Lady Macbeth is een tragische figuur in het koningsdrama van Shakespeare, Macbeth (ca. 1603-07). Zij moedigt haar man aan om de koning van Schotland te vermoorden zodat hij zelf koning wordt, en zij koningin. Maar nadien wordt zij gekweld door schuldgevoelens en in het laatste bedrijf stelt men vast dat ze dood is, blijkbaar door zelfdoding. Dit is de scene, gevolgd door mijn werkvertaling:

MACBETH

A cry of women within

What is that noise?

SEYTON

It is the cry of women, my good lord.

Exit

MACBETH

I have almost forgot the taste of fears;
The time has been, my senses would have cool'd
To hear a night-shriek; and my fell of hair
Would at a dismal treatise rouse and stir
As life were in't: I have supp'd full with horrors;
Direness, familiar to my slaughterous thoughts
Cannot once start me.

Re-enter SEYTON

Wherefore was that cry?

SEYTON

The queen, my lord, is dead.

MACBETH

She should have died hereafter;
There would have been a time for such a word.
To-morrow, and to-morrow, and to-morrow,
Creeps in this petty pace from day to day
To the last syllable of recorded time,
And all our yesterdays have lighted fools
The way to dusty death. Out, out, brief candle!
Life's but a walking shadow, a poor player
That struts and frets his hour upon the stage
And then is heard no more: it is a tale
Told by an idiot, full of sound and fury,
Signifying nothing.

‘(geschreeuw van vrouwen in het kasteel)

Macbeth

Wat is dat lawaai?

Seyton

Dat zijn vrouwen die roepen, mijn dierbare Heer.

(exit)

Macbeth

Ik heb de smaak van de vrees bijna vergeten;

er was een tijd dat mijn zintuigen zouden verkillen

bij het horen van een schreeuw in de nacht en mijn wilde haren

bij een ijzingwekkend verhaal ten berge rezen

als kwamen ze tot leven; nu ben ik van horreur wel verzadigd;

gruwelijk onheil, zo vertrouwd in mijn moorddadige gedachten

kan me niet meer verontrusten.

(Seyton komt terug)

Wat was de reden van dat geroep?

Seyton

De koningin, mijn Heer, is dood.

Macbeth

Ze had nu nog niet horen te sterven;

er was nog tijd genoeg voor die mare.

Morgen na morgen na morgen,

sluipt op kousenvoeten van dag tot dag

tot aan de laatste snik van onze toegemeten tijd

en al onze dagen van gisteren hebben dwazen bijgelicht

op hun weg naar dood en stof en as. Uit! doof uit, kort kaarsje!

Het leven is slechts een schaduw die voorbijschuift, een slechte acteur

die zich een uurtje op de planken mag aanstellen en sikkeneuren

en dan voorgoed van het toneel verdwijnt: het is een verhaal

verteld door een gek, niets dan geraaskal en wild gebral,

zinloos, zonder betekenis.’

Ik aarzel een beetje om na die gevleugelde woorden nog zelf de stem te verheffen. Als je die korte, gedrongen Engelse zinnen diep in jezelf laat doordringen, blijf je sprakeloos achter. Hier passen nog enkel de laatste woorden van Hamlet: “… the rest is silence.”

Ik wou deze scene even onder de aandacht brengen omdat ze zo prangend vertolkt wat wij aanvoelen bij de dood. Enkele dagen geleden viel mijn oog op een doodsbrief; de naam van de overledene sprak me niet meteen aan, maar toen las ik dat ze bankbediende was in ons dorp, en meteen verscheen ze voor mijn ogen, zoals ik ze herhaaldelijk had gezien aan het loket, zakelijk maar oprecht vriendelijk, onomwonden zichzelf, een zelfstandige vrouw die de wereld met een innemende openheid complexloos in de ogen keek. En zie: plots is ze er niet meer, na amper drieënvijftig jaar, bezweken aan een hartfalen.

Zij heeft zoals elk van ons haar dromen gehad, haar verwachtingen, haar teleurstellingen en haar momenten van intens geluk. Het leven zal haar meestal een zinvolle bezigheid geleken hebben, elke dag de moeite om eraan te beginnen, is het niet voor belangrijke dingen, dan toch voor de kleine geneugten en de banale kopzorgen.

Het is pas wanneer ze er niet meer is, dat we ons de vraag stellen: wat heeft haar leven betekend? Wat betekent ons leven voor ons?

Wanneer een mens sterft, breekt de veer die het lichaam in gang hield. Het organisme van vlees en bloed en knoken dat op een bijna miraculeuze wijze in leven bleef, en de bron was van al ons denken en doen, valt plots stil. Wat overblijft, kan zich niet meer in stand houden en takelt razend snel af. Wij bespoedigen dat proces door het te verbranden of onder de grond te stoppen. En onvermijdelijk stellen we ons bij het horen van de woorden: “van as tot as, van stof tot stof” de vraag: wat was het meer dan een indruk die we hadden van onszelf, een vaag beeld dat we waren voor anderen, even hier en dan voor altijd weer weg. In het geheel der dingen, in de oneindigheid van de tijd en van het universum is een mensenleven, welk mensenleven ook, zo goed als niets. Het heeft slechts zin in het hier en nu, voor mij, voor jou en voor enkele anderen ten hoogste. Dat is alles. We maken veel kabaal tijdens ons leven, we doen alsof al wat we doen belangrijk is, we hebben grote behoeften, we maken een grote ecologische voetafdruk, zolang we leven. Wij zijn het centrum van ons bestaan, alles staat in functie van onszelf, wij zijn de ogen die kijken en wenen, de mond die spreekt en zalft en kwetst, de huid die zalig zont, de handen die bouwen en breken, de gedachten die alles in ons oproept en die ons doen en laten dragen.

Tot op een dag de veer, het hart breekt en de ontnuchtering volgt. Was het dat maar? Ja, dat was het maar.

En toch was het de moeite, zolang het duurde. Het is pas wanneer het voorbij is, dat we inzien dat het niet meer was dan een ‘schouwtoneel’, waarin we even een bescheiden rolletje speelden. Het is goed dat we bij elk afscheid en bij elke geboorte, ja elke dag en elk uur die beide gedachten voor ogen houden: het is al bij al en achteraf bekeken, in het licht van de eeuwigheid, niet veel, het leven. Maar zolang ons hart klopt en onze gedachten van dit lichaam een persoon maken, is het een wonderbaarlijk fascinerend gebeuren, vol kansen en mogelijkheden, die we met beide handen moeten aangrijpen, ook al weten we dat het einde elke dag op kousenvoeten nadert en elke morgen een gisteren achter zich laat en ons een stap dichter brengt bij de vergetelheid.

Jacques Brel (1929-1978) brak door als chansonnier in 1956 met Quand on n’a que l’amour. Ik hoorde hem op de radio Ne me quitte pas zingen, dat moet rond 1960 geweest zijn, ik was toen veertien jaar, en ik luisterde ademloos tot het lied uit was, en holde toen naar de platenwinkel, maar ze hadden de plaat nog niet, en ik liet ze bestellen. Sindsdien is de muziek van Jacques Brel niet meer uit mijn leven verdwenen. Ik heb hem nooit live meegemaakt, maar zijn optredens kwamen wel op de (zwart-wit) televisie en dan werden we telkens weer tot tranen toe bewogen door zijn muziek, zijn teksten, maar vooral door zijn ongelooflijke présence. Jacques Brel was niet zomaar een zanger zoals er zoveel zijn, hij was de hoge uitzondering. Hij zong zijn ontroerende en onrustwekkende chansons toen Vlaanderen nog weg was van Bobbejaan Schoepen en zijn ‘Duivekot’.

Hoewel hij een stuk ouder was dan ik, beschouwde ik hem als een leeftijdsgenoot, die gevoelens vertolkte die ik de mijne wist, op een moderne, geloofwaardige manier die totaal verschilde van wat wij toen te horen kregen op de radio, onze enige bron van muziek. Brel was niet alleen anders, hij was ook authentiek, echt. De kracht van zijn chansons lag niet, zoals bij veel luisterliedjes uit die tijd, in de rebelse of amusante tekst, maar vooral in de aangrijpende muziek, die hij alleen op gitaar of met zijn vertrouwde muzikanten bracht: een piano, een fluit, een accordeon, een trombone, een contrabas, drums. In de Vlaamse en Nederlandse kleinkunst lag de nadruk op ‘klein’. Wat Brel bracht, was altijd groots.

Elk chanson schilderde een levendig tafereel, vaak gegrepen uit de marge van de maatschappij, waar hij zelf graag vertoefde: het havenkwartier van Le port d’Amsterdam, de kermis (La valse à mille temps), het uitgangsleven (L’ivrogne), de eenzamen van de nacht (La bourrée du célibataire, Seul, Les paumés du petit matin, Le moribond), de al dan niet mislukte liefde (Ne me quitte pas, Quand on n’a que l’amour, Mathilde, Les bonbons, La tendresse, Les biches, Marieke). Hij schuwde ook de maatschappijkritiek niet, zoals in Les bourgeois en Les Flamandes, dat hem in sommige Vlaamse kringen zeer kwalijk genomen werd, ondanks zijn innige, integere liefdesverklaring aan ‘zijn’ Vlaanderen’, wellicht zijn meest ontroerende ballade: Le Plat Pays, wellicht ook de mooiste gezongen ode aan Vlaanderen.

Brel was een volwaardig kunstenaar van wereldniveau, die men ons mag benijden. Ik zeg wel degelijk ‘ons’, want Brel is van ons, van Vlaanderen. Hier behaalde hij zijn eerste successen, uitgerekend op Radio Limburg. Hier verkochten zijn platen altijd goed en elk optreden was uitverkocht, elk nieuw chanson was een gebeurtenis. Hij was een Brusselse, Franssprekende Vlaming, zo voelden wij het aan, en hij sloot zich daar graag bij aan, hij maakte zelfs grapjes over zijn ‘Vlaams’ accent wanneer hij Frans sprak.

Hij leidde een zeer intens leven, met soms driehonderd optredens per jaar, met korte nachten, veel drank en sigaretten. In 1967 stopte hij met zijn optredens, en wijdde zich aan andere dingen, zoals films, zonder veel publiek succes, en musical (L’homme de la Mancha). Hij haalde zijn brevet als piloot en als schipper. De laatste jaren van zijn leven, toen hij al leed aan longkanker, bracht hij door op de Markiezeneilanden, waar hij ook begraven ligt.

Men grijpt ook vandaag nog vaak terug naar de muziek van Jacques Brel, omdat ze zo direct aanspreekt en zo diep ontroert. Doe eens de moeite om ze niet alleen als achtergrond te gebruiken, maar luister naar de muziek en naar de tekst, bij voorkeur door hem zelf gebracht. Brel overleed in 1978, vijfendertig jaar geleden. Maar hij blijft bij ons, in zijn melodieën, zijn poëzie en de herinnering aan de ontstellende kracht van zijn eerlijke en aangrijpende optredens.

Enkele jaren geleden al schreef ik een chanson-tekst met Brel in gedachten: klik hier.

Ik had nog nooit een goudhaantje gezien en ik kon dus niet meteen een naam plakken op de onbekende bezoekers. Ik herkende ze snel op een foto in mijn vogelgids. Of ze zullen blijven? Wie weet…

Het heeft lang geduurd, maar het tij is eindelijk gekeerd, het wordt weer lente en zomer, je zou bijna vergeten dat die er ook nog zijn!

Wij beginnen pas nu te beseffen hoe die totalitaire mentaliteit onze samenleving doordrongen heeft en aanwezig blijft tot op de dag van vandaag. Wie zoals ik opgevoed is in de katholieke kerk in de tweede helft van de twintigste eeuw, slaagt er maar met veel moeite in om in te zien dat hetzelfde totalitaire principe ook daar actief was en is. Op alle mogelijke manieren werd ons ingeprent dat wij de enige goede mensen waren, en alle anderen slecht: protestanten en alle andere heidenen, liberalen, socialisten, kleurlingen, ongelovigen, ‘gebrekkigen’, zondaars allerhande… Wij moesten ons afzetten tegen al die boosaardige wezens, ons inspannen om toch nooit te worden zoals zij, en dus zoveel mogelijk alle contact met hen schuwen. We mochten alleen met onze soortgenoten omgang hebben, van de wieg tot het graf. Een opvoeding binnen het katholieke onderwijs dus, katholieke jeugdbeweging, katholieke boeken lezen uit katholieke bibliotheken, goedgekeurd door de katholieke boekencensuur, enkel naar filmen gaan die door de katholieke filmliga en Jos Burvenich S.J. waren toegelaten, elke (zon)dag naar de mis, trouwen met een katholiek enzovoort enzovoort.

Nochtans is het duidelijk dat die houding niet alleen onduldbaar maar ook totaal onhoudbaar is, zo ze ooit al echt gerealiseerd is. Wij leven nu met zeven miljard mensen samen en het is onmogelijk dat die allemaal eender zijn op alle gebied. De katholieke kerk telt meer dan een miljard ‘gelovigen’ en het is ondenkbaar dat die allemaal hetzelfde zouden geloven. Verscheidenheid is overal aanwezig en wij kunnen niet anders dan samen leven en werken met mensen die op alle mogelijke manieren verschillen van elkaar. Steeds meer mensen keren zich af van instellingen die proberen hen onder één noemer te brengen en hun gedrag en denken te dicteren. Wij hebben ingezien dat alle pogingen om een totalitair systeem op te leggen gedoemd zijn om te mislukken, doch niet zonder eerst miljoenen slachtoffers gemaakt te hebben. Dat is zo voor politieke systemen, maar ook voor ideologieën, waartoe ook godsdiensten en sekten moeten gerekend worden. De mensen leren meer en meer dat zij van niemand lessen te leren hebben, zeker niet van organisaties die zich schuldig gemaakt hebben aan de meest verschrikkelijke wandaden en die zich ondertussen onmetelijk verrijkt hebben op de rug van de werkende mens. Zogenaamd religieuze organisaties als de katholieke kerk en de islam zijn in feite nog gevaarlijker dan politieke systemen, omdat zij volledig ondoorzichtig zijn en ontsnappen aan elke democratische controle. Niemand weet hoeveel zij bezitten, zij betalen geen belastingen, integendeel, zij genieten belastingsvoordelen die niemand anders krijgt; zij zijn niemand verantwoording verschuldigd en ontsnappen zelfs aan gerechtelijk onderzoek. Het is echter hun verdoken maar zeer reële invloed op het denken en voelen van de mensen, vooral jongeren tijdens hun opvoeding, die religieuze organisaties zo gevaarlijk maakt. Bijna ongemerkt ‘vormen’ zij uniforme en onverdraagzame mensen, precies wat we niet nodig hebben in onze grootschalige samenleving. De gewelddadige conflicten die wij overal zien, blijken altijd weer gebaseerd op een opgelegde en georganiseerde onverdraagzaamheid, niet zelden van religieuze aard, dat wil zeggen zonder enige reële grond. Politieke, raciale, economische en andere conflicten, daar kunnen we mee om, zij het met moeite. Religieuze en ideologische conflicten worden met de wapens uitgevochten, eeuw na eeuw na eeuw.

Het is één zaak om de godsdiensten als totalitaire systemen te ontmaskeren; daarmee heeft men ze hun macht nog niet ontnomen. Maar zelfs als we daarin op termijn slagen, blijft de vraag vervolgens: hoe organiseren wij onze samenleving? We moeten er immers over waken dat we de ene dictatuur niet door een andere vervangen.

Wij zullen er nooit in slagen om vreedzaam met elkaar samen te leven zolang we niet aanvaarden dat we verschillend mogen zijn, zolang we eisen dat de anderen zijn zoals wij, zolang wij onze ideeën aan anderen opdringen, zolang wij daarbij geweld gebruiken: militair, economisch, religieus, ideologisch, commercieel, publicitair, maar altijd geweld.

Je kan alleen maar praten met iemand wanneer je die als gelijke benadert, zonder een zwaard in je hand.

Het is dan niet verwonderlijk dat wij ons soms afvragen of die intricate maar accurate structuren ‘zomaar’ ontstaan zijn. We bedoelen dan, al beseffen we het niet altijd, dat ze zo geëvolueerd zijn volgens de wetmatigheden die Darwin ontdekt heeft en die gebaseerd zijn op de evolutie door natuurlijke selectie. Volgens die theorie zijn de gunstige erfelijke afwijkingen die zich voordoen bij de voortplanting de oorzaak van de diversiteit en de complexiteit van de levensvormen op aarde. Alle biologische verschijnselen, dus ook het DNA en het brein van de mens, zijn louter het resultaat van de evolutie, die aan sommige exemplaren een evolutionair voordeel gaf, te beginnen met de eerste, uiterst simpele levensvormen, die zich amper onderscheidden van de ‘dode’ materie.

Tot aan Darwin was dat idee ondenkbaar, behalve bij enkele uitzonderlijk scherpzinnige denkers. Dat uit eencellige wezens naast allerlei andere levende wezens ook de mens zou voortkomen, met geen andere ‘motor’ voor die evolutie dan de subtiele voordelen die sommige exemplaren bleken te hebben, dat lijkt inderdaad onwaarschijnlijk. Dat het ‘toeval’ zou kunnen leiden tot iets zo spectaculairs als een mens, dat was ondenkbaar. En dus nam men aan dat al de levende wezens, maar zeker de mens, geschapen waren zoals hij/zij is, door een God.

De grote moeilijkheid voor Darwins publiek was het tijdsperspectief. Men nam toen algemeen aan dat de aarde een recent verschijnsel was, en dat de mens door God geschapen was van bij het begin van de aarde, zowat vier duizend jaar geleden. Een procedé zoals de evolutie werkt langzaam, ongemerkt. Men merkte die evolutie niet in de geschiedenis, en dus was ze er niet. Pas toen men de grenzen ging verleggen, steeds verder, begon men de veranderingen te zien. Het universum begon twaalf miljard jaar geleden; de aarde is 4,5 miljard jaar oud en het leven is ongeveer een miljard jaar later ontstaan; de zoogdieren pas tweehonderd miljoen jaar geleden, homo sapiens tweehonderd duizend jaar geleden, de moderne mens is niet ouder dan ongeveer tienduizend jaar. De natuur heeft er dus de volle onvoorstelbare twaalf miljard over gedaan om de mens op te leveren. Als je het zo ziet, dan kan je al beginnen aannemen dat er over een zo lange periode wel een en ander kan veranderen. Dat vraagt wel een mentale openheid die men honderdvijftig jaar geleden niet had en die ook vandaag nog bij de overgrote meerderheid van de mensen ontbreekt.

Als ik aan die enorm lange en uiterst trage evolutie denk, dan vraag ik me af of het werkelijk zo is dat het sneller vooruitgaat als men in doelgericht en efficiënt een bepaalde richting werkt. Grote wetenschappelijke ontdekkingen gebeuren vaak ‘toevallig’, als men er niet naar zoekt. Intensieve opzoekingen leiden vaak tot niets. Onderzoeksresultaten sluimeren vaak zeer lange tijd onbekend en vergeten in duistere archieven of gespecialiseerde laboratoria. Briljante ideeën verdwijnen in de geschiedenis om pas eeuwen later weer op te duiken en begrepen en gebruikt te worden. Inzichten hebben een heel lange incubatieperiode, denk maar aan Copernicus en inderdaad ook Darwin. Zij waren niet op zoek naar wat ze vonden, en geen van beiden was bereid om zijn onderzoeksresultaten te publiceren. Darwin was niet op de hoogte van het werk van Mendel. Enzovoort.

We hebben nog niet bijgeleerd. We denken nog altijd dat we er toe doen, dat wij de wereld kunnen en moeten veranderen, terwijl bijna al onze pogingen catastrofale vergissingen blijken te zijn, of nutteloze spielereien.

Misschien is dat omdat wij zoveel kunstlicht hebben gemaakt dat wij de sterren niet meer zien.

Mijn vriend Peter is een Antwerpenaar en hij heeft iets met het Antwerps. Een woord dat hij graag in de mond neemt, klinkt zo: ‘nen apsjaar’. Het is een denigrerende term, dat blijkt uit de intonatie en de context, maar ik heb nooit goed geweten wat het woord betekent of waar het vandaan komt.

Tot vandaag!

Een andere vriend, Jacques, verbaasde me deze morgen toen hij het zomaar had over ‘haptonomie’. Ik had geen idee, lieve lezer. Jij wel?

Dit is wat Van Dale erover zegt:

de (v.)

(na 1950) gevormd van Gr. haptein (aanraken) + -nomie

1 leer en studie van het gevoel en het gevoelsleven die de aspecten van het nabijheids-, aanrakings- en gevoelscontact van menselijke affectieve relaties bestudeert en beschrijft (wordt in verschillende (para)medische behandelwijzen toegepast)

Deze link brengt je bij het Wikipedia-artikel.

Ik laat deze kwestie voor wat zij is, en spoed me naar een woord dat bij Verschueren in de onmiddellijke buurt van ‘haptonomie’ prijkt, namelijk ‘hapschaar’.

Van Dale leert ons daarover het volgende:

de (m.)

(1691) <Fr. happe-chair, van happer (vastpakken) + chair (vlees)

1 lagere gerechtsdienaar in vroeger eeuwen, vormvariant: hapscheer

2 (gewestelijk) inhalige kerel, vormvariant: hapscheer, synoniem: vrek

3 (gewestelijk) penningmeester, vormvariant: hapscheer

En dit halen we bij de Trésor de la Langue Française Informatisé:

 Happe-chair, subst. masc., vx. Agent qui arrête les voleurs. Ils [les paysans] ne savaient rien, ils n'avaient rien vu, ils ne croyaient pas... d'abord ils n'aimaient guère les gendarmes, les happe-chair, qui poursuivaient les conscrits réfractaires (POURRAT, Gaspard, 1922, p. 43). Au fig. Personne avide. Je ne veux pas vous ruiner, je ne suis pas un happe-chair après tout (HUGO, Misér., t. 1, 1862, p. 951).

Twee nieuwe woorden op één dag, wat een luxe!