben dat de auteur van dit boekje op die punten ernstig tekortschiet en dat is ook zo, ik bedoel: ik meen dat hij inderdaad zondigt tegen deze en vrijwel alle principes van de intellectuele eerlijkheid. Grote woorden, maar ik meen het, echt waar. Er is geen bladzijde zonder een zin of passage waarbij je ernstige bedenkingen kan en moet maken. Voortdurend blijkt wat voor de auteur een evidentie is of een feit en dus geen verklaring behoeft, allerminst evident of feitelijk te zijn of een algemeen erkende waarheid of opinie. Zijn voorstelling van de godsdienstige praktijk en de gelovige overtuiging is uiterst eigenzinnig en voor zover ik dat kan nagaan zeer vertekend, om niet te zeggen absurd.

Dat doet de lezer dan ook vragen: waarom? Wat is de hidden agenda, het addertje in het gras? Wat steekt er achter al die verdraaiingen, halve waarheden, verborgen in preteriten of pretermissies, litotes en andere geniepige stijlfiguren en truken van de logica, sofismen, zorgvuldige verzwijgingen en ronduit foute informatie en interpretatie, om nog te zwijgen van de tergende miskenningen van het gezond verstand?

Ik weet het niet goed. Ik vermoed dat de auteur heimelijk een erg conservatief denker is, met veel heimwee naar het emotionele katholicisme van zijn jeugd (of nog vroeger: de Statenbijbel, bijvoorbeeld, niet de Nieuwe Bijbelvertaling) en een grondige afkeer van en zelfs minachting voor het autonoom denkende moderne individu. Dat mag allemaal, maar dan zou ik dat wel graag in de inleiding lezen of in de conclusie of desnoods op elke bladzijde. Nu zijn dat mijn eerlijke vermoedens na de lectuur; de enige andere mogelijkheid, die ik weiger onder ogen te zien, is dat deze ‘filosoof’ in feite een malin is, een flauwe plezante, met een verborgen boosaardigheid, een kwaadwillige intelligentie, iemand die zich anders voordoet dan hij is, die er plezier in heeft de mensen op het verkeerde been te zetten en daar schadenfreude aan beleeft, iemand die niet te goeder trouw is; dan zou het boekje precies het tegenovergestelde doel hebben dan het geadverteerde en de zaken zo schromelijk verkeerd voorstellen dat je denkt: dit kan niet, zo gek kan het niet zijn, dit is een persiflage, de auteur bedoelt eigenlijk net het tegenovergestelde… Dat is wat ik namelijk herhaaldelijk spontaan gedacht heb bij het lezen.

Enfin, je weet het ondertussen al: als je mijn mening ook maar enigszins respecteert, neem dan een wijde bocht rond dit onwelriekend misbaksel. Je kan je tijd wel beter gebruiken. Het is al erg genoeg dat ik de mijne ermee verdaan heb.

Zoals ze bij ons zeggen: ander en beter!

Bijna een jaar geleden schreef ik hier een stukje over de ingewikkelde politieke situatie in België, onder de titel: de taal is gans het volk. Je kan het nog eens nalezen als je hier klikt: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=336

Ik moest toen toegeven dat ik niet wist waar die uitdrukking vandaan kwam. Op mijn oproep voor meer informatie kreeg ik geen antwoord. Maar de media brachten redding! ‘Terzake’ brengt dezer dagen een reeks reportages over de toekomst van België en laten ze dat nu toch zeker wel doen onder precies die spreuk? Zij wisten ook waar Abraham de mosterd haalde: Prudens Van Duyse is de auteur en al wat je over hem wil weten staat netjes hier: http://www.literair.gent.be/html/lexicondetail.asp?ID=5&AID=569&l=V 
Op de foto zie je zijn standbeeld in Dendermonde, zijn geboortestad.

Binnen enkele dagen is het 15 juli, de datum die onze regeerders zich gesteld hadden voor het bereiken van een oplossing voor de staatshervorming. Je zou denken dat over de toekomst van een land beslist wordt in een openbaar debat, waarin iedereen, niet alleen politieke partijen maar ook verenigingen, belangengroepen en zelfs individuele burgers hun zeg mogen hebben, bijvoorbeeld via de pers en de media. Niet in België… hier voert men de gesprekken daarover in het grootste geheim, we weten zelfs niet wat de voorstellen zijn! De bevolking verkeert in het ongewisse: waar gaan we naar toe? Wat zijn eigenlijk de Vlaamse eisen, behalve het belangrijke maar voor een grote staatshervorming allesbehalve essentiële recht op zelfbestuur in Brussel-Halle-Vilvoorde? Wat zijn de eisen van de Franstaligen, behalve een symbolische corridor en de erkenning van de verfransing van Brussel en de randgemeenten? Geen mens die het weet…

Nog enkele dagen geduld. Een jaar geleden stelde ik het in de vorm van een dilemma: ofwel komt er een regering, maar geen staatshervorming, ofwel krijgen we een staatshervorming, maar geen regering. Ik moet dat nu wat nuanceren. We hébben een regering, en inderdaad geen staatshervorming; als we een staatshervorming willen, dan zal deze regering moeten vallen, want het is een Belgische regering en ‘België’ wil geen staatshervorming.

Ik heb dit verhaal destijds op wat kleinere schaal meegemaakt in Leuven, bij de splitsing van de universiteit. Ook toen was dat ‘ondenkbaar’, ook voor de bisschoppen. Een maand later was de regering gevallen en de beslissing over de splitsing van Leuven genomen. Maar de Franstaligen hadden hun slag thuisgehaald: een nieuwe ‘stad’, ‘Louvain-la-Neuve’, met een eigen postnummer en al, in de bietenvelden net over de taalgrens, met een gloednieuwe universiteit, met alles erop en eraan, inclusief de helft van de boeken uit de unitaire bibliotheken en dat alles op de kosten van de Belgische Staat, zonder tegenprestaties voor Vlaanderen, alleen maar om te willen vertrekken uit een Vlaamse stad. Puur chantage dus. Ik ben vergeten hoeveel miljarden het toen gekost heeft om de ‘Walen buiten’ te krijgen. Ik ben benieuwd hoeveel het ons nu gaat kosten om ‘in Vlaanderen Vlaams’ te krijgen.

In de kolom aan de rechterkant vind je onder meer enkele... links: doorverwijzingen naar websites die ik interessant vind. Het zijn er maar enkele, in de favorieten van mijn web browser staat er een hele lijst voor eigen gebruik, dit zijn er die ik met mijn lezers wil delen.

De eerste is een zeer bruikbare database van Engelstalige fictie, de tweede brengt je bij de tweedehandsboekhandel In ’t Profijtelijk Boeksken, en de reden daarvoor is dat ik een dag per week de Leuvense vestiging open houd op vrijwillige basis. Dan volgt een verwijzing naar Zembla, de zeer knappe site over Vladimir Nabokov, sinds vele jaren een van mijn meest geliefde auteurs.

Onlangs heb ik er twee nieuwe aan toegevoegd. De eerste heet Edge (het scherp van de snee, de uiterste grens) en dat is een Engelstalige site met artikels over grensverleggend wetenschappelijk onderzoek, maar dan gebracht in een begrijpelijke taal. Een uitdaging. De tweede nieuwkomer is The Secular Web en het woord zegt het zelf: het gaat om het seculiere en dat is in het Nederlands het tegenovergestelde van het klerikale, het religieuze. Het is eveneens een Engelstalige website met uitstekende documentatie over het atheïstisch ideeëngoed.

Even een etymologisch uitstapje over die twee woorden.

Seculier, daarin zien we L. saeculum, eeuw, tijdspanne, zie ook Fr. siècle. Het seculiere heeft dus te maken met datgene wat in de tijd gebeurt, het tijdelijke, dat wat de leken betreft, niet het eeuwige, dat is voor het klerikale. De oorsprong van klerikaal moeten we ver gaan zoeken, namelijk in de Septuagint, de Griekse vertaling van het Oude Testament (door 70 vertalers, vandaar). In Deuteronomium 18, 2 wordt over de Levieten, de kosters, eigenlijk, maar genoemd naar de stam Levi waartoe ze (aanvankelijk) behoorden, gezegd: ‘de Heer zelf is hun bezit (klèros)’, ze mochten derhalve zelf geen bezittingen hebben. In het laat-Latijn betekende clericus gewoon priester en omdat in de middeleeuwen enkel die enige geleerdheid bezaten, gebruikte men het woord vanaf 1500 algemeen voor iemand die kon lezen en schrijven, ook zo in het Nederlands: klerk, een lagere bediende op kantoor.

Ik heb net (weer) een boek uit over atheïsme: God. The Failed Hypothesis. How Science Shows That God Does Not Exist, 294 pp., 2007. De auteur is een bekende Amerikaanse emeritus professor in de fysica en de astronomie en ook in de filosofie en de auteur van verscheidene boeken over de raakpunten van wetenschap, filosofie en religie en pseudowetenschap. Het is een knap boek, uiterst bevattelijk geschreven, ernstig, maar met toch af en toe een knipoog of een ironische opmerking. De bewijsvoering is ontnuchterend en onverbiddelijk (er is inderdaad een hoofdstukje over de vraag of bidden helpt om iemand te doen genezen: nee, mijnheer de kardinaal), maar (meestal) niet agressief of verontwaardigd. De auteur stelt zich op een strikt wetenschappelijk standpunt en verantwoordt dat door erop te wijzen dat het geloof en de kerken zelf aanspraak maken op een waarheid die ook voor de wetenschap geldt. Ik vraag me alleen maar af of een gelovige ooit verder zal lezen dan het eerste hoofdstuk… Wellicht zijn het enkel mensen zoals ik, die al met twijfels leven over God, het hiernamaals en religie of die daarvan al lang afstand genomen hebben, die boeken als dit lezen en dat is spijtig, al was het maar vanuit een puur intellectueel standpunt.

Herhaaldelijk blijkt in dit boek hoe de toestand in Amerika zoveel zorgwekkender is dan hier bij ons: je hebt daar een zeer sterke invloed van fundamentele christenen, die kunnen beschikken over zeer veel geld en allerlei invloed in alle domeinen van de samenleving, tot het presidentschap toe: George W. Bush verklaarde herhaaldelijk dat hij de Wil Van GOD uitvoert. Atheïsten zijn daar blijkbaar mensen die je zelfs niet uitnodigt op een barbecue… Als de regering een advies wil over morele kwesties, dan gaat ze te rade bij de vele kerken die daar actief zijn.

Dat is hier toch anders, althans dat werd zo toen de christelijke partij in de oppositie zat, dan kon je het beleven dat prof. Vermeersch de officiële adviescommissie mocht voorzitten over euthanasie. Wat de CD&V daarmee nu gaat doen weet ik niet, want ‘christelijke’ wetenschappers moet je hier bij ons ver gaan zoeken, en waarschijnlijk al helemaal niet bij de 7 % van de bevolking die nog naar de mis gaat. Hoe dan ook: Vlaanderen is zeer sterk geseculariseerd (daar heb je dat woord weer en hier komt ook het andere:), er is zelfs nauwelijks nog sprake van antiklerikalisme, hoofdzakelijk omdat de clerus zo goed als uitgestorven is en er al jaren geen nieuwe kandidaten meer komen opdagen. Hoe anders was het nog nauwelijks vijftig jaar geleden! En wat zovelen voorspeld hebben en menigeen ook gevreesd, namelijk dat de Vlaanderen een amoreel oord des verderfs zou worden, een broeihaard voor misdaad, alcoholisme en seksuele uitspattingen, is merkwaardigerwijs (gelukkig) niet bewaarheid: de mensen leven nu wel anders, de tijden zijn veranderd en de zeden ook, maar dat er sprake zou zijn van moreel verval, dat kan men toch niet aantonen, tenzij vanuit een eng dogmatisch en totaal voorbijgestreefd fundamentalistisch katholiek standpunt.

De boeken van Stenger zijn ook bij ons vlot te krijgen in de boekhandel, dit boek bijvoorbeeld kost 15 € voor de paperback versie (Proxis/Club). Ik heb geen Nederlandse vertalingen kunnen vinden.

Vloeken in de kerk: het is spreekwoordelijk voor: iets doen dat zeer ongepast is; je beledigt ook een gastheer niet in zijn eigen huis. En toch vrees ik dat ik dat nu ga doen.

Pater Damiaan, de meest beroemde Belg, althans volgens een vrij recent mediagebeuren, waarbij de meest beroemde advocaat van België als zijn kampioen optrad, is nu een heilige; we wachten alleen nog op de proclamatie. Daarover ondervraagd, bevestigde kardinaal Danneels spontaan zijn geloof in de twee mirakels die vereist zijn voor de heiligverklaring; met grote vanzelfsprekendheid en overtuiging verwees hij naar dokters en naar wetenschappelijke bewijzen, niets te maken met het geloof of zo.

Kijk, daar heb ik het nu heel moeilijk mee.

Ik wil nog aannemen dat de zieken in kwestie op een spectaculaire manier genezen zijn en ik verheug me natuurlijk over hun herstel. Maar ik kan onmogelijk aannemen dat hun genezing het resultaat zou zijn van iets anders dan een natuurlijk proces. Hun materieel lichaam heeft een materiële wijziging ondergaan en die heeft een materiële oorzaak, of we die kennen of niet. Sinds honderd vijftig jaar probeert men om de invloed van onder meer het gebed te bewijzen op de gezondheid van personen en nog nooit is daarvoor ook maar het geringste bewijs geleverd.

In dit geval gaat men nog een stap verder: men vraagt ons te geloven dat een overleden persoon honderd twintig jaar na zijn dood, door een persoonlijke tussenkomst de genezing zou bewerkstelligd hebben, of daarin zou bemiddeld hebben, van een nu levende persoon.

Als het daarbij enkel zou gaan om ‘geloven’, dan kan ik dat nog begrijpen: geloof is geen wetenschap. Maar dat is niet wat de Kerk zegt, dat is niet wat kardinaal Danneels zegt. Wat de kardinaal, die zonder enige twijfel een uiterst verstandig man is, klakkeloos beweert voor de nieuwscamera’s is niet minder dan dit: er zijn wetenschappelijke bewijzen voor die miraculeuze genezing, geleverd door onafhankelijke onderzoekers en op basis van universeel aanvaarde onderzoeksmethoden. Welnu, wie dat beweert, liegt. Het spijt me, maar een ander woord is er niet voor het bewust verkondigen van zo’n grove onwaarheid. Het is gewoon onmogelijk dat iemand met het verstand en de wetenschappelijke achtergrond van Godfried Danneels niet zou weten dat er geen enkel wetenschappelijk bewijs is, of zelfs mogelijk is, voor een dergelijk mirakel.

En ik zeg het nogmaals: als het enkel zou gaan om een gelovige overtuiging: geen probleem! Ik wil zelfs aannemen dat de kardinaal dat gelooft, al heb ik daar, eerlijk gezegd, mijn persoonlijke twijfels over. Maar dat hij beweert te wéten, op grond van verifieerbare gegevens, dat dit werkelijk gebeurd is, dat kan ik niet aanvaarden. En hij, net zomin als wij, kan er zich van afmaken met een verwijzing naar een onafhankelijke wetenschappelijke commissie van medici: hij wéét dat er geen wetenschappelijk bewijs kán zijn voor een dergelijke gebeurtenis, nu niet, straks niet en nooit niet.

Ik heb, zoals talloze mensen, respect en bewondering voor Pater Damiaan; ik ben als jonge knaap met mijn ouders een aantal keren op bedevaart geweest naar Leuven en heb daar gebeden bij zijn graf in de crypte. Gedurende bijna veertig jaar had ik mijn kantoor op een boogscheut van de kerk van de Paters Picpussen waar hij begraven ligt. Mijn oudste zoon woont in Ninde, op een boogscheut van het geboortehuis van Pater Damiaan, wij zelf op nauwelijks enkele kilometers daarvandaan. Ik heb me destijds zeer verheugd over de zaligverklaring en mee getreurd om het mislukte bezoek van de Paus aan Tremelo voor die gelegenheid, vooral omwille van de vele mensen die zo hard gewerkt hadden om er een mooi spektakel van te maken en die toen zo diep teleurgesteld waren. Ik verheug me om de heiligverklaring, het is goed dat men zo iemand als voorbeeld stelt voor de Kerk en voor de wereld, liever de held van Molokaï trouwens dan de stichter van Opus Dei. Maar het is een smet op deze gebeurtenis dat men miraculeuze genezingen vereist en dan ook vindt, natuurlijk, eer men iemand heilig kan verklaren en het is een belediging van elke weldenkende mens en van de wetenschap in het bijzonder, als men beweert dat men daarvoor onweerlegbare medische wetenschappelijke bewijzen heeft gevonden.

Het kan natuurlijk zijn dat Danneels een jezuïetenstreek heeft uitgehaald en dat zou mij dan weer niet verwonderen. Het is namelijk zo dat in de medische wereld voor bepaalde onderzoeksresultaten andere maatstaven gehanteerd worden dan in de rest van de wetenschap en dat is niet verwonderlijk. Als men bijvoorbeeld bij het introduceren van een nieuw geneesmiddel kan aantonen dat het een gunstig effect heeft in ten minste één op twintig gevallen, dan kan men dat middel omschrijven als efficiënt: het werkt, niet altijd, maar statistisch in 5% van de gevallen. Dat is niet slecht: als men één mens op twintig daarmee kan redden, prima. Maar in de rest van de wetenschap stelt men veel hogere eisen voor men iets als ‘waar’ aanneemt. Men berekent die statistische relevantie (statistical significance, uitgedrukt als P value) als volgt: in een lange reeks van experimenten kan het zelfde resultaat behaald worden door niets anders dan de normale statistische fluctuaties, laten we dat, ietwat onwetenschappelijk maar voor het gemak het toeval noemen; voor een aantal praktische medische toepassingen aanvaardt men een P-waarde van 0,05 of minder; dat betekent dat het gunstig resultaat in 1/20 van de gevallen gewoon toeval kan zijn. Voor alle wetenschappelijke vaststellingen (ook in de medische wetenschap) vereist men evenwel een P-waarde van minder dan 0,0001: wat men wil bewijzen moet in minder dan een op tienduizend gevallen het resultaat zijn het ‘statistisch toeval’. Het is wel zo dat ook in de medische wereld sterk aangedrongen wordt op strengere normen: als één gunstig resultaat op elke twintig net zo goed het resultaat kan zijn van het toeval als van het geneesmiddel, dan is één op twintig van de gunstige resultaten ‘verdacht’ en dat is ook voor de medische wetenschap principieel onaanvaardbaar, ook al is het in de praktijk toelaatbaar: de medische praktijk is geneeskunde, een kunst, geen positieve wetenschap, dat ervaren dokters en patiënten dagelijks.

Het is dus mogelijk dat die pauselijke medische commissie de miraculeuze genezingen heeft onderzocht en daarbij de veel lossere normen heeft gehanteerd die gebruikt worden om bijvoorbeeld nieuwe geneesmiddelen te beoordelen. Dat verhoogt de kansen dat men van een spectaculaire, statistisch onwaarschijnlijke of zelfs ronduit onverklaarbare of miraculeuze genezing kan spreken met een factor 500. Het betekent eveneens dat er, zelfs voor de medische wereld, nog altijd 1/20 kans is dat het gewoon toeval was…

Lieve lezer, ik hoop dat dit betoog niet de indruk wekt dat ik zou twijfelen aan de heiligheid van Pater Damiaan of zelfs aan zijn verdiensten: het eerste is een kwestie van geloof en dus hoeft men het niet in twijfel te trekken; het tweede is gebaseerd op historische feiten en universele waardering. Ik juich dus de erkenning toe van deze uitzonderlijke Vlaming, of eigenlijk Brabander hier uit onze streek. Alleen vind ik het betreurenswaardig dat men daarvoor een beroep meent te moeten doen op onwaarheden, truken van de foor, boerenbedrog. Dat is erger dan vloeken in de kerk, het is spuwen op het graf van een waarlijk heilig man.

Deze morgen werden we gewekt door de radio met een bekende opera-aria, tegen negen uur aan, erg laat voor ons doen, maar er is een excuus: we wonen, zoals je weet, in Werchter en dat is gedurende vier dagen in juli het centrum van de muziekwereld voor 80.000 jongeren en wat ouderen en de muziek van op de wei houdt ons wakker tot een uur of drie in de morgen…

Die aria hoor je dezer dagen voortdurend op de radio in een uitvoering van Rolando Villazon, blijkbaar een uittreksel uit een nieuwe Cd.

Het is het gewone verhaal… Een brave dorpsjongen wordt stapelverliefd op een frivole dame uit de stad, maar vervalt in diepe wanhoop wanneer hij de waarheid verneemt over haar levenswandel. Hij stemt in met een huwelijk met een bescheiden meisje uit het dorp, maar net voor de bruiloft verneemt hij dat de staljongen de volgende vrijer is van zijn grote liefde. Dat maakt hem zo overstuur dat hij zelfmoord pleegt.

Het is een typisch verhaal uit de romantiek, in dit geval geschreven door Alphonse Daudet (1840-97) in zijn bekende Lettres de mon moulin, die hij letterlijk in een windmolen schreef; het gaat om de novelle L’Arlésienne (1870), waarvan Daudet twee jaar later een toneelstuk maakte, waarvoor Bizet de toneelmuziek schreef, die nog steeds onder die naam zeer bekend is en vaak opgevoerd wordt als een zelfstandige suite. In 1896 maakte Francesco Cilea een opera over L’Arlesiana, die meteen een succes was, maar dan vooral omdat dé operaster van die dag – en van de hele operageschiedenis – Enrico Caruso, van een van de aria’s zowat zijn lijflied maakte: E’ la solita storia del pastore, bij operaliefhebbers bekend als het Lamento di Federico. Zie daarover mijn vroegere bijdrage:

http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=277

Hierbij dan nog de oorspronkelijke tekst met mijn werkvertaling van het Lamento, die ik toen had nagelaten.

E' la solita storia del pastore…
Il povero ragazzo volvea raccontarla, 
s'addormi.
C'è nel sonno l'oblio,
Come l'invidio!
Anch'io vorrei dormir così
nel sonno almeno l'oblio trovar!
La pace sol cercando io vò:
vorrei poter tutto scordar.
Ma ogni sforzo è vanno…
Davanti ho sempre di lei
il dolce sembiante!
La pace tolta è sempre a me...
Perché degg'io tanto penar?
Lei!... sempre mi parla al cor!
Fatale vision, mi lascia!
mi fai tanto male! Ahimè!

Het is het gewone verhaal van een herdersjongen…
De arme knaap wou het vertellen,
Maar viel ocharm in slaap.
In de slaap vindt hij vergetelheid,
O, hoe benijd ik hem!
Ik wou dat ook ik zo kon slapen
En tenminste in de slaap vergetelheid vinden!
Het enige dat ik zoek is rust:
Ik wou dat ik alles kon vergeten.
Maar al mijn moeite is vergeefs…
Voor mij zie ik steeds
Haar lieflijk beeltenis!
Mij wordt steeds alle rust ontnomen…
Waarom toch moet ik zo lijden?
Jij! spreekt steeds tot mijn hart!
Noodlottig visioen, laat me!
Je doet me zoveel pijn, wee mij!

Nog even een voetnoot: à l’Arlésienne betekent letterlijk: zoals in Arles, figuurlijk: zuiders, temperamentvol, een beetje uitdagend… Meer recentelijk, vooral in de filmwereld, gebruikt men, althans in het Frans, de uitdrukking Arlésienne voor een personage dat wel een belangrijke rol speelt in de intrige, maar dat niet zichtbaar optreedt, een beetje zoals Godot waarop men wacht. In het verhaal krijgen we inderdaad de frivole vrouw niet te zien, noch vernemen we haar naam: het is gewoon een vrouw uit Arles en dat zegt (of zei) genoeg, blijkbaar.

Enkele jaren geleden, nog voor ik mijn blog begon, las ik een boek van H. E. Bates dat ik toevallig vond in de tweedehandsboekhandel ‘In ’t Profijtelijk Boeksken’ in Westerlo, een net gebonden exemplaar uitgegeven in 1949 door The Reprint Society, namelijk The Purple Plain, 256 pp., 1947. Mijn aandacht werd toen getrokken door de titel, die ergens een belletje deed rinkelen, misschien bij u ook? Naarmate ik verder ging in het verhaal, werd me duidelijk waar de klepel hing: ik heb ooit op Tv de film uit 1954 gezien met dezelfde titel, met Gregory Peck in de hoofdrol. Mijn herinnering zegt me dat het zwart-wit was, maar internetbronnen spreken van Technicolor: misschien was het nog op een zwart-wit Tv? Het is een wat vreemd, niet-doorsnee oorlogsverhaal dat zich afspeelt in wat toen Birma was en nu het op alle mogelijke manieren geteisterde Myanmar. De film rekent men soms tot de klassiekers, het boek kreeg lovende kritieken. Het is ook in het Nederlands vertaald: ‘De purperen vlakte’. De film is nu op Dvd te krijgen. Ik vind beide wel de moeite, al ben ik er niet echt wild van.

De laatste tijd heb ik enkele uren doorgebracht in de wachtzaal van dokters. Ik neem dan gewoonlijk een dunne pocket mee, die past in een van mijn zakken. In dit geval was het weer een werk van Bates, dat ik voor amper twee euro had meegenomen bij de Slegte: The Triple Echo, 90 pp., 1970, in een Penguin-heruitgave uit 1972. Mijn aandacht was nu getrokken door de foto op het kaft: een wat nors kijkende en verrassend jonge Glenda Jackson. Er is dus weer een film-connectie: in 1972 kwam de filmbewerking van deze novelle/short story uit, met naast Glenda Jackson ook nog Oliver Reed en Brian Deacon, in een regie van de befaamde Michael Apted en dat verklaart meteen de herdruk: a movie tie-in.

De film heb ik nooit gezien. De novelle is in dezelfde wat biezondere stijl van Bates geschreven, ik weet niet goed hoe ik die moet omschrijven. Er zijn goede, soms vrij lange natuurbeschrijvingen, die de auteur gebruikt om de gemoedsgesteldheid te illustreren van zijn figuren. Er zijn ook levendige, levensechte dialogen, met niet meer woorden dan nodig, lapidair zegt men dan, kort en krachtig en die je soms even doen raden naar de betekenis en de draagwijdte, als bij een inscriptie of een grafschrift. Maar het is allemaal wat ongewoon, soms wat ruw of stuntelig, eenvoudig, primair? Het is niet gepolijst, gewild niet. De auteur wil zich blijkbaar niet inschrijven in de traditie van de grote, klassieke Engelse literatuur, zoekt naar een stijl die hem bij het eenvoudige volk brengt, ver van het gekunstelde. Daarin slaagt hij, maar toch blijft er bij mij een licht gevoel van wrevel achter, alsof ik meer kon verwachten.

Over de beide verhalen geen details, ik wil je eventueel leesplezier niet bederven. Het thema is telkens de oorlog en telkens speelt ook de vrouw een belangrijke rol in het verhaal, in de novelle zelfs de hoofdrol. We zijn hier ver van de typische oorlogshelden die Hollywood zo ongenadig op de wereld losliet in die jaren, ver van alle verheerlijking van geweld, zelfs zogenaamd legitiem geweld: de gerechtvaardigde oorlog, alsof er zoiets zou bestaan. Bates was tijdens de oorlog door het Britse leger aangeworven om de wederwaardigheden in het leger te beschrijven in romans en verhalen en hij deed dat op zijn eigen specifieke manier en met veel succes bij het publiek. Sommige verhalen waren echter helemaal niet naar de zin van de legerleiding en werden pas tientallen jaren nadien toch vrijgegeven. Bates was een volksschrijver en is dat steeds gebleven, wat ook zijn opdrachten waren.

Bates was ook een veelschrijver: op het toppunt van zijn kunnen schreef hij elk jaar een roman én een verzameling verhalen. Veel daarvan is bewerkt voor Tv, zoals de Uncle Silas-verhalen, de belevenissen van de Larkins-familie en niet zo heel lang geleden nog The Jacaranda Tree.

De Nederlandse Wikipedia kent Bates niet, dit is het adres van de Engelse:

http://en.wikipedia.org/wiki/H._E._Bates.

Gisteren vertelde ik je over het laatste boek dat ik gelezen had, het essentiële Darwins gevaarlijke idee van Daniel Dennett. Maar ongeveer gelijktijdig daarmee was er een concurrent voor mijn aandacht, een boek in het Frans, voorwaar. Ik behoor tot een generatie voor wie het Frans, althans in onze jeugd, veel evidenter was dan het Engels: wij spraken een mondje Frans nog voor we ooit Engels gehoord hadden. Dat is heel snel veranderd, tot op vandaag: de tweede taal van de Vlamingen en van de Franstaligen, is het Engels. Ik ben ‘mijn Frans’ blijven cultiveren: ik luister vaak naar de Franstalige radio, ook naar woordprogramma’s en ik lees wel eens iets in het Frans. Sinds vele jaren zoek ik naar een goede Frans algemeen cultureel tijdschrift, maar tevergeefs en dat is geen sneer naar het Franse cultuurgebied: ik ken ook geen goed Engels of Nederlands cultureel week- of maandblad, jij wel?

Het is waarschijnlijk hoe dan ook beter een boek te lezen dan een krant of tijdschrift, waarin de artikelen meestal inderhaast geschreven zijn en onder de druk van de omstandigheden en de leesdichtheid. Een boek kan een ruimer perspectief bieden, meer blijvende waarden. Zodoende.

Via de aankondiging van een Engelse vertaling kwam ik toevallig bij een boek uit 1995, het zelfde jaar als Dennetts boek dus, van de Franse filosoof André Comte-Sponville (1952-), dit is de Franse Wikipedia-pagina aan hem gewijd:

http://fr.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9_Comte-Sponville .

Petit traité des grandes vertus is de stilistisch leuke maar materieel een misleidende titel voor een boek van 392 pagina’s, vind je ook niet? De uitgave bij de bekende uitgever Puf (Presses Universitaires de France, met het beroemde logo, een wagenmenner die zijn driespan aanspoort) in de reeks Perspectives Critiques is uiterst verzorgd en heeft niets meer gemeen met de ietwat sordide, slordige, beduimelde publicaties op slecht, houthoudend papier en met dunne kartonnen kaft die je nu overal onopengesneden op rommelmarkten vindt, met werken van Sartre en zijn trieste tijdgenoten. Het lettertype van dit nouveau elan is genereus, het papier stevig en glad en lichtjes geel getint, het diepblauwe kaft is stijlvol: luxe! De druk is vlijmscherp, zelfs met een oogloep, zo’n instrument dat uurwerkmakers en diamantairs in hun oog geklemd houden, is er zelfs in de scherpste bochten geen enkele rafeligheid te bemerken; ik weet het niet met zekerheid, maar als dit elektronisch zetwerk is, dan steekt het alle voorgaanden, inclusief het artisanale, naar de typografische kroon. En aangezien het oog spreekwoordelijk ook wat wil…

Voor we naar de inhoud gaan nog even iets over de literaire stijl. Ik ben gewoon om vrijwel alles wat ik lees in het Engels tot mij te nemen. Dat heeft me vertrouwd gemaakt met de meestal nogal nuchtere, om niet te zeggen zakelijke stijl die zeker in deze tijd die taal eigen is. Zelfs een van de onbetwiste stijlmeesters van het moderne Engels, Vladimir Nabokov, is, ook in zijn meest geconvoluteerde literaire proza, en bijna vanzelfsprekend in zijn kritisch of wetenschappelijk werk, een toonbeeld van grondige ernst, didactische klaarheid, pedagogische bekommernis en beheerste volmondigheid, als je daartegenover een typisch Frans product stelt als dit werk van Comte-Sponville. Het is een andere wereld. Ik wist niet dat men nog zo schreef, nog zo kon of wou schrijven, op onze dagen, ik dacht dat zulk taalgebruik weggehoond was in de straten van Parijs in mei 1968 of weggespoeld met de waterkanonnen en neergeknuppeld met de wapenstok door de infame CRS, de Compagnie Républicaine de Sécurité, een zustervereniging van de nog meer beruchte Roemeense Securitate, of dat vonden wij toen toch.

Het Frans dat Comte-Sponville voor ons debiteert is dus van een klassieke schoonheid; het is een waterval van welbespraaktheid, niet ons niemendalletje van Coo, maar een royale Niagara, regenboog incluis. Het is even wennen, maar het werkt! Je laat je meeslepen door de volmaakte volzinnen, de eigenzinnige tournures, het bijna gesproken woord, de gezochte uitdrukkingen, de klassieke stijlfiguren, de ouderwetse aansprekingen, de talloze retorische vragen en hun even retorische antwoorden. Dit is een subliem, subtiel maar speels, bijna frivool en gedurfd taalspel op het hoogste precaire niveau, vol esprit, bons mots en trouvailles, een lust voor de geest en een fraaie défi voor ons taalgevoel. Zonder enige aarzeling of valse schaamte bespeelt de auteur alle registers van het Cavaillé-Coll-orgel dat le Petit Robert, le Grand Larousse, Grévisse en l’Académie Française elle-même zo zorgvuldig hebben opgetekend en vastgelegd: de Franse taal.

Wij kennen onze directe zuiderburen niet meer, we spreken of verstaan hun taal niet meer, en vice versa. Maar nog verder weg ligt Frankrijk, letterlijk en figuurlijk. We komen er nog wel, maar dan als toerist, op doorreis of in een van de campings, pleisterplaatsen of domeinen, te midden van legioenen even toeristische en Fransonkundige Nederlanders, Duitsers en Belgen, Vlaamse en Waalse en Brusselse. We weten niet wat er daar gebeurt, in de wereld van de politiek of de kunst of de economie of op sociaal gebied, tenzij het op ons Tv-scherm verschijnt, gedurende enkele tergend luttele seconden, in al zijn zinloze agressiviteit of onbegrijpelijke controverse. Wij kennen de belangrijke auteurs niet meer, tenzij ze een of andere prijs halen die een naam draagt die we niet kunnen plaatsen, en ze prompt ook in het Nederlands verschijnen. Ik had nog nooit gehoord van André Comte-Sponville. De auteurs die hij citeert ken ik evenmin, tenzij van horen zeggen, dus niet: Jankélévitch, Alain, Simone Weil, Sartre, Camus, Voltaire, Conche, Pascal, Montaigne, Rousseau, Descartes, de la Rochefoucauld, naast de meer universele Aristoteles, Plato, Epicurus, Nietzsche en Kant, Thomas en Augustinus, en dan vooral Spinoza, een ware geestesgenoot, blijkbaar en het voorwerp van veel belangstelling, eerbied en onverdoken bewondering.

In zijn inleiding zegt hij het zelf: hij citeert enorm veel, rechtstreeks en onrechtstreeks en wellicht ontleent hij nog heel wat gedachten aan de auteurs die hij citeert en sommige die hij vergeet te citeren, zoals dat al gaat. Hij heeft verscheidene bekende en minder bekende werken ter hand genomen en erg grondig bestudeerd, die handelen over het onderwerp dat hij ons voorlegt: de deugden. Ik schreef daarover zelf heel kort (in vergelijking en in realiteit): http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=416 .

Comte-Sponville doet er langer, veel langer over, maar niet té lang, althans dat is mijn overtuiging. Hij telt 18 ‘deugden’ en bekent dat hij er nog verscheidene heeft weggelaten… Ik soms ze even op voor u:

1. La politesse
2. La fidélité
3. La prudence
4. La tempérance
5. Le courage
6. La justice
7. La générosité
8. La compassion
9. La miséricorde
10. La gratitude
11. L’humilité
12. La simplicité
13. La tolérance
14. La pureté
15. La douceur
16. La bonne foi
17. L’humour
18. L’amour

Er is ook nog een table analytique met de titels en de tussentitels van de 18 hoofdstukken.

Aan de hand van zijn bronnen en van zijn ruime belezenheid, zowel van de klassieken als de modernen en in vrijwel alle talen (die in het Frans vertaald zijn, dat blijkt een voorwaarde te zijn, hij citeert er geen andere), vertelt hij ons ongeveer alles wat je ooit over een van de achttien onderwerpen zou kunnen zeggen. Maar hij doet het op een gedreven manier, gestructureerd ook, niet vrijblijvend: er zit een eenheid achter en onder de vele discours, excursions, discriminations, dispositions &c., een eigen filosofie die hij zeer duidelijk naar voren brengt, zowel haar theoretische gronden als haar consequenties voor de praktische voorbeelden die hij liberaal (in zowat alle betekenissen van het woord, dus ook in de eerste: gul) rondstrooit in zijn uiteenzettingen en die sommige wat obscure standpunten triomfantelijk duidelijk maken.

Ik ben dus een gelukkige lezer. Ik heb een boek gevonden in het Frans, en wat voor Frans! en zo mijn oude, trouwe liefde voor die prachtige taal zo niet weergevonden, dan toch wat in ere hersteld en dat heeft me echt deugd gedaan (oeps! no pun intended…). Het onderwerp is belangrijk, boeiend, bevattelijk, beduidend, beeldrijk, zelfs begeesterend: je kan er niet om heen dat deze thema’s onze cultuur doordrenken. De standpunten die de auteur inneemt zijn genuanceerd maar duidelijk en eerlijk en zelfs kranig: hij schuwt de controverse niet, ook niet met gevestigde waarden en bewoners of architecten van heilige huisjes. Hij is overtuigd atheïst, maar wellicht meer vertrouwd met kwesties van geloof en zeden dan menig hedendaags lid van de Curie. De intellectuele uitdagingen zijn haalbaar voor de lezer met ten minste een algemene ontwikkeling en een actieve belangstelling voor filosofische onderwerpen, zonder dat hij of zij een filosoof hoeft te zijn, gelukkig maar.

Na de lectuur van dit Petit traité voel ik mij zelfs een beetje uitgelaten, zoals na een (zeldzaam, ik geeft het toe…) goed examen: ik ben geslaagd! (Is het de geest des tijds? Het begin van de vakantie!) Ik ben erin geslaagd een ernstig boek te lezen over een interessant en belangrijk onderwerp, in het Frans; ik heb, voorwaar, mijn tijd niet verdaan met beuzelarijen of niaiseries. Het heeft me niet alleen deugd gedaan, zo’n onderdompeling in het Frans, ik heb er zelfs plezier aan beleefd en ik hoop dat ik een zweem, een soupçon van die vreugde heb kunnen overbrengen. Mocht het Frans voor u een onoverkomelijke barricade of barrière vormen, dan kan u zich de vertaling aanschaffen of ze ontlenen in uw bibliotheek (een daad die in strijd is met geen van de achttien opgesomde deugden): Kleine verhandeling over de grote deugden, uitg. Atlas.

Een inhoudelijke slotbedenking. Vrijwel al de beschreven deugden behoorden vroeger tot het religieuze denkkader en maakten deel uit van wat de gelovigen werd voorgehouden, ja, opgelegd. Vandaag is vrijwel alles netjes overgenomen, gerecupereerd zegt men, door het seculiere, zoals hier door een uitgesproken atheïstisch filosoof, door de neutrale maatschappij, de sociale zekerheid, het gerecht, of internationale organisaties en afspraken, zoals ik hier onlangs nog aantoonde in verband met de universele rechten van de mens: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=472 .

Had de godsdienst, in ons geval het christendom, dan toch gelijk? Ja en neen. Gedurende tweeduizend jaar heeft een indrukwekkend aantal mensen zich achter die vlag geschaard, onder de leiding van ongetwijfeld meestal goedmenende denkers en gewiekste kerk-politieke figuren. Men heeft gemeend dat men de mens kon leren hoe hij goed moest leven, hoe en wat hij moest denken en beslissen. Maar dat gebeurde op een paternalistische wijze, van boven naar onder, als een opgelegde, bovennatuurlijke wet, waaraan niet alleen het geluk zeer voorwaardelijk verbonden was, maar ook de verdoemenis voor wie tekortschoot. Dat werkt niet. Vandaag zoeken wij ons heil in afspraken die mensen onder elkaar maken, in politieke beslissingen, ook over ethische kwesties, en wij leggen die vast in gemeentelijke verordeningen, gemeenschappelijke (zoals in Vlaamse Gemeenschap) decreten, federale wetten, Europese richtlijnen en universele verklaringen. Inbreuken worden bestraft, na openbare processen volgens transparante regels en met uitvoerige rechten op verdediging en hoger beroep. De straffen zijn menselijk, zelfs voor mensen als Milosevitsj, hoewel die zijn veroordeling en straf te snel af was door zijn milde en wellicht welkome dood. Niemand is verdoemd voor eeuwig. Onze schuld is er een tegenover onze medemens, onze straf wordt door hem opgelegd. Dat maakt een hemelsbreed (is er ook helsbreed?) verschil, voor de schuldigen en de slachtoffers. Wij stellen onze medemens teleur, wekken zijn verontwaardiging op, zijn woede ook, maar niet die van een alwetende, eeuwige, almachtige God. Aan u de keuze. De mijne kent u.