We leven in een vreemd land.

De politieke leider van de Brusselse Franstalige partij vergelijkt de beslissing van de Vlaamse regering in verband met de niet-benoeming van drie burgemeesters in de Brusselse rand met die van de Duitse bezetter. Voor hem is dat een heldere logica, een vergelijking die nauwelijks mank gaat.

Het conflict is vrij eenvoudig.

Men heeft in België op een bepaald moment een taalgrens getrokken, in een wanhopige poging om een ‘definitief’ einde te maken aan de taalkwestie en aan de voortdurende politieke spanningen tussen de Nederlandstalige en Franstalige inwoners van dit land, vooral in en rond Brussel. De Franstalige Brusselaars hebben die taalgrens nooit echt aanvaard. Zij redeneren zo: wij leven in België en wij vestigen ons waar we willen en we spreken de taal die we willen, zeker onze moedertaal.

Vlaanderen wil de verfransing rond Brussel tegengaan en houdt zich dus strikt aan de taalgrens en de taalwetten. Die twee opvattingen zijn niet te verzoenen.

Stel je eens in de plaats van die Franstalige Brusselaars. Zou jij in hun geval je eigen taal opgeven en ‘Vlaams’ gaan spreken?

Nochtans is dat precies wat Vlamingen altijd doen. De vele tienduizenden Vlamingen die in de Waalse industrie en in de landbouw gaan werken zijn in de negentiende en ook nog in de twintigste eeuw, zijn allemaal, zonder enige uitzondering, op de waardij van één generatie, volledig verfranst. Vlamingen die naar Nederland uitwijken, zelfs tijdelijk, spreken binnen de kortste keren het Nederlands van hun omgeving. De Vlaamse emigranten naar Canada en naar de Verenigde Staten spreken Engels, hun kinderen spreken alléén Engels. Mijn jongste zoon is na zijn studies Germaanse in Leuven naar Brussel gaan werken en sprak binnen de kortste keren zo vlot Frans dat zijn collega’s niet konden geloven dat hij een Vlaming was.

Wat is het verschil met de Franstalige Brusselaars?

Heel eenvoudig: zij hoeven zich niet aan te passen. Er wordt op hen geen druk uitgeoefend om zich te onderwerpen aan hun omgeving: zij domineren hun omgeving. Zij zijn meer begoed dan de Vlamingen, ze kopen de huizen en de gronden in de randgemeenten van Brussel gewoon op. Ze werken in de grootstad en hebben er een goede baan, maar verkiezen te wonen in de landelijke groene maar vooral elitaire gordel rond Brussel, waar ze ver zijn van de allochtone emigranten die Brussel onveilig en verloederd maken.

Waarom zouden ze Nederlands leren?

Voor onze rijke cultuur? Zij beschouwen de Franse als veel rijker en ze hebben niet eens ongelijk. Geen enkele Vlaming zal beweren dat de Vlaamse taal, de Vlaamse kunst of literatuur belangrijker zijn dan de Franse en gelijk hebben ze.

Ze hoeven ook geen moeite te doen om zich verstaanbaar te maken, zoals de Vlamingen die naar een anderstalige streek emigreren of gaan werken. Waar ze ook gaan, verstaat men hun Frans en is men zonder meer bereid om hen in het Frans aan te spreken. In enkele randgemeenten zijn ze nu overweldigend in de meerderheid, zodat ze zich kunnen beroepen op ‘democratische rechten’: de drie burgemeesters zijn inderdaad democratisch verkozen, met zeer ruime meerderheden.

Waarover zeuren wij dan?

Omdat democratie niet zomaar de wet van de meerderheid is, of van een plaatselijke meerderheid. Democratie veronderstelt ook dat men de wetten van het land respecteert en in België zijn dat ook en vooral de taalwetten en de talloze infame akkoorden die de taalgroepen hebben gesloten om hier samen te kunnen overleven. Men kan dus niet zomaar ergens een streek overnemen, kracht is macht, en alle wetten en overeenkomsten en compromissen aan zijn laars lappen. Wij Vlamingen mogen dat niet op Waals grondgebied, zij mogen dat niet op Vlaams. Ook dat is zeer eenvoudig, ook dat is democratie.

De Franstalige Brusselaars moeten leren inzien dat België inderdaad een vreemd land is, dat het samenleven van anderstalige groepen slechts mogelijk is als men elkaar respecteert en de afspraken naleeft, als men zich onthoudt van imperialistische praktijken. België hangt aaneen met de subtiele afspraken die de bevolkingsgroepen in de loop der eeuwen hebben gemaakt. Wie daaraan raakt, brengt het voortbestaan van dit België in direct gevaar.

Jeu de main, jeu de vilain, zegt men in het Frans; bij ons is dat ongeveer: wie wind zaait, zal storm oogsten.

Misschien heeft Vlaanderen niet veel te winnen met het einde van België. Franssprekend België en met name Wallonië hebben echter zeer veel te verliezen. Maar daar trekken de Franstalige Brusselaars zich niets van aan: hun sterke unie met Wallonië is een cynische politieke berekening, een kwestie van zetels in het parlement. Zij hebben geen last van de economische teloorgang van Wallonië, zij eten uit de vleespotten van Brussel en Europa.

Men kan en zal wellicht nog honderd jaar zeveren over de taalkwestie in en rond Brussel (want elders stelt die zich niet, tenzij misschien in de bescheiden gemeente Voeren). Maar één ding is zeker: de Vlaamse Gemeenschap zal de veroveringsdrang of zelfs de de facto annexatie van de Brusselse rand door de Franstaligen nooit aanvaarden. Er is geen enkele politieke partij die dat aan haar leden kan verkopen. Er is geen enkele politicus of politica die naar de (Vlaamse!) kiezer kan trekken met een reputatie van laksheid op dat punt, laat staan een schandvlek van capitulatie.

Er is dus geen politieke oplossing voor het probleem van de verfranste randgemeenten. De onzinnige toestand die er gegroeid is, zal wellicht nooit de officiële erkenning krijgen die de Franstaligen opeisen, noch hebben we veel reden om te hopen dat die verfransing ooit nog ongedaan kan gemaakt worden. Men zal dus, aan beide kanten van de taalgrens, met die onzinnige situatie moeten leren leven, want niemand is bereid ervoor te sterven.

Als de Franstalige Brusselaars en de Waalse politici die hen steunen of dulden het spel dus hoog willen spelen, moeten ze beseffen dat hen ongetwijfeld hetzelfde lot wacht, en wel in dezelfde streek, als de Franse Empéreur Napoléon in 1815. Het is misschien goed dat ze bedenken dat de leeuw die nu over de povere restanten van het toenmalige slagveld en de al dan niet verfranste maar steeds verder oprukkende verkavelingen waakt, geen symbool is van België/la Belgique maar destijds is opgericht door de (enige) Nederlandse koning van de zeer tijdelijk verenigde Nederlanden ter herinnering aan zijn zoon, overigens een minder dan geniaal strateeg, die tijdens de slag bij Waterloo gewond was geraakt.

Ook dat is een historische vergelijking en een minder kwetsende, denk ik.

De Fee spreekt:

Sterren, verleen uw zalvende zegen!

Aardse elementen, staak uw toorn!

En gij, Oceaan, slaap

binnen de rotsige grenzen

die je domein omcirkelen!

Laat geen ademtocht verstoren

de ruïne op deze grazige heuvel

laat zelfs de rusteloze herfstdraden

sluimeren op de onbewogen lucht.

Ziel van Ianthe!

jij bent uitzonderlijk waardig bevonden

voor de felbegeerde gunst

die de goeden en de eerlijken wacht

en hen die hebben gestreden

en met resolute wilskracht overwonnen

de trots der aarde en haar nijd

die de ketenen verbroken hebben

de ijzige ketens van de sleur

en die gestraald hebben

als de Morgenster van hun tijd.

Ziel van Ianthe!

Ontwaak! Verrijs!

Plots verrees

Ianthe’s ziel en stond

gans schoon in naakte zuiverheid

een perfecte afstraling

van haar lichamelijke vorm

vervuld van onuitspreekbare pracht en gratie

elke aardse smet was nu vergaan

de ziel nam haar aangeboren waardigheid weer op

en stond onsterfelijk te midden van ’t verval.

Op het sterfbed lag het lijk

gewikkeld in diepten van sluimer

de trekken verstard en uitdrukkingsloos

maar toch was het nog een levend wezen

en elk orgaan vervulde nog steeds

zijn natuurlijke functie

het was wonderlijk om zien

de aanblik van het lichaam en de ziel

dezelfde wezenstrekken waren daar

dezelfde tekenen van identiteit

en toch o zo verschillend!

Het ene verlangt naar de Hemelen

snakt naar zijn eeuwig durend erfgoed

in voortdurende verandering

en immer rijzend wentelt het zich

in eindeloos zijn.

Het andere is voor korte tijd

de onwillige speelbal van het lot

en van de passies en zwoegt en strijdt

en flitsend snelt het door zijn trieste tijd

en dan als een nutteloos en versleten tuig

rot het, vergaat en is voorbij.

De Fee spreekt:

Geest die zo diep zijt neergedaald!

die zo’n hoge vlucht hebt genomen, Geest!

Gij de onverschrokken en milde

aanvaard de gunst

die uw waardigheid heeft verdiend

stijg met mij in de wagen.

De Geest:

Droom ik nu? Is dit nieuw gevoel

slechts een visioen

een waanbeeld van mijn sluimer?

Als ik waarlijk een ziel ben

een vrije, van haar lichaam bevrijde ziel

spreek dan nogmaals tot mij.

Fee:

Ik ben de Fee Mab en mij is het vergund

de wonderen van de mensenwereld te bewaken:

de geheimen van het onmetelijk verleden

vind ik in het onfeilbare bewustzijn van de mens

die gestrenge onverbloemde kroniekschrijvers

de toekomst telkens resultaat van eigen oorzaak

die vergaar ik

niet de scherpe pijn die het vergeldend geheugen

achterlaat in de harde inborst van een zelfzuchtig mens

noch het extatisch bonzen van het hart

dat degene voelt die aan de deugd is toegewijd

wanneer hij terugblikt op wat hij heeft gedacht en gedaan

in een welbestede dag

al dat is door mij niet voorzien en niet geteld

en toch is het mij gegeven om te verscheuren

de sluier van sterfelijke kwetsbaarheid

zodat de geest bekleed met onveranderlijke zuiverheid

mag vernemen hoe hij ten spoedigste

het grote doel mag bereiken

waarvoor hij in leven was

en de vrede mag smaken

de vrede waaraan uiteindelijk

alle leven deelachtig zal zijn.

Dit is de het loon voor deugdzaam leven

gelukkige Ziel, bestijg de wagen met mij!

Mijn woorden zijn nog niet koud, of de nieuwe aartsbisschop van Mechelen-Brussel haast zich om het goede voorbeeld van zijn voorganger af te zweren en de ergste vrees van velen binnen en buiten de kerkgemeenschap te bevestigen.

Godfried Danneels hield zich wijselijk aan de raad van Jesaja: ‘men hoorde hem schreeuwen noch roepen en zelfs zijn stem niet verheffen op straat’ (Jes 42, 2-4, klik hier voor meer uitleg: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=592145). De uitzonderingen die hij daarop nu en dan toch meende te moeten maken, bijvoorbeeld toen hij zich memorabel laatdunkend uitliet over de moed van Hugo Claus bij diens beslissing om waardig het leven te verlaten, of toen hij de gelijkwaardigheid van de vrouw schabouwelijk reduceerde tot een geografisch beperkt en recent cultuurgebonden verschijnsel, waren des te opvallender omdat ze zo scherp contrasteerden met zijn meer bewonderenswaardige gebruikelijke en terechte intellectuele schroom.

Vandaag, 28 maart 2010, was er een betoging tegen abortus en de abortuswetgeving in ons land, die nu twintig jaar van kracht is. Er waren naar verluidt achthonderd manifestanten en aartsbisschop Léonard was zeker de meest opgemerkte onder hen. De primaat van België, de eerste op de protocollaire lijst van het land, verzet zich openlijk, ‘zijn stem verheffend op straat’, tegen een democratisch tot stand gekomen wet, die ook hij wettelijk verplicht is te onderhouden. Wat staat ons nog te wachten met deze man?

Vanzelfsprekend staat het eenieder vrij om zijn of haar mening te uiten, ook over de vigerende wetten. Wat mij stoort aan dit optreden van de aartsbisschop is dat hij dit niet doet, niet kan doen als een gewone burger van dit land, maar als aangesteld hoofd van de katholieke kerk in België en als aanvoerder van de Belgische protocollaire lijst. Hij maakt derhalve misbruik van zijn (allesbehalve democratisch verworven) positie om het standpunt te helpen verdedigen van een uiterst kleine minderheid.

Hoewel het een democratisch recht is van iedereen om te protesteren tegen welke specifieke wetgeving dan ook, is het voor een vooraanstaand lid van het establishment totaal ongepast en zelfs ondemocratisch om zich aan te sluiten bij straatacties van enkelingen. Hij moet zich in zijn positie veeleer voegen of ten minste neerleggen bij de democratische meerderheid, wat die ook beslist.

De reden voor zijn optreden is natuurlijk evident. Hij zal zich wel wachten om wekelijks openlijk allerlei minderheidsverzuchtingen te gaan ondersteunen. Wij zullen hem allicht niet zien mee opstappen ter ondersteuning van de ongeveer even talrijke voorstanders van de wederinvoering van de lijfstraf in het onderwijs, om maar iets te noemen. Neen, het is hem niet te doen om minderheden te steunen in hun democratische verzuchtingen, maar om een standpunt onder de publieke aandacht te brengen dat is voorgeschreven door een ondemocratische internationale macht, namelijk de Rooms-katholieke kerk, die hier in België wel een even rijk als bedenkelijk verleden heeft, maar die vandaag nauwelijks nog enige invloed heeft en aan dewelke zelfs de meest optimistische sociologische studies geen andere toekomst voorspellen dan een steeds snellere af- en definitieve ondergang.

Léonard is een man van de controverse. Dat wist men, ook in Rome en het is waarschijnlijk dat men precies daarom in Rome voor hem gekozen heeft toen men een nieuwe kerkleider zocht voor dit sterk geseculariseerde landje. Elke hoop dat men daarmee die ontkerkelijking een halt zou kunnen toeroepen lijkt mij echter ongegrond en zelfs meer dan een beetje vermetel. De ongodsdienstigheid van onze bevolking is immers niet te wijten aan onwetendheid over de kerkelijke standpunten, maar aan een terechte en bewuste afwijzing ervan. Ook de meest eenvoudige gelovigen zijn zeer zwaar ontgoocheld over de kerk waarin ze geloofd hebben. Zij hebben ingezien dat ongeveer alles wat men hen heeft voorgehouden, de kritiek van het gezond verstand niet weerstaat. De onderdanige devote houding die men van hen eiste, stond in schril contrast met de arrogantie en de wereldse rijkdom en machtsgeilheid van de kerkleiders en het kerkinstituut. De morele voorschriften van een verstarde en wereldvreemde religie strookten niet meer met hun dagelijkse praktijk en hun diepste overtuigingen. Wat de religie nog aan geloofwaardigheid restte, ging finaal verloren in de ontluisterende schandalen waarin haar bedienaars keer op keer verwikkeld raakten.

Dit alles resulteerde in een massale terugval van het aantal priesters en religieuzen, van wie velen zelfs op rijpere leeftijd nog voor een burgerlijk leven kozen, maar ook voor het herleiden tot quasi nul van het aantal priesterroepingen.

Dat maakt dat de gemiddelde leeftijd van de parochiepriesters in België de pensioengerechtigde leeftijd ver overschrijdt, een fenomeen dat niet echt opvalt omdat de gemiddelde leeftijd van de kerkgangers een zelfde trend vertoont. Er is geen enkele parochie meer die nog over een eigen exclusieve priester beschikt.

Het ziet er niet goed uit voor de kerk in België. Enerzijds verheugt mij dat ten zeerste. Ik meen immers dat de evolutie die wij tijdens ons leven hebben meegemaakt niet alleen onafwendbaar was, maar ook uiterst bevorderlijk voor de emancipatie van ons volk. Wij zijn beter af zonder de kerk zoals we die helaas gekend hebben.

Nochtans heb ik steeds gehoopt dat er een andere kerk mogelijk zou zijn, een kerk die niet hiërarchisch en dogmatisch afhankelijk was van Rome, een vooruitstrevende en vernieuwende kerk, een menselijke kerk, een gemeenschap van mensen. Velen hebben dit met mij gedroomd ten tijde van het concilie, maar allen zijn we zwaar teleurgesteld in onze verwachtingen. Nogmaals hebben de zogenaamd behoudende krachten het gehaald in de kerk.

Behoudend, conservatief… dat zijn de kernwoorden van de nieuwe aartsbisschop. Hij stelt bij elke gelegenheid de vraag: wat is er verkeerd met het behouden van het goede?

De man vergist zich grotelijks. Wat hij voorstelt om te behouden is niet het goede, maar het kwalijke; niet het essentiële maar het toevallige en bijkomstige; niet het ware en waardevolle maar het mythische en bijgelovige; niet het verheffende, maar het vernederende; niet het reddende, maar het veroordelende.

Het misplaatst conservatisme, het rabiaat en starlings behoudsgezinde van de kerk heeft in de geschiedenis geleid tot de meest afschuwelijke misdaden en tot de verschrikkingen van de godsdienstoorlogen. In onze tijd is het de directe oorzaak van de totale destructie en het trieste einde van de ooit zo trotse kerk in onze contreien. Mensen als de bevriende Ratzinger en Léonard prediken het conserveren en het behouden, maar precies daardoor verjagen zij de gelovigen uit de kerk, net als de cherubs met het vlammend zwaard die in Genesis de ingang van het Aards Paradijs bewaken nadat God de mens eruit verbannen had; als ware Engelen des Doods maken zij in hun intolerante waanzin een einde aan de laatste restanten van het Rijk Gods op Aarde. 

Een van de argumenten die de katholieke kerk nog steeds aanhaalt om haar prioriteit te bewijzen tegenover andere kerken, zoals de protestantse, is haar apostoliciteit, dat wil zeggen het feit dat zij in een ononderbroken traditie teruggaat op de apostelen zelf. Welke intrinsieke waarde dit argument ook moge hebben of missen, het is een gevaarlijke redenering. Het betekent immers dat de kerk haar hele traditie trots valideert, dat men de hele ononderbroken geschiedenis van de Roomse kerk zelfbewust met zich meedraagt.

Nu is zelfs bij de meest devote katholieken enige gezonde kritiek niet afwezig op allerlei gebeurtenissen en toestanden uit het rijke Roomse leven. Niet alle pausen waren waardige plaatsvervangers van Christus op aarde, weten we nu wel. Maar er is veel, veel meer te vertellen over die ononderbroken overlevering dat de katholieke kerk vandaag nog steeds verzwijgt.

Zo is er een bevreemdende en gruwelijke traditie die zich situeert in de Goede Week en die sinds de Middeleeuwen een hardnekkig leven leidt.

In 1144 verdween in Norwich een jongen, William genaamd, op de maandag van de Goede Week, toen de 20^ste maart. Zijn dode lichaam werd teruggevonden op de vooravond van Pasen. Kort daarop verspreidde zich het gerucht dat hij vermoord was door de plaatselijke Joden. Aanvankelijk hechtte men niet onmiddellijk geloof aan die beschuldiging, tot men in kerkelijke middens wees op het feit dat de 20^ste maart voor de Joden de 14^de dag was van de maand Nissan, het Joodse paasfeest. Men verdacht de Joden ervan de knaap ritueel vermoord te hebben aan het kruis, zoals Christus. Meteen begon de verering van de knaap als een martelaar en een heilige, met als feestdag 26 maart. 

Bloedbeschuldigingen als deze heeft de kerk bewust verspreid en aangemoedigd. Vaak wanneer een onopgehelderde moord op kinderen of jongeren zich voordeed, richtte men beschuldigingen van rituele moord aan het adres van de Joden. Op 23 maart 1475 verdween een zekere Simon in Trento op Witte Donderdag; zijn verminkte lichaam vond men terug op Pasen. Het bisdom heeft hem officieel vereerd als een heilige tot in 1963.

Het was niet eens nodig dat de feiten zich afspeelden tijdens de Goede Week. Anderl Oxner uit Rinn in Tirol was zogezegd vermoord door de Joden in 1462; in feite was zijn oom de dader. Desondanks kreeg hij in 1671 een kerk die aan hem gewijd was en een feestdag op 12 juli. Vandaag is de kerk toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw-Boodschap (feest op 2 juli), zijn gebeente heeft men pas in 1985 stiekem verwijderd van onder het hoogaltaar.

Voor de moord op Little Sir Hugh van Lincoln in 1255 zijn achttien Joden opgehangen; een grafplaat met de valse beschuldigingen was te zien in de kathedraal van Lincoln tot in 1959.

Het verhaal van de rituele kindermoord door de Joden was wijd verspreid in de katholieke kerk gedurende haar hele geschiedenis. In het Spanje van Franco heeft men de kindermoord door de Joden herhaaldelijk als een historisch feit voorgesteld in burgerlijke en kerkelijke geschriften.

Op geen enkel moment is er vanuit de katholieke kerk een officiële rechtzetting gekomen, of een verontschuldiging voor de racistische hetze, of een schuldbekentenis voor de moord op onschuldige Joden. Het is een van die horrorverhalen uit de apostolische traditie, die de kerk bewust met zich meedraagt, naast zoveel andere, schaamteloos, schouderophalend. De katholieke kerk staat boven alle verdenking, alle schuld, alle vervolging ook.

Dat is nog steeds haar standpunt, ook in de huidige felle mediadiscussies over het seksueel misbruik door priesters van kinderen. Men is hoogstens bereid enkele individuele verantwoordelijken intern te ‘berispen’, zoals de Ierse bisschoppen die jarenlang zaken in de doofpot stopten die door iedereen geweten waren. Wat in Ierland is gebeurd, is overal ter wereld gebeurd in de katholieke kerk, crede Roberto experto.

Dat de kerk als instelling enige verantwoordelijkheid zou dragen, dat is voor haar gewoon ondenkbaar.

Het is echter totaal onvoldoende dat sommige gezagsdragers nu na al die jaren onder druk van de media eindelijk publiekelijk hun lamlendig en weinig overtuigend leedwezen betuigen over wat er gebeurd is (en nog steeds gebeurt!), niet voor de slachtoffers, niet voor de daders.

Wij weten niet alles wat zich in de kerk heeft afgespeeld in tweeduizend jaar. De meeste gelovigen weten er zo goed als niets van en willen er ook niets van weten.

Wanneer slechts één op duizend van de vreselijke beschuldigingen zouden kloppen waarvoor er overvloedige bewijzen zijn, dan zou dat nog meer dan voldoende moeten zijn voor elke eerlijke gelovige én priester om zich voorgoed met diepe afschuw en schaamte af te keren van de kerk als instituut en van het overgrote deel van zijn bedienaars.

Op het graf van Sir Christopher Wren, de architect van (onder meer) Saint-Paul’s Cathedral, in die kathedraal, staat gebeiteld: Lector, si monumentum requiris, circumspice! Vertaald: gij die dit leest, als je naar een monument zoekt, kijk dan om je heen. 

Lieve lezers, als je een monument zoekt voor de liefdeloosheid van de kerk, kijk om je heen…

Als het goed is, dan zeggen we het ook.

Gisteren zijn we naar een concert geweest en dat was lang geleden. We moesten er niet eens ver voor lopen: in onze eigen gemeente, Rotselaar, waarvan Werchter een deelgemeente is. Sinds enige tijd hebben we in de gerestaureerde vroegere brouwerij Mena een cultuurcentrum en daar vond de voorstelling plaats.

Dit was het programma:

Strijkkwartet nr. 1 in g opus 8 van Prosper Van Eechaute

een monoloog van Luc De Smet naar Tolstoj.

Strijkkwartet nr. 1 ‘Kreutzersonata’ van Leoš Janáček

Strijkkwartet Prosperus ontleent zijn naam aan Prosper van Eechaute (1904-1964). Rond deze vrijwel onbekende Belgische componist organiseerde het Conservatorium van Brussel ooit een huldeconcert, waarop het Prosperus kwartet debuteerde met de uitvoering van het impressionistische Strijkkwartet nr.1 opus 8 à la mémoire de Maurice Ravel. Dit concert was voor Prosperus het begin van een jarenlange samenwerking met uitvoeringen van diverse werken uit het grote kwartetrepertoire (Dvořak, Schumann, Sjostakovitsj, Debussy, ...) naast creaties van hedendaags talent.

Naast het kwartet van Van Eechaute brachten zij het sterk aansprekende eerste kwartet van Leoš Janáček. De Tsjechische componist baseerde dit werk op een kortverhaal van de Russische schrijver Leonid Tolstoj, 'de Kreutzersonate', een verwijzing naar dit werk voor viool en piano van Beethoven. Dit aangrijpende verhaal over liefde, overspel en moord werd meeslepend verteld door acteur Luc De Smet. De muziek van Janáček sloot daarbij inderdaad perfect aan.

Luc De Smet studeerde Letteren en Wijsbegeerte aan de K.U. Leuven en toneel aan de École Internationale de Théâtre Jacques Lecoq in Parijs. Hij speelde en regisseerde voor gezelschappen in België, Nederland en Frankrijk en schreef scenario's voor film en televisie. Als pedagoog werkte hij aan diverse kunsthogescholen en universiteiten in Europa en de VS. Sinds 1986 leidt hij in Brussel zijn eigen internationale toneelschool ‘De Kleine Academie’.

Prosperus is samengesteld uit Eric Robberecht en Sophie Demoulin op viool, Tine Janssens op altviool en Stijn Kuppens op cello.

We waren met ongeveer vijfenzeventig aandachtige luisteraars. Waarschijnlijk had niemand ooit iets over, laat staan van Prosper Van Eechaute gehoord. Ik vroeg me stilletjes af of dat ook zo was voor Janàček (1854-1928). Ik hou al sinds heel lang erg veel van zijn zeer herkenbare en nooit vervelende muziek. Zijn overweldigende, spetterende Sinfonietta (1926) verbaast me keer op keer, vooral in de schitterende uitvoering met Václav Neumann en het Tsjechisch Filharmonisch Orkest. Ook zijn tweede strijkkwartet, Intieme brieven (1928) is heel sterk. De titel, zeer ongebruikelijk door de componist zelf toegevoegd, verwijst naar de passionele briefwisseling (meer dan 700 brieven) die hij van 1917 had met een gehuwde vrouw die 38 jaar jonger was dan hijzelf. Misschien speelde bij de keuze van die titel ook de herinnering mee aan de benaming van het tweede en laatste (volledige) strijkkwartet van Sibelius: Voces Intimae, opus 56 (1909).

Onvermijdelijk vergelijk je bij een live uitvoering de klank met die van je stereoset thuis. Het valt me altijd op hoe zacht, omfloerst en ruisend de strijkers klinken in het echt. Het is vrijwel onmogelijk om dat zelfde geluid uit je luidsprekers te toveren. Toch zal je me niet horen zeggen dat een live uitvoering ‘beter’ is, nee: gewoon anders. Ik luister nu al ongeveer vijftig jaar dagelijks vele uren naar muziek uit luidsprekers. Ik ben dat zo gewoon, dat ik de meeste muziek enkel op die manier ken en er ook op die manier van houd, ik ben geconditioneerd door die luistergewoonte. Voor mij klinken instrumenten zoals ze uit mijn (B&W) luidsprekers komen. Live muziek is voor mij zoals voor de meeste stervelingen de hoge uitzondering en het is telkens even wennen. Zo vond ik gisteren de eerste viool bijvoorbeeld veel te iel klinken, ze werd overstemd door de veel krachtiger altviool en de prominente cello. Bij een opname op CD werkt men zoiets elektronisch bij tot men een goede balans heeft.

Wij waren best tevreden over ons avondje uit. Toen we na afloop naar de auto wandelden, merkten we dat er rond de bochelmaan een tweede, heel groot donker aureool was, een intrigerend verschijnsel dat we nog nooit gezien hadden.

Deze morgen heb ik me weer eens geërgerd aan een van de luidruchtige jonge presentators van Klara; we zullen maar geen namen noemen. Waar vroeger die functie steeds bescheiden en sober was en men zich hoofdzakelijk beperkte tot een stijlvolle aan- en afkondiging, meent men nu, in deze lossere informele tijden, daar allerlei persoonlijk commentaar te moeten aan toevoegen, ex tempore nog wel, dat wil zeggen voor de vuist weg, de ingevingen van het moment volgend. Die drukdoenerij lijkt dan wel heel spontaan, maar het houdt vele risico’s in.

Vooreerst ben je volledig afhankelijk van de kwaliteiten of het gebrek daaraan van de presentator. Niet iedereen is even bekwaam, begaafd en toegewijd en het ad libitum live commentaar leveren is niet iedereen gegeven. Je hoort mensen dus ook stotteren en naar hun woorden zoeken en zich af en toe ook fenomenaal vergissen. Bart Stouten had het vorige zondag heel even over de aria La donna è mobile, die volgens hem uit Verdi’s opera Otello komt. Dat is zo ongeveer hetzelfde als zeggen dat To be or not to be uit Romeo and Juliet komt. Gelukkig herpakte hij zich snel bij het afkondigen van de aria uit Rigoletto, evenwel zonder zich te verontschuldigen voor zijn faux pas.

Men kan niet alles weten, natuurlijk en het grootste gedeelte van wat we zogezegd weten, omdat we er al eens iets over gehoord, gelezen of gezien hebben, is niet noodzakelijk ook parate kennis, was dat maar zo… Het zou dus goed zijn dat radio- en TV-mensen zich terdege zouden voorbereiden voor live interviews en andere praatprogramma’s en dat ze zich ook enigszins terughoudend, voorzichtig zouden opstellen, om geen dwaasheden te vertellen. Maar in een tijd waarin alles vlot moet zijn, de hele dag door, is dat natuurlijk niet mogelijk en dat is eraan te zien en te horen.

Een andere opvallende nieuwe trend betreft de programmering: we horen voortdurend dezelfde muziek. Enerzijds kiest men veilig, namelijk de kaskrakers en het overbekende repertoire, anderzijds speelt men de CD’s die men toegestopt krijgt van de platenfirma’s en die brengen hoofdzakelijk muziek uit waarvan ze zeker zijn dat ze zal verkopen. Bovendien krijg je die CD’s ook op de verschillende zenders te horen in dezelfde periode, soms zelfs op dezelfde dag… De radiozenders als reclamestations voor de platenfirma’s.

We kunnen die nieuwe ontwikkelingen betreuren en dat doe ik af en toe hartsgrondig. Maar we kunnen er helaas niet veel aan veranderen. Ik heb ooit op de website van de VRT een reactie geschreven over een execrabele reportage over de Last night of the Proms, nee niet ons afkooksel maar het Britse origineel. Ik kreeg daarop een verontwaardigde reactie van de betrokken beginnende reporter (dezelfde die deze morgen Daniel Daniels 'een jong aankomend contratenor van de nieuwe lichting' noemde, terwijl de man in 1966 geboren is en al sinds 1992 professioneel zingt, en ons vervolgens uitnodigde voor het nieuws van acht uur… om negen uur). Het helpt dus niet om te reageren.

Dus moeten we berusten. Dat betekent afhaken en dat heb ik voor Klara’s praatprogramma’s dan ook node gedaan. Ik luister daar nog enkel naar concerten zonder commentaar. Ik verneem van enkele correspondenten dat zij tot dezelfde conclusie gekomen zijn. We schakelen over naar andere zenders, maar daar is het probleem vaak hetzelfde. We kunnen nog altijd een zender opzoeken die continu muziek geeft zonder commentaar, zoals Klara Continuo. Maar daar hebben ze de slechte gewoonte om vrijwel nooit een muziekstuk in zijn totaliteit te laten horen, behalve als het om korte stukken gaat. Je krijgt dus één beweging uit een symfonie, dan één lied, dan drie onderdelen uit een suite van zes enzovoort. Dat is misschien goed als muzak of muzikaal behang, maar een horreur voor een muziekliefhebber.

Moeten we dan, met het enorme aanbod dat er is, toch nog onze eigen CD’s opzetten? Ik doe het in alle geval meer en meer.

Het is echter niet alleen het muziekaanbod dat me op stang jaagt. Wat we op TV te zien krijgen is niet beter, in tegendeel. Idem voor de (Nederlandse) literatuur, voor kranten en tijdschriften, voor opera en theater, beeldende kunst… Zeldzaam zijn de gelegenheden waarbij ik me in mijn sas voel bij het aanbod. En als er dan al eens iets is, zoals een grote tentoonstelling over El Greco, dan lokt die zoveel volk dat ik me wijselijk aan de drukte onttrek.

Het zal wel de kribbige oude dag zijn... Want ik verneem dat Klara nu meer luisteraars trekt dan voorheen, dat er meer jonge mensen luisteren. Dat is prachtig, natuurlijk, maar moet alles dan uitsluitend op dat nieuwe jonge publiek afgestemd worden? Zijn wij oudere mensen dan van geen tel meer? Zijn wij geen luisteraars, geen klanten, geen doelgroep, geen publiek, geen mensen?

Ik ontleen aan de jood Shylock deze bittere woorden: If you prick us, do we not bleed? If you tickle us, do we not laugh? If you poison us, do we not die? And if you wrong us, shall we not revenge? If we are like you in the rest, we shall resemble you in that. (Shakespeare, The Merchant of Venice).

Wij hebben heel ons leven gewerkt en belastingen betaald en nu genieten we van ons pensioen. We zijn met steeds meer en we hebben geld, want we behoren tot een generatie die geleerd heeft dat je geen onnodige uitgaven moet doen, dat je moet sparen voor je oude dag. We zijn gezonder en leven langer, maar we leven steeds meer in een wereld die aan ons voorbijgaat, die met ons maar weinig rekening houdt.

Men dwingt ons om af te haken, men sluit ons uit. Hoeveel senioren zitten niet te kijken naar TV-programma’s die bestemd zijn voor kleuters, kinderen, pubers, jonge volwassenen, dertigers, tweeverdieners, ja voor alle leeftijdsgroepen behalve de hunne?

Oud worden is eenzaam zijn. Dat denk ik vaak bij het beluisteren van een van Gustav Mahlers aangrijpende Ruckertlieder: Ich bin der Welt abhanden gekommen.

Ich bin der Welt abhanden gekommen,

Mit der ich sonst viele Zeit verdorben,

Sie hat so lange nichts von mir vernommen,

Sie mag wohl glauben, ich sei gestorben!

Es ist mir auch gar nichts daran gelegen,

Ob sie mich für gestorben hält,

Ich kann auch gar nichts sagen dagegen,

Denn wirklich bin ich gestorben der Welt.

Ich bin gestorben dem Weltgetümmel,

Und ruh' in einem stillen Gebiet!

Ich leb' allein in meinem Himmel,

In meinem Lieben, in meinem Lied!

Ik ben de wereld uit handen genomen

waar ik vroeger zoveel tijd heb mee verloren

men heeft al zo lang niets meer van mij vernomen

men zou wel gaan geloven dat ik ben gestorven.

Er is me ook helemaal niets aan gelegen

dat men mij voor gestorven houdt

ik kan helemaal niets inbrengen daartegen

voor de wereld ben ik goed en wel dood.

Ik ben dood voor werelds gewemel

en rust in een stil gebied

ik leef alleen in mijn hemel

in mijn liefde, in mijn lied.

vertaling © Karel D’huyvetters 2010

Hoor! vanwaar komt dat geruis?

Het is als de wonderlijke klank

die opstijgt rond een verlaten ruïne

en die een begeesterd wandelaar

des avonds hoort langs de weerkaatsende kust.

Zachter dan het zuchten van de westenwind

wilder dan de mateloze noten

van de wondere windharp

waarvan de briesgeesten

de snaren strelen.

De banen van regenbooglicht

zijn als manestralen die vallen

door kathedraalramen

in tinten die hun gelijke

op aarde niet vinden.

Daar is de strijdwagen van de Elfenkoningin!

Hemelse rossen stampvoeten in weerbarstige lucht

op haar bevel vouwen ze hun ragfijne wieken op

en houden halt gehoorzaam aan de teugels van licht

die de Toverkoningin aantrok.

Over die plek spreidde ze haar magie

leunde gracieus over de etherische wagen;

lang heeft ze gestaard en in alle stilte

de sluimerende jonkvrouw aanschouwd.

O, nee er is geen visionair poëet

die in zijn dromen

wanneer zilveren wolken

door zijn verbijsterde geest drijven

als hem de aanblik van al het lieflijke, wondere en machtige

verbaast, verrukt, verheft,

wanneer de verbeelding met één oogopslag

het wonderbaarlijke met het wondermooie vereent,

die ooit een verschijning zag

zo lichtend, zo mooi, zo prachtig

als die de rossen van de lucht beteugelde

en de tover van haar blik liet stromen

over de slapende jonkvrouw.

De wijde goudgele maan

scheen gedempt door de vormen

van haar volmaakte symmetrie

de wagen als paarlemoer doorzichtig

verbrak de manestralen niet eens

dit was geen aards tableau.

Wie dit tafereel had aanschouwd

dat alle menselijke glorie oversteeg

zou niet de goudgele maan hebben gezien

noch het sterfelijke vertoon

hoorde dan het ruisen van de nachtwind

noch enig aards geluid weerklinken

zag slechts het feeërieke vertoon

hoorde slechts de hemelse klanken

die de verlaten omgeving vervulden.

De Fee was teer van vormen;

gindse uitgerafelde wolk

die slechts de zwakste zweem

ontleent aan de avondlucht

en die de ingespannen blik

nauwelijks kan vatten

of wanneer ze wegsmelt in de waas

van het gloren in het oosten,

was amper zo fijn, zo frêle.

Maar de heldere ster

die als een edelsteen siert

de glinsterende kroon van de morgen

vertoont geen licht zo mild, zo krachtig

als wat uit de Elfenverschijning barstte

een purperen aureool over het tafereel spreidde

en met een golvende beweging

gracieus rond haar silhouet deinde.

Van haar hemelwagen

daalde de Fee neer

en driewerf bewoog ze haar scepter

omweven met kransen van amarant

haar tere wazige verschijning

bewoog met het wiegen van de wind

op heldere zilveren tonen

en sprak toen deze woorden

die geeneen kan horen

tenzij daartoe begiftigd.

Dit is de tweede aflevering van mijn voorgenomen volledige vertaling van Queen Mab, een jeugdwerk van Percy Byssche Shelley (1792-1822). Het eerste deel kan je hier lezen: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=541850.

Ik heb geen weet van een vroegere Nederlandse vertaling van dit jeugdwerk. Mijn vertaling is beschermd door de auteurswet van 1994 en mag dus enkel met mijn toestemming gebruikt worden; een simpel mailtje volstaat evenwel.

Anton Bruckner (1824-1896) is niet eenieders lievelingscomponist. Ik heb ooit, lang geleden, zelfs mijn abonnement op het muziekmaandblad ‘Luister’ opgezegd omdat er in elke aflevering een ellenlange en voor mij onverteerbare musicologische bijdrage stond over de componist en zijn werk. Nadien heb ik zijn muziek beter leren kennen en appreciëren, maar hoewel ik sinds jaren zijn negen symfonieën op CD in huis heb, gebeurt het me niet vaak dat ik zelf het initiatief neem om naar zijn muziek te luisteren, ik beperk me tot wat radio en TV van hem aanbieden en dat is overigens niet echt weinig.

Ongetwijfeld is zijn meest gekende werk het prachtige miniatuurtje Locus iste voor a capella of onbegeleid koor. Hij schreef het als een gelegenheidsstukje bij de inwijding van de votiefkapel in de kathedraal van Linz op 11 augustus 1869. Men noemt het soms een motet, maar liturgisch gezien is de tekst die van het graduale, een gebed, al dan niet gezongen, tussen de eerste en de tweede lezing, dus tussen epistel en evangelie. Het staat in de mis die voorgeschreven is voor kerkwijdingen.

Dit is de Latijnse tekst:

Locus iste a Deo factus est,

inaestimabile sacramentum;

irreprehensibilis est.

Vrij vertaald: Deze plek is door God gemaakt, een onschatbaar sacrament; ze is onberispelijk.

Voorwaar geen staaltje van grote liturgische diepgang of religieuze inspiratie, zou je zeggen. Het is wellicht door een devote monnik of vicaris snel neergepend toen er bij de mis voor kerkwijdingen ook nog gauw enkele passende tussenteksten moesten gevonden worden. De band met de Bijbel is niet evident, maar dit is waarschijnlijk de tekst die men in gedachten had:

Genesis 28,10-22

Jakobs droom in Betel

10 Jakob verliet dus Berseba en ging op weg naar Charan. 11 Op zijn tocht kwam hij bij een plaats waar hij bleef overnachten omdat de zon al was ondergegaan. Hij pakte een van de stenen die daar lagen, legde die onder zijn hoofd en ging op die plaats liggen slapen. 12 Toen kreeg hij een droom. Hij zag een ladder die op de aarde stond en helemaal tot de hemel reikte, en daarlangs zag hij Gods engelen omhoog gaan en afdalen. 13 Ook zag hij de HEER bij zich staan, die zei: ‘Ik ben de HEER, de God van je voorvader Abraham en de God van Isaak. Het land waarop je nu ligt te slapen zal ik aan jou en je nakomelingen geven. 14 Je zult zo veel nakomelingen krijgen als er stof op de aarde is; je gebied zal zich uitbreiden naar het westen en het oosten, naar het noorden en het zuiden. Alle volken op aarde zullen wensen zo gezegend te worden als jij en je nakomelingen. 15 Ikzelf sta je terzijde, ik zal je overal beschermen, waar je ook heen gaat, en ik zal je naar dit land terugbrengen; ik zal je niet alleen laten tot ik gedaan heb wat ik je heb beloofd.’

16 Toen werd Jakob wakker. ‘Dit is zeker,’ zei hij, ‘op deze plaats is de HEER aanwezig. Dat besefte ik niet.’ 17 Eerbied vervulde hem. ‘Wat een ontzagwekkende plaats is dit,’ zei hij, ‘dit is niets anders dan het huis van God, dit moet de poort van de hemel zijn!’ 18 De volgende morgen vroeg zette Jakob de steen die hij als hoofdsteun had gebruikt rechtop, en wijdde hem door er olie over uit te gieten. 19 Hij gaf die plaats de naam Betel; vroeger heette het daar Luz. 20 Daarna legde hij een gelofte af: ‘Als God mij terzijde staat en mij op deze reis beschermt, als hij mij brood te eten geeft en kleren aan mijn lichaam, 21 en als ik veilig terugkom bij mijn verwanten, dan zal de HEER mijn God zijn. 22 Deze steen die ik gewijd heb, zal dan een huis van God worden – en ik beloof dat ik u dan een tiende deel zal afstaan van alles wat u mij geeft.’

Het graduale is (misschien) zo genoemd omdat het gezongen werd op de trappen (gradus) van het altaar, of omdat ondertussen het missaal van de rechterkant van het altaar naar de linkerkant werd gedragen. Het behoort tot het proprium of het eigene van de mis van de dag. Mocht je het vergeten zijn (of nooit geweten hebben), dit zijn de delen van de katholieke mis:

• Ordinarium Missae: Kyrie Gloria Credo Sanctus Agnus Dei Ite missa est;
• Proprium Missae: Introïtus Graduale Alleluia / Tractus / Sequentia Offertorium Communio.

Zeker bij feestelijke misvieringen werden ook de teksten van het proprium gezongen en dat is de gelegenheid die Bruckner heeft aangegrepen om dit kleine meesterwerk te componeren.

Als je even googelt, krijg je een ruim aanbod van goede uitvoeringen, ook op Youtube en ik raad je aan om dat eens te doen, zeker als je het werkje niet kent, het duurt maar enkele minuten. De kans is echter groot dat je het al verscheidene keren gehoord hebt, want het is een erg geliefd repertoirestuk voor koren.

Emeritus professor Etienne Vermeersch heeft de kat de bel aangebonden: hij heeft zich in een veertig bladzijden tellend essay uitgesproken voor een wettelijk verbod op het dragen van een hoofddoek voor leerlingen (op school) en voor ambtenaren (bij de uitoefening van hun ambt). Toen ik dat vernam, heb ik stomverbaasd opgekeken.

Het is immers meer dan verrassend dat een overtuigd vrijzinnige het nodig vindt om in deze discussie een standpunt in te nemen ten gunste van een wettelijke beperking van de persoonlijke vrijheid. Zelfs indien men daarvoor overtuigende argumenten zou kunnen aanhalen, wat Vermeersch naar mijn aanvoelen op overtuigende wijze niet gedaan heeft, dan nog getuigt het van een merkwaardig agressieve opvatting over de rol van de politiek in de maatschappij, een opvatting die hij dan overigens deelt met zijn tegenstanders, de voorstanders van de afschaffing van de scheiding van kerk en staat. Waar ‘de islam’ hoofddoeken oplegt (op basis van de koran, de sharia of wat dan ook), wil Vermeersch die verbieden (in bepaalde omstandigheden) op basis van bestaande of nog te stemmen wetten.

Wie dat wil, kan nog eens nalezen wat ik hier al over de hoofddoeken kwestie schreef: typ in de linkerkolom ‘hoofddoek’ in het vakje ‘zoeken' in blog en klik dan op ‘zoeken’. De zeer lezenswaardige tekst van Vermeersch is te vinden op de website van De Morgen: http://www.demorgen.be/dm/nl/989/Binnenland/article/detail/1078671/2010/03/11/De-islam-en-de-hoofddoek-in-Belgie-een-bredere-benadering-Etienne-Vermeersch.dhtml

Professor Vermeersch meent dat men op zijn tekst enkel mag reageren met een even lange tekst. Ik zal het wel laten, lieve lezers, om elke gedachte, elk citaat, elke commentaar, elke conclusie van zijn tekst te analyseren en van mijn bedenkingen te voorzien. Ik beperk me tot wat ik als zijn belangrijkste beoordelingsfout beschouw.

Op grond van zijn jarenlange studie van de Islam meent de professor te mogen stellen dat het dragen van een hoofddoek zonder meer een bewijs is van een integristische, fundamentalistische, expansionistische, extremistische en zelfs terroristische islamitisch-godsdienstige levenshouding. Vertrekkend van die stelling, bouwt hij zijn betoog op, vaak tot in het absurde. Maar wat indien zijn grondstelling niet klopt?

Je hoeft voorwaar geen groot filosoof te zijn om in te zien dat wellicht slechts een zeer klein percentage van al de jonge vrouwen die een hoofddoek dragen ook een fundamentalistische moslima is. Je kan er zelfs donder op zeggen dat zij over hun godsdienst net zo weinig weten als gedoopte christenen over de hunne en dat het weinige dat ze erover weten in beide gevallen nauwelijks strookt met de teksten van de heilige boeken of de officiële leer van hun kerk.

Jonge moslima’s dragen een hoofddoek om allerlei redenen. Het is een intellectuele vergissing om precies daarin en daarin alleen de oorzaak te zoeken van alle conflicten tussen bevolkingsgroepen in onze maatschappij; het is dan ook overdreven, ongepast en zelfs onnozel om daarvan een breekpunt te maken; nochtans is dat precies wat Vermeersch doet.

Het is spijtig dat een vooraanstaand vrijzinnige zich aan dergelijke simplistische en eenzijdige journalistiek bezondigt en dat bovendien doet onder het mom van een wetenschappelijk onderbouwd betoog en vanuit een verlicht respect voor de vrijheid van godsdienst, geweten en vrije meningsuiting.

Enerzijds breekt hij alle mogelijke en onmogelijke argumenten af die de Islam zou kunnen aanbrengen voor het dragen van een hoofddoek (= het hoofddoek is helemaal niet belangrijk), maar anderzijds verheft hij het dragen van dat zelfde hoofddoek tot een onduldbare, uiterst zware inbreuk op de mensenrechten (= niets is belangrijker dan het hoofddoek). Dat is de kern van zijn vergissing en aangezien al zijn argumenten uitsluitend daarop gebouwd zijn, valt en staat zijn betoog met de juistheid van die zeer betwistbare basisstelling. Hij heeft die dubbelzinnigheid niet uit zijn tekst kunnen houden. Op verscheidene plaatsen spreekt hij zichzelf tegen. Een voorbeeld: hij roept herhaaldelijk de moslims op om dit symbool, dat geen historische grond heeft en dat voor hen dus secundair en zelfs onbelangrijk moet zijn, vrijwillig op te geven, iets wat hen niet moeilijk kan vallen, aangezien het niet tot de essentie van de godsdienst behoort. Maar hoe kan een zo onbenullig symbool dan een zo verwoestende invloed hebben op onze maatschappij dat het moet verboden worden, bij wet, nota bene? Een ander: op een plaats noemt hij (terecht) de huidige vrede tussen vrijzinnigheid en katholicisme en het moderne geseculariseerde Vlaanderen hard bevochten, op een andere plaats is die evolutie zonder problemen verlopen (quod non).

Waar de redenering faalt, zijn ook de conclusies onbewezen en onaanvaardbaar.

Er is geen enkele goede reden waarom men iemand waar dan ook zou kunnen verbieden om een hoofddoek te dragen. Het is onthutsend dat Etienne Vermeersch zich met zijn uitdagend standpunt allicht ongewild aan dezelfde extreemrechtse racistische zijde plaatst als de immer provocerende VB-kopman Filip Dewinter, die onlangs in plenaire zitting eiste dat een jonge vrouw met een hoofddoek van de tribune van het Vlaams Parlement zou verwijderd worden. Gelukkig kreeg de onverbeterlijke Dewinter daar de wind van voren van de voorzitter en van de andere partijen. Ik hoop dat er ook tegen dit idiote standpunt van onze professor, hoe emeriet en erudiet ook, voldoende reactie komt om hem tot wat meer ideologische terughoudendheid aan te zetten. Ik vrees evenwel dat hij zich in zijn oude dag heeft laten verleiden tot een betreurenswaardig maar koppig extremisme dat hem in andere tijden en andere dossiers zo bewonderenswaardig vreemd was, een goede eigenschap die er overigens toe geleid heeft dat men daarin toen wel tot belangrijke doorbraken is gekomen, iets wat wij van zijn huidige misplaatste inmenging in dit debat zeker niet kunnen verwachten, noch mogen verhopen.

Wij stellen ons Amerika (soms) voor als the land of the free, zoals ze in hun volkslied zingen, de grootste democratie ter wereld. Dat mag dan al zo zijn, maar democratie is een relatief begrip, zoals alle abstracte begrippen overigens. Wat in 1971 voor democratie doorging, zouden wij vandaag veeleer vergelijken met wat toen Oost-Duitsland was, de zogenaamde Duitse Democratische Republiek, de infame D.D.R. Het is niet omdat er verkiezingen gehouden worden, of dat er een parlement is dat er ook echt een democratisch bestel heerst in een land. Verkiezingen en parlementen waren er in alle communistische landen ook al, zij het met voorspelbare uitslagen, zoals de lachwekkende monsterscores van 99,9% bij de herverkiezing van zelfs de meest bloedige dictators.

Tijdens de Koude Oorlog maakte bijna elk land ter wereld zich schuldig aan ontoelaatbare geheime praktijken. Men zag overal vijanden, die met alle middelen, ook de meest verwerpelijke, moesten bestreden worden. Dat was ongetwijfeld een gevolg van de Tweede Wereldoorlog, toen de hele wereld opgedeeld was in vrienden en vijanden, allies en enemies. Daarin is pas met de val van de communistische regimes achter het IJzeren Gordijn enige verandering gekomen. Er zijn nu nog wel enkele schurkenstaten zoals Noord-Korea, Iran en de Taliban, maar Obama zal niet meer over Rusland spreken als the Evil Empire, het Rijk van het Kwaad, zoals Reagan steevast deed.

Wat is een democratie dan wel?

Etymologisch is het woord afgeleid van het Grieks, een samenstelling van dèmos, volk en kratos, macht. Het is dus een politiek systeem waarbij de macht bij het volk ligt. Maar een rechtstreekse, directe democratie bestaat in geen enkel land: het is niet denkbaar dat zelfs in een klein land als het onze iedere burger dezelfde rol zou spelen in het politieke bestel. Een parlement bestaat niet uit álle burgers, maar uit volksvertegenwoordigers. We spreken dan van een parlementaire of representatieve democratie.

Die vertegenwoordigers worden na vrije verkiezingen aangesteld en ze duiden in hun rangen mensen aan die bepaalde politieke en maatschappelijke functies opnemen, telkens voor een bepaalde termijn.

Met vrije verkiezingen bedoelen we dat elke burger zich kandidaat kan stellen, dat alle burgers gelijk zijn voor de wet, dat er geen privileges meer zijn, zoals in het feodale stelsel of de absolute monarchie. We bedoelen ook dat de mensen vrij zijn om een mening te hebben, om ze te uiten, ook als ze niet overeenstemt met die van anderen of van het regime dat aan de macht is.

Geldt in een democratie dan steeds de wil van de meerderheid, heeft de meerderheid altijd gelijk? Dat is een van de problemen binnen elk staatsbestel, ook binnen de democratie. Als mensen bijeen zitten om een beslissing te nemen, is het een democratische regel dat de meerderheid beslist. Maar dat betekent niet noodzakelijk dat het een democratische beslissing is of zelfs dat ze op democratische wijze genomen is. Een voorbeeld zal dat duidelijk maken.

Als een volksvergadering, met welke overweldigende meerderheid dan ook, een maatregel zou goedkeuren die strijdig is met democratische principes, bijvoorbeeld de afschaffing van de vrije meningsuiting of de discriminatie van een bevolkingsgroep, dan is die beslissing desgevallend wel op geldige wijze genomen, maar kan toch niet democratisch genoemd worden.

Evenmin is een beslissing echt democratisch wanneer ze wel in overeenstemming is met de democratische beginselen, maar slechts door een minderheid wordt goedgekeurd. De twee elementen moeten dus aanwezig zijn: meerderheidsbeslissing én in overeenstemming met de democratische principes.

En dan nog is er vaak een probleem: de meerderheid moet ook op een democratische manier tot stand gekomen zijn. Als men bijvoorbeeld de leden van een volksvergadering, het parlement zeg maar, onder druk zet, op welke manier dan ook (omkopen, bedreigen, voorliegen…) om een bepaald resultaat te bereiken, dan hebben we wel een meerderheid, maar geen democratische. Het is evident dat de communistische monsterscores niet het resultaat waren van vrije verkiezingen of van democratisch samengestelde en oordelende meerderheden.

Dat is dikwijls de moeilijkheid in onze moderne democratieën, ook hier bij ons. Wij spreken van particratieën, waarbij het de politieke partijen zijn die de werkelijke macht uitoefenen, niet de individuele verkozenen des volks. Onze vrije verkiezingen gaan niet echt of hoofdzakelijk tussen individuele burgers, maar tussen politieke partijen. Het partijbestuur legt de lijst en de volgorde van de kandidaten voor de verkiezingen vast, bepaalt de thema’s, de strategie, de prioriteiten, de allianties… Het is voor een individu vrijwel onmogelijk om zich als onafhankelijke kandidaat voor te stellen, los van een partij, hoofdzakelijk omdat hij of zij daartoe de middelen niet heeft. Die middelen komen van de staat zelf of van bijdragen van andere burgers en daar geldt het mattheuseffect: het water stroomt naar de zee.

In Vlaanderen spreken we van democratische partijen en andere, om een onderscheid te maken tussen het Vlaams Blok/Belang en alle andere. Die ene partij noemen we ondemocratisch en terecht: zij huldigt principes die niet stroken met de elementaire democratie, vooral het principe van de gelijkheid: het VB erkent immigranten en Moslims niet als evenwaardige burgers. In Nederland heeft men een partij die gelijksoortige denkbeelden voorstaat.

Het is in principe mogelijk dat partijen, of ze nu democratische principes huldigen of niet, democratisch samengesteld zijn en intern op een democratische manier functioneren. Dat dit zowel bij de ene als bij de anderen niet steeds het geval is, daar hoeven we geen tekeningetje bij te maken. Het VB lijkt meer op een dictatuur, door de langdurige concentratie van de macht bij slechts enkele personen en de weinig transparante werking. Maar het is ook een dictatuur van de meerderheid, die ondemocratische populistische ideeën voorstaat.

Men kan zich echter ook terecht vragen stellen bij het democratisch gehalte van álle politieke partijen. Dat is bij de Vlaamse Socialisten steeds het geval geweest en het is vandaag niet anders. Allerlei incidenten en interne afrekeningen maken dat duidelijk, het woord ‘democratisch deficit’ is zelfs openlijk gevallen. Binnen de CD&V heerst eveneens nog steeds een ijzeren partijdiscipline: het zijn de partijstandpunten die verdedigd worden; het aantal keren dat de volksvertegenwoordigers in het parlement hun geweten mochten volgen bij de stemming is op één vinger te tellen. De uitslag van stemmingen in het parlement is voorspelbaar: meerderheid tegen oppositie. Wisselmeerderheden zijn een taboe voor alle patijen, natuurlijk. In de Verenigde Staten zijn er maar twee partijen en dat maakt het nog bedenkelijker: het is ja of nee, er is geen plaats voor nuances.

Er zijn dus heel wat aspecten aan het democratisch karakter van een politiek bestel en van een samenleving en het is onwaarschijnlijk dat er ooit ergens een volmaakte democratie zou kunnen bestaan. We moeten het dus doen met benaderingen van dit ideaal. Dat betekent dat we voortdurend op onze hoede moeten zijn voor afwijkingen en inbreuken op de democratische principes, op alle niveaus en in alle omstandigheden.

De mens is niet steeds lief voor zijn medemens, homo homini lupus. De geschiedenis van het mensdom is er een van onvoorstelbaar geweld, vroeger en nu. Een van de vormen daarvan is de quasi onweerstaanbare neiging van mensen of groepen om dwang uit te oefenen op anderen. Dat gebeurt onvermijdelijk met wapens en wie de machtigste wapens heeft, heeft ook de grootste macht. Dat was vroeger zo en het is vandaag niet anders. Het is duidelijk dat dit geen democratisch principe is.

Daarom moeten wij ons steeds zonder aarzelen en ondubbelzinnig verzetten tegen elk gewapend ingrijpen, ook als dat zou ingegeven zijn door een terechte bezorgdheid voor de democratische principes. Laten we enkele voorbeelden bekijken.

De oorlog in Vietnam was, dat bleek overduidelijk uit de geschiedenis met de Pentagon Papers, geen strijd voor de democratie, noch politiek gezien, noch in de aanwending van de middelen; het was een onverdedigbare ingreep in een soeverein land, met als enige bedoeling het vrijwaren van de ideologische, politieke en economische macht van de V.S. in Indochina.

Hetzelfde moeten wij zeggen over de inval in Irak. Zeker, ook het bewind van Sadam Hoessein was allesbehalve een democratie, maar een gewapende inval door enkele landen, zonder mandaat van de Verenigde Naties en veroordeeld door vele democratieën en alle communistische en ex-communistische landen, is een ongeoorloofde inbreuk op alle internationale rechtsprincipes. Het is een aanfluiting van de democratie en het is onwaarschijnlijk dat men op die manier in een land een democratie kan herstellen of stichten.

Wij moeten ook de eindeloze conflicten en burgeroorlogen in centraal Afrika scherp veroordelen. Wij westerlingen dragen een zwaar koloniaal verleden met ons mee en dat maakt het ons onmogelijk om op een serene manier met onze vroegere kolonies om te gaan. Onder die omstandigheden zijn militaire contacten met hen, van welke aard dan ook, steeds totaal uit den boze. Als wij het regime in Kinsjasa of het leger van dat regime rechtstreeks of indirect steunen, dan zijn wij mede verantwoordelijk voor de misdaden tegen de mensheid die daar ontegensprekelijk begaan worden.

Het is een gruwelijke gedachte dat wij hier in onze militaire scholen sinds jaren de hogere kaders opleiden van een leger dat als een van de meest bloeddorstige ter wereld berucht is. Het is een ijzingwekkende gedachte dat wij met onze subsidies een leger helpen in stand houden dat zich voortdurend schuldig maakt aan vreselijke humanitaire aanslagen op het eigen volk. Het is een surrealistische gedachte dat het Congolese leger hier bij ons op onze nationale feestdag mee zou opstappen in het militair defilé en dat onze ‘jongens’ zouden opstappen in een parade in Kinsjasa ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de onafhankelijkheid van onze vroegere kolonie. Welk detachement zouden we daarvoor selecteren? De para’s die tijdens de onlusten in 1960 mishandeld zijn en die op hun beurt ettelijke slachtoffers gemaakt hebben onder de bevolking bij de ‘bevrijding’ van Belgen? Of de afdeling die tien nauwelijks bewapende strijdmakkers verloor in 1994?

Wat kan zelfs een ceremoniële Belgische militaire aanwezigheid in Kongo anders oproepen bij een bevolking die jarenlang door Belgische militairen is onderdrukt in de koloniale periode, dan een diepgewortelde weerzin? Militaire hulp gebeurt onvermijdelijk steeds aan het regime dat aan de macht is, niet aan de oppositie en in Kongo is het regime uitsluitend gesteund op militaire macht. Er zijn verkiezingen geweest, maar wij weten dat ze niet of nauwelijks democratisch waren en wij moeten vaststellen en durven erkennen dat dergelijke verkiezingen geen garantie zijn voor een democratisch bewind of voor een democratische maatschappij. Wij mogen ons niet verbergen, zoals de Belgische regering doet, achter die verkiezingen. Wij moeten durven uitspreken wat iedereen weet, namelijk dat er in Afrika wellicht geen enkel land is dat ook maar enigszins het ideaal van de democratie benadert en dat Kongo in de rij van die ‘prille’ democratieën zeker niet op de eerste plaats staat.

Pieter De Crem, onze Crembo, flamboyant minister van Oorlog, onvermoeibaar wereldreiziger, lakei van de Amerikaanse oorlogsindustrie, christendemocraat en katholiek gelovige, is een gevaarlijke idioot. Hij is dat vooral omdat hij zich daarvan niet eens bewust is. Hij is overtuigd van zijn eigen gelijk, zoals ook Nixon dat was. Hij glorieert in zijn rol als pseudomilitair aanvoerder, would-be veldmaarschalk, condottiere, Führer van ons afgeslankt, jonger en daardoor nu zoveel performanter leger, een leger dat zich op zijn instigatie ver moet houden van vredesmissies en zich concentreren op zijn basistaken: vechten, tegenstanders doden, collateral dammage of niet. Onze F-16 toestellen bestoken in Afghanistan met de meest gesofisticeerde wapens een zootje ongeregeld, de Taliban, ‘religieuze vrijheidsstrijders’ bewapend met gestolen AK-47’s en ineen geknutselde bermbommen. Ook dit is een oorlog die we niet alleen niet kunnen winnen, maar ook, zoals in Vietnam, een onverantwoorde en ongeoorloofde inmenging in een land waar we niets te winnen hebben, maar veel te verliezen.

Wij hebben niets geleerd uit Vietnam of uit andere conflicten, niets.

Dat heeft ook Daniel Ellsberg zich gerealiseerd. Toen hij de Pentagon Papers verspreidde onder senatoren en volksvertegenwoordigers, gebeurde er absoluut niets. Pas toen hij naar de pers trok en Nixon zich als een razende op deze klokkenluider wierp, kwam er enige politieke reactie. Maar dat betekende nog niet dat iedereen de 7000 bladzijden plots ging lezen; dat Nixon niet herverkozen werd; dat men zich onmiddellijk uit Vietnam ging terugtrekken: dat heeft allemaal nog jaren geduurd en Ellsberg is moeten blijven vechten, ook later onder meer tegen de inval in Irak.

Het is goed dat we even blijven stilstaan bij de gebeurtenissen van toen en bij mensen die de geschiedenis eigenhandig hebben veranderd zoals Daniel Ellsberg. Als we zo iemand vergelijken met het onthutsend frivole militarisme van feldwebel Pieter De Crem, dan stijgt het diepe rood van de plaatsvervangende schaamte ons tot over de oren. Wat moeten we aanvangen met dergelijke gevaarlijke idioten? In een democratisch bestel hebben daartoe verscheidene mogelijkheden. We kunnen zelf de alarmbel laten rinkelen, zoals ik hier nu doe. We kunnen ook aan hem en aan de partij waarvan hij een zo prominente vertegenwoordiger is, op de gepaste manier denken bij de volgende verkiezingen. Of we kunnen weer het speldje gaan dragen met het gebroken geweer, het symbool van dienstweigeraars en tegenstanders van oorlog.

Oorlog is immers een misdaad tegen de mensheid.

Ontluikende rozen

Het was lente en de klare dag

herboren in de krokusrode morgen

verjoeg met aangenaam gevoel

de bijtende kou.

Voor het aanbreken van de dag

was het weer al te streng geweest

voorbode van de warmte van de dag.

Ik slenterde door de besproeide tuinen

over de haakse paden, begerig

naar het genot van het volle daglicht.

Hier hing de rijp gestold

aan de gebogen grashalmen

en prijkte op de kronen van de groenten,

daar speelden ovale druppels

op de brede koolblaren.

Hier vergenoegden zich bedauwde rozenperken

zoals men die vindt in Paestum

in de opkomst van een nieuwe dageraad.

Daar glansde her en der een parel

op de berijpte struiken die verdween

bij het eerste gloren van de dag.

Was het nu de dageraad

die uit de rozen zijn roze tint putte

of verleende het rijzende daglicht

hen die en zo hun kleur.

De dauw is eender en de kleur

de morgen maakt ze gelijk

want Venus is de ene Godin

van de Morgenster en de roos.

Wellicht is ook hun geur eender

maar de ene waait uiteen hoog in de lucht

terwijl dichterbij de andere heviger is.

De godin van Paphos

heersend over ster en bloem tezamen

verleent aan beide een zelfde purperen pracht.

Toen brak het ogenblik aan

waarop de ontluikende bloemknoppen

zich ontplooiden in eendere blaadjes.

Hier is er een groen gedekt

met een nauwsluitende blarenhoed

daar toont een andere haar purperrood

met een aller-fijnst streepje.

Hier opent er een de verheven kroon

van haar fraaie obelisk en bevrijdt

de tip van haar purperen knop.

Een andere ontknoopt bovenaan

haar samengesnoerde kleed

reeds bedacht om zich te sieren

met zijn blaadjes.

Zonder aarzelen nu spreidt ze open

de glorie van haar glimlachende kelk

en laat de opeengepakte meeldraden zien

van haar purperen binnenste.

Een andere heeft nog maar net haar hoofd

in volle vurige gloed gekleurd

verbleekt nu verlaten

door haar verlepte blaadjes.

Ik verbaasde me over de snelle roof

en dit vluchtige seizoen

waarin rozen wijl ze ontluiken

al helemaal verwelken.

Zie hoe de rode manen van een purperen bloem

afvallen terwijl ik spreek

en de aarde fonkelt donkerrood bedekt.

Al de levensvormen, al de nieuwgeboren

brengt één dag voort en vernietigt

dezelfde dag.

Betreurenswaardige Natuur

die de bloemen slechts kort genadig is.

Wat je aan geschenken voor onze ogen tovert

ontruk je ons meteen.

Zolang als één dag

zo lang is het leven van een roos.

In hun jeugd belaagt de oude dag hen al.

Wat de rode dageraad aanschouwde

bij het prille ontluiken

ziet hij bij zijn terugkeer

aan het einde van de dag

oud en afgeleefd.

Maar zo hoort het:

hoewel ze in weinige dagen ten onder gaat

verlengt de roos haar leven

en volgt zo zichzelf op.

Komaan dan meid

pluk de rozen

terwijl de bloem jong is

en jeugdig je kracht

denk eraan

dat je leven zo voorbij is.

Dit is mijn vertaling of omzetting als je wil van een Latijns gedicht, De rosis nascentibus. Ik kan je niet zeggen wie de auteur is, want men weet het niet. Ooit is het toegeschreven aan niemand minder dan Vergilius zelf, maar dat geloven de latinisten vandaag niet meer. Al te veel eergierige auteurs hoopten door hun werk toe te schrijven aan de allergrootsten het prestige van hun aanzien en gezag op hun eigen werk te doen afstralen. Een andere kandidaat was Magnus Deci(m)us Ausonius, een laat-Romeins auteur die rond 393 in Bordeaux stierf. Maar als je dit gedicht in zijn vrij omvangrijk en verscheiden werk gaat zoeken, wacht je niets dan verwarring en teleurstelling.

Een onverdachte autoriteit als Lewis & Short, toch niet de minste onder de wetenschappelijke Latijnse verklarende woordenboeken, vermeld s.v. rosa dat de band van die bloem met Venus te vinden is bij Ausonius: sacred to Venus: Idyllia 14; cf. id. ib. 6, 76 and 92. Maar wie op zoek gaat naar de Idyllia of Edyllia van Ausonius komt van een kale reis thuis: zij komen niet voor als titel in de lijst van zijn werken. We moeten dus besluiten dat iemand op een bepaald ogenblik een verzameling of beter: een selectie heeft gemaakt uit de gedichten van Ausonius en die afzonderlijk heeft uitgegeven onder de titel Idyllia. Wanneer dat gebeurd is? Geen idee. Het kan zowel in de Oudheid gebeurd zijn als in de Renaissance, dat geeft ons ongeveer tien eeuwen om in te grasduinen.

Wie op zoek gaat… Lieve lezer, zoals Multatuli moet ik toegeven dat mijn verhaal eentonig is. Je zal het niet geloven, maar ons gedicht over de ontluikende rozen staat niet in het werk van Ausonius. Eén van de tekstuitgaven heeft het in een appendix, met de vermelding dat het gaat om een gedicht van ‘wellicht oudere datum’, maar van een anonieme auteur, ‘wellicht’ uit de vierde eeuw (en dus niet van Vergilius, 70-19 voor onze tijdrekening). De toeschrijving aan Ausonius zou pas gebeurd zijn door Aleander in een tekstuitgave van 1511. Zou dat misschien onze Idyllia zijn?

Waarom ik me zo verbeten op deze tekst geworpen heb, wil ik jullie graag verduidelijken.

Vooreerst beken ik gefascineerd te zijn door de roos als symbool. Ik schreef daarover een tekst die ik zelf nog steeds als een van mijn meest interessante beschouw. Ik nodig je uit om die nog eens na te lezen, want in wat hierna volgt, verwijs ik vaak naar die eerdere tekst. Klik dus even hier:

http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=395

Voor ons is de roos het symbool van brandende liefde; dat behoort tot onze cultuur. Als je iemand een of meer rode rozen schenkt, dan is dat bijna steeds een duidelijke boodschap van liefde of diepe genegenheid. Wij staan daar niet bij stil. Ik wel natuurlijk, ik wil nodig weten hoe we daartoe gekomen zijn en wanneer. Allerlei instanties willen ons laten geloven dat dit al zo was in de klassieke Oudheid. De roos was toen inderdaad bekend en wijdverspreid, dat zal elke geschiedenis van die bloem je duidelijk maken. Maar ik heb vergeefs gezocht naar een klassieke Griekse of Latijnse tekst waarin dat onomwonden kan vastgesteld worden.

In mijn wanhoop deed ik zelfs een beroep op mijn vriend Paul Claes, uitnemend latinist, literatuurkenner, vertaler, dichter en romanschrijver. Hij bevestigde de gevestigde opvatting en verwees naar de Anthologia Palatina, een verzameling van antieke teksten. Ik dus op zoek daarin, maar, lieve lezers, eentonig is mijn verhaal…

Onlangs deed ik nog maar eens een poging, die me een hele dag van het PC-kastje naar de muur van mijn bibliotheek liet hollen. Ik vertrok nogmaals van Lewis & Short, kwam dan weer bij Ausonius en vond uiteindelijk het gedicht over het ontluiken van de rozen, klik hier als je graag de Latijnse tekst eens leest:

http://www.hs-augsburg.de/~Harsch/Chronologia/Lsante01/Vergilius/ver_apro.html

Maar wat ben je met een tekst in het Latijn? Ook voor mij is dat zo goed als Chinees, met dat verschil dat ik met de hulp van een goed woordenboek na een dagje werk een omzetting in het Nederlands kan aanbieden van dit Latijns gedicht (en niet van een Chinees). Ik weet niet of er al Nederlandse vertalingen van bestaan, maar ik behoud me toch het copyright voor van deze versie. Men mag ze raadplegen en aanwenden voor persoonlijk gebruik en vermelden met mijn naam, dank u wel.

Hebben we nu een aanduiding dat de roos sacred to Venus is? Het lijkt er wel op: sideris et floris nam domina una Venus (v. 14) en: communis Paphie dea sideris et dea floris (v. 16), je herkent deze verzen wel in mijn vertaling. Merk op dat vers 14 klopt met de eerste verwijzing in Lewis & Short; de tweede en derde kan ik maar nakijken als ik ooit een exemplaar van de Idyllia vastkrijg. Maar is dat een bewijs dat de roos reeds in de oudheid het symbool was van de liefde? We weten dat dit gedicht niet van Vergilius is, dus is het geen bewijs voor de klassieke periode; het is ‘wellicht oud’, maar hoe oud? De toeschrijving aan Ausonius zou ons een bewijs leveren voor rond 390, wat al heel laat in de Romeinse tijd is, maar wij weten dat die toeschrijving onterecht is… Als we zouden aannemen dat het Aleander was die het gedicht opdiepte uit ik weet niet welke gedrukte bundel of duister manuscript, dan zitten we in 1511 en dat is de Renaissance.

Ik besluit dan maar ten voorlopige titel dat we nog steeds geen bewijs of zelfs maar een betrouwbare aanduiding hebben voor een band tussen de roos en Afrodite of Venus in de klassieke oudheid en dat dit verband dus uit een latere periode moet dateren, zoals ik stelde in mijn tekst over de uitdrukking sub rosa.

Toevallig bracht Google me na talloze pogingen nog eens op de prachtige en voortreffelijke website Theoi, klik hier voor een leerrijk bezoek: http://www.theoi.com/. Daar vond ik een interessant lijstje van citaten die onze godin in verband (zouden) brengen met onze roos.

Laten we ze even doornemen.

Het eerste is een fragment uit de Anacreontea, een onderdeel van de Anthologia Palatina, met gedichten die ten onrechte toegeschreven zijn aan Anacreoon (570-488); ze dateren uit de ruime periode die gaat van 100 voor onze tijdrekening tot de zesde eeuw. We lezen in fragment 35 dat de ‘zachte roos de adem is van de goden en de vreugde van de stervelingen, de glorie van de Kharites (de Gratiën) en de vreugde van de Erotes (of Amores, halfgoden in het gevolg van Afrodite/Venus) met hun rijke guirlandes en van Afrodite; het is een onderwerp voor poëzie en een gracieuze plant van de Muzen’.

De roos wordt hier uitbundig geloofd, maar slechts terloops, naast al de andere goden, halfgoden, muzen en de dichters aan Afrodite toegeschreven. Erg overtuigend is dit niet. Als we er dan nog bij bedenken dat het gaat om anonieme en vrij late Griekse teksten, die zelfs tot de vroege Middeleeuwen kunnen behoren…

Fragment 44 is nog vager voor een concrete toewijzing aan Afrodite: er is zelfs geen rechtstreekse band, enkel via haar zoon Eros/Amor.

Een volgend fragment (288), toegeschreven aan Ibycus (zesde eeuw voor onze tijdrekening) zegt: Kypria (=Afrodite, de godin van Cyprus) en Peitho met de zachte oogleden brachten jou op te midden van de rozenbloesems. Tja…

Dan komen we bij Pausanias, die leefde in de tweede eeuw, de tijd van Marcus Aurelius. Hij maakte een Beschrijving van Griekenland, wellicht op grond van eigen waarneming tijdens zijn reizen. In boek 6, 24, 6-7 lezen we: ‘Er is daar ook een heiligdom voor de Gratiën; de beelden zijn van hout, de kleren verguld, de aangezichten, handen en voeten zijn van wit marmer. Een van hen houdt een roos vast, die in het midden een teerling en de derde een kleine mirtentak. De reden waarom ze deze dingen vasthouden kunnen we hieruit raden. De roos en de mirte zijn aan Afrodite gewijd en verbonden met het verhaal van Adonis, terwijl de Gratiën van alle goden het meest verwant zijn met Afrodite (&c).’

Is dit de smoking gun of beter de geurige roos die we zo wanhopig zoeken? Wel… Ten eerste kunnen we Pausanias niet echt een vroege auteur noemen en dus niet representatief voor het oude Griekenland en wat Rome betreft niet voor de Republiek, enkel voor het latere keizerrijk. Bovendien vindt hij het nodig om uit te leggen dat de mirte en de roos aan Venus gewijd zijn, wat erop wijst dat dit niet evident was of algemeen geweten. Vervolgens is het niet een beeld van Afrodite dat de roos in de hand heeft, maar een van de Gratiën. Pausanias sleurt Afrodite er met de lieflijke lokken bij, mag je wel zeggen. Want de verwijzing naar Adonis klopt ook niet. Volgens het klassieke mythologisch verhaal besprenkelde Afrodite het dode lichaam van Adonis met nectar en veranderde zo elke druppel bloed in een… nee, geen roos maar een anemoon!

Volgens een heel recente en weinig betrouwbare tekst op het internet zouden de eerste rozen ontstaan zijn toen Venus haar teen kwetste aan een doorn toen ze Adonis bijstond in zijn laatste uren, maar wat daarvan de oorsprong zou zijn, behalve een rijke verbeelding van een romantische herbariste, is me niet duidelijk.

Bij Apuleius, de auteur van het Satyricon, die leefde rond 150, vinden we in ‘De Gouden Ezel’, een onderdeel van de ‘Metamorfosen’, een korte verwijzing naar een aantrekkelijke plek waar, naast vele andere planten en bloemen, ook ‘enkele schitterende rode rozen’ stonden; die plek, zegt hij, doet hem denken dat het de woonplaats is van Afrodite en de Gratiën’ (4.2). Ook hier is het veeleer een amalgaam van verschillende elementen, waaronder weliswaar ook enkele rozen, dat naar Afrodite verwijst; men kan hier bijgevolg evenmin spreken van een expliciete en directe band tussen de bloem en de godin.

Dan belanden we bij Nonnus, een epische dichter over wie we bijzonder weinig weten, zelfs niet in welke eeuw hij precies leefde, wellicht de derde of vierde eeuw na het begin van onze jaartelling. Hij schreef (naast een parafrase van het evangelie van Johannes!) een epos over Dionysos en zegt daarin: ‘de mirte, een kruid van de passie, dat (Afrodite) evenzeer bemint als de roos en de anemoon.’ (32.10) Een late, meer dan vage bron, een vrij algemene toewijzing van allerlei bloemen en planten aan Venus. In een verder fragment zien we wel rozen, maar niemand betwist dat die in de oudheid alom tegenwoordig waren om met hun geur de omgeving enigszins draaglijk te maken voor beschaafde menselijke omgang; dat die ook bij huwelijken gebruikt werden, betekent nog niet dat ze specifiek met Venus of de liefde verbonden waren, ze kwamen immers bij álle gelegenheden aan bod.

Ten slotte is er nog een vage tekst over ‘een schilderij van Zeuxis, in de tempel van Afrodite in Athene, waarop een heel jeugdige Eros afgebeeld staat, omringd door rozen’ in de Suda, een Byzantijnse encyclopedie uit de tiende eeuw. Vage band met Afrodite zelf, heel late bron.

Als dat alles is waarmee men voor de dag kan komen, dan blijf ik, nog steeds voorlopig, op mijn standpunt dat de roos pas in de Middeleeuwen het symbool is geworden van de liefde.

Ik vond nog een verwijzing naar Bonaventure Des Périers, een Franse auteur die rond 1543 gestorven is in Lyon en die onder de titel Des Roses een bijna letterlijke vertaling schreef van ‘ons’ gedicht (aangezien niemand anders het als auteur opeist). Ik citeer een kort stukje, dat aandachtige lezers moeiteloos zullen herkennen:

Pour donc un peu recréer mes espritz

au grand verger tout le long du pourpris

me promenois par l’herbe fresche et drue.

Là je veis la rose épandue

et sur les choulx ses rondelettes gouttes

courir, couler, pour s’entrebaiser toutes

&c.

Die tekst deed bij een Duitse Goethe-enthousiast in 1894 een belletje rinkelen: hij herkende in de aanvang van Des Roses de eerste verzen van een vroeg gedicht van Goethe: Zueignung (er is ook een korter, later gedicht van hem met dezelfde titel):

Der morgen kam; es scheuchten Seine Tritte

Den leisen Schlaf, der mich gelind umfing.

Dass ich, erwacht, aus meiner stillen Hütte

Den Berg hinauf mit frischer Seele ging; &c.

Maar daarin is nergens sprake van rozen.

Ik wil jullie ook dit zeer bekende gedichtje van Robert Herrick (1591-1674) niet onthouden, omdat het zo goed aansluit bij ons thema en zowat helemaal gestolen is uit het anonieme De rosis nascentibus of, meer waarschijnlijk, Des Périers’ Des Roses.

To the Virgins, to Make Much of Time

Gather ye rosebuds while ye may,

Old Time is still a-flying:

And this same flower that smiles to-day

To-morrow will be dying.

The glorious lamp of heaven, the sun,

The higher he's a-getting,

The sooner will his race be run,

And nearer he's to setting.

That age is best which is the first,

When youth and blood are warmer;

But being spent, the worse, and worst

Times still succeed the former.

Then be not coy, but use your time,

And while ye may, go marry:

For having lost but once your prime,

You may for ever tarry.

Dit is mijn omzetting voor wie zelfs dit simpele Engels te lastig is:

Aan de jonge meisjes, opdat ze hun tijd goed zouden gebruiken

Verzamel de rozenknoppen zolang je kan

de oude tijd vliegt immer heen

dezelfde bloem die je vandaag toelacht

zal morgen sterven.

De glorieuze hemellamp, de zon

hoe hoger ze stijgt

hoe sneller zal haar loop voleindigd zijn

en hoe dichter bij het ondergaan.

Er is geen betere leeftijd dan de eerste

wanneer het bloed en de jeugd warmer zijn

maar wanneer ze afgelopen zijn, volgen slechtere

en de slechtste tijd komt altijd na de vorige.

Laat je dus niet pramen en gebruik je tijd

en zolang je nog kan, trouw dan

want eens je je jeugd verloren hebt

kan je wel eeuwig blijven dralen.

Het thema van het plukken van de rozen herinnert onvermijdelijk aan Horatius’ Carpe diem (Carmina, 11). De Latijnse tekst vind je hier, samen met heel wat toelichting, in het Engels: http://www2.cnr.edu/home/sas/araia/horace1.11.html

Deze Nederlandse vertaling is van Anton Van Wilderode, natuurlijk. Hij zal me vanuit de hemel wel geen copyrights aanrekenen, ik haalde de tekst uit zijn ‘Liederen uit mijn landhuis’, en wel het exemplaar dat hij speciaal voor mijn zoon Dirk dedicaceerde in 1988.

Zoek niet te weten (het is ongeoorloofd)

welk levenseinde de goden voorbeschikken

aan mij, aan jou, Leuconoë, lief gekje!

Probeer niet verder naar de calculaties

te gissen van Chaldeeuwse wichelaren!

Veel beter is het lijdzaam te aanvaarden

wat ons te beurt zal vallen. Om het even

of Jupiter je nog méér winters toestaat

of thans de lààtste geeft die de Thyrrhenum

tekeer doet gaan tegen de puimsteenriffen:

wees wijs, filtreer je wijn, doe liever afstand

van iedere verwachting in de verte.

Het is immers kort dag. Terwijl we praten

ontvlucht de tijd ons treiterachtig.

Geniet ten volle van de dag van heden

en reken niet te zeer op die van morgen!

Vergeten we ondertussen ook het Sonnet voor Hélène niet van Ronsard dat ik hier enkele dagen geleden vertaalde en dat eindigde met:

Vivez, si m’en croyez, n’attendez à demain :

Cueillez dès aujourd’hui les roses de la vie.

Klik hier voor de volledige tekst: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=596000

Ik besluit met een opmerking over ‘ons’ gedicht. Misschien is het je bij eerste lezing van mijn vertaling niet opgevallen, maar ik vind het niet alleen erg fris en modern aandoend, maar in de beschrijving van de ontluikende rozen ook nogal overduidelijk erotisch… of is dat mijn oude-bokken-lusten-groene-blaadjes verbeelding? Klik hier om alles te weten over deze uitdrukking: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=157

Dank dat je met mij deze lange wandeling wou maken door de rozentuinen van de poëzie en de geschiedenis.

Karel

Een goede verstaander heeft maar een half woord nodig, of heeft aan een half woord genoeg.

Het is een gezegde in zowat alle talen, denk ik, en van alle tijden.

Plautus gebruikte het al in Persa, een van zijn blijspelen, rond 200 voor onze tijdrekening, maar was toen waarschijnlijk niet de eerste, het was dan al een staande uitdrukking, mogen we wel aannemen. Zijn precieze formulering was: dictum sapienti sat est (Persa, 729) en de betekenis is meteen duidelijk: wat je zegt is genoeg voor (deze) wijze, ik heb het begrepen. Ook bij Terentius vinden we het terug (Phormio, 541), dat is ongeveer 50 jaar later dan Plautus.

Als we het gezegde in de praktijk brengen, kunnen we de uitdrukking zelf gaan inkorten, een goede verstaander heeft namelijk genoeg aan slechts een gedeelte ervan: sapienti sat. Een alternatief is: sapienti pauca, de goede verstaander heeft aan weinig (woorden, gegevens) genoeg. Voor dictum vinden we soms ook verbum, 'woord' en dat leidt dan weer tot de wel heel korte vorm verb sap, een tussenwerpsel om de aandacht van de lezer te vestigen op een verborgen betekenis of op het belang van de boodschap; als men verb sap ziet staan, weet men dat er iets heel betekenisvols volgt. Naar verluidt zouden Haydn en Beethoven vaste gebruikers geweest zijn van onze uitdrukking. 

Ook in het Nederlands gebruiken we een korte vorm: ‘Een goede verstaander…’

Een voorbeeld: Kim Clijsters was gestopt met de competitie. Journalisten hadden gemerkt dat ze na de geboorte van haar dochtertje opnieuw serieus was gaan trainen. Dan hadden ze in de krant kunnen schrijven: Clijsters hervat training… sapienti sat! Helaas zou slechts een kleine groep ‘wijzen’ de uitdrukking begrepen hebben, Q.E.D.

In het Engels is de uitdrukking ook heel oud. Ze komt al in 1577 voor, wellicht omdat men toen opnieuw kennismaakte met de blijspelen uit de klassieke oudheid. A word to the wise (is enough), say no more, enough said, enough: dit zijn enkele vormen die ons gezegde in het Engels aanneemt. Of nog: a word is more to him that hath wisdom than a sermon to a fool.

Het Frans blijft niet ten achter: à bon entendeur (un mot/demi-mot suffit).

Duits: (den) Gelehrten ist gut predigen.

Spaans: al sabio una sola palabra le basta; al entendido por señas (te vertalen als: ik moet er geen tekeningetje bij maken?).

Italiaans: una parola per il saggio.

Op zondag, lieve lezers, wil mijn intuïtief aanvoelen mij wel eens naar de muziek leiden. Zijn de muzikaal opgeluisterde hoogmissen uit mijn jeugd in het provinciale, burgerlijke Eeklo daar mede voor verantwoordelijk, en de luie, lege namiddagen met op de radio het opera en belcantoprogramma, een erfenis uit de bezetting, dat generaties Vlamingen heeft gevormd, ten goede of ten kwade? Tijdens de weekeinden was het in ieder geval dat muziek toen meer kansen kreeg, dat er ruimte en tijd voor was. Pas later, toen ik zelf over een eigen draagbare radio beschikte, is muziek dagelijkse kost geworden, sinds mijn twintigste sta ik er mee op en ga ermee slapen, letterlijk.

Enkele dagen geleden liep ik rond in Leuven, de stad waar ik enkele jaren studeerde en bijna veertig jaar werkte. Het grootste gedeelte van mijn leven heeft zich afgespeeld op die enkele honderden vierkante meter in het hart van de stad: het stadspark, het Maria Theresiacollege, het pas gerestaureerde Collegium Veteranorum, de Universiteitshallen, met mijn kantoor dat uitgaf op de Oude Markt. Het was mijn habitat en in mijn hart is het dat gebleven, ook al kom ik er nu amper nog wekelijks.

Op het altijd drukke Fochplein stond een herkenbaar Midden-Europese rijzige man met een bescheiden accordeon en een kartonnen doosje zonder deksel. Hij groette mezelf en de andere voorbijgangers niet al te overdreven vriendelijk, maar aangezien hij niet speelde, stak hij slechts halfhartig zijn hand met de doos uitnodigend uit. Dat ontlokte mij een even vriendelijke maar afwijzende reactie. Niet spelen, geen brood.

Even later, na een paar boodschappen (biologisch sesamzaad en maanzaad om in het brooddeeg te verwerken, een handcrème voor mijn winterhanden) ontmoette ik hem terug in de Diestsestraat, de nog altijd tweederangs winkelwandelstraat die parallel loopt met de would-be chiquere Bondgenotenlaan, niet alleen op de Vlaamse versie van het Monopolyspel. Hij zat op een van de stevige banken die het stadsbestuur er heeft neergezet en speelde, zoals veel van zijn collega’s, dat overpopulaire deuntje Otsji tsjornie, Zwarte ogen. Als je wil kan je de niet onaardige tekst ervan nalezen op Wikipedia, klik hier: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwarte_ogen_(lied). Of was het misschien Kalinka, dat andere alom bekende Russische liedje over het Gelders roosje (Viburnum opulus) en zijn bijna-naamgenootje de malinka, de framboos?

Ik hou van straatmuzikanten van alle slag en geef zo ook altijd wat kleingeld, als ik dat bijheb. Maar ik maak me wel eens druk over het afgezaagde en door en door gecommercialiseerd en verwesterst repertorium waartoe hoofdzakelijk Slavische bannelingen en asielzoekers zich menen te moeten beperken. Dat was ook nu weer zo en dus richtte ik me na een bescheiden geldelijke bijdrage tot de man met de vraag waar hij vandaan kwam. Hij was wat verbouwereerd door mijn persoonlijke benadering, blijkbaar was hij geen echte professionele bedelaar, maar veeleer een muzikant op den dool. Ik ging naast hem op de bank zitten en probeerde het in verscheidene talen en plots had hij het door en antwoordde enthousiast Boedapest! Daarop vroeg ik hem om iets te spelen uit zijn eigen land, een stukje volksmuziek uit Hongarije. Hij keek me nog altijd wat verbaasd en niet-begrijpend, aarzelend aan, maar plots begon hij te spelen, mensenlief, met een overgave en subtiliteit zoals je die enkel bij rasmuzikanten vindt. Het was, merkte ik, een trage, melancholische tango, maar dan in een Slavische versie, geen Malando (de Nederlander Arie Maasland, 1908-1980) of gesyncopeerde Piazolla, geen Latijns-Amerikaanse opgewonden passie maar een meer bezonnen, verinnerlijkt en melodieus lied. Zijn verkleumde vingers vonden feilloos de noten van de melodie en de fijne, vluchtige versieringen die hij met zijn blik op oneindig ter plaatse liet opwellen om mij te plezieren. Enkele omstanders leken het tafereeltje te appreciëren en wierpen enkele centen in het doosje.

Het heeft al bij al maar enkele minuten geduurd, maar het heeft indruk gemaakt en het blijft nog nazinderen. Vele gedachten zijn sindsdien door mijn hoofd gegaan, over de man en zijn familie, zijn achtergrond, zijn kansen in deze wereld; over mobiliteit en de verschillende levensstandaard in Europa en hoe die tot stand zijn gekomen en hoe dat nu verder moet. Over medelijden en structurele hulp, over medemenselijkheid en de zin van aalmoezen. Over muziek als een gave, een talent, een genetische afwijking of het resultaat van hardnekkige verbeten oefening of een combinatie van beide. Over ontmoetingen die je raken maar die geen toekomst hebben. Over mens zijn in deze tijd.

Gisterenavond waren we weer vrijgesteld van tv-kijken: er was geen enkel programma dat we ook maar een blik waardig achtten, ondanks de tientallen zenders op de kabel en de honderden via de schotelantenne. Lut had van Aike een dvd geleend met My Fair Lady, de filmversie van George Cukor uit 1964 met Rex Harrison en Audrey Hepburn, tekst van Jay Lerner en muziek van Fred Loewe. We hebben ervan genoten. Het is een musicalbewerking van een toneelstuk uit 1913 van George Bernard Shaw, Pygmalion, dat op zijn beurt inspiratie putte uit vroegere theater- en musicalversies van de Griekse mythe van Pygmalion, de Griekse beeldhouwer die verliefd werd op een ivoren beeld dat hij had gemaakt van een vrouw; Venus wekte haar tot leven zodat ze konden trouwen…

De avond heb ik afgesloten (Lut was toen al naast mij vrijwel helemaal in dromenland in haar zetel) met een laat optreden van het Kronos-kwartet op Mezzo. Dit ensemble is vooral bekend om zijn weerbarstige keuzes: hedendaagse, populaire en wereldmuziek. Ze maken ook graag gebruik van elektronische ondersteuning en treden nooit op in de obligate stijve pinguïnpakken en vadermoordenaars die veel mindere artiesten nog steeds aantrekken. Origineel, excentriek, maar wat een niveau!

We zijn deze zondag begonnen met Klara en de altijd boeiende Bart Stouten. Er is ook weer oude muziek van 12 tot 14 uur met Johan Van Cauwenberghe, de voorbeeldige presentator die in Leuven in het hoekhuis woont, vlakbij het stadspark, waar vroeger Aplhonse De Waelhens woonde, de filosoof die me probeerde in te leiden in de logica. Daarna probeer ik wellicht nog eens Tosca, maar ik vrees dat ik het niet zal volhouden; men kiest daar nu vooral voor kaskrakers maar dat betekent dat je enkel de meest bekende aria’s hoort, uitentreuren, en dat is spijtig: het verknoeit het zeldzame plezier van die geliefde toppers door ze te vaak te herhalen en het levert een voorspelbaar, oppervlakkig en op populair succes afgestemd programma op, niet een gespecialiseerd en vernieuwend programma voor oude opera-en-balcantoliefhebbers zoals ik.

Ik kan me geen leven voorstellen zonder muziek.

Wanneer je al goed oud zal zijn

en s’ avonds bij kaarslicht

zit bij de haard

afhaspelend en spinnend

en mijn gedichten neuriënd opzegt

besef je blij verwonderd

Ronsard bezong me toen ik nog knap was.

Dan is er geen van je meiden die dat verneemt

al half ingedommeld van het labeur

die niet wakker schiet bij het horen van mijn naam

die de jouwe met mijn loftuitingen vereeuwigde.

Ik lig dan al onder de grond

een schim zonder gebeente

bij de mirtenstruiken ging ik rusten.

Dan ben jij krom en oud

en treurt nu om mijn liefde

die je toen trots afwees.

Geloof me, wacht om te leven niet tot morgen

pluk vandaag nog de rozen van het leven.

(vertaling © Karel D’huyvetters 2010)

Dit is mijn werkvertaling van een van de meest geliefde gedichten van Pierre de Ronsard, uit de bundel Sonnets pour Hélène (1587).

Quand vous serez bien vieille, au soir, à la chandelle,

Assise auprès du feu, dévidant et filant,

Direz, chantant mes vers, en vous émerveillant :

Ronsard me célébrait du temps que j’étais belle.

Lors, vous n’aurez servante oyant telle nouvelle,

Déjà sous le labeur à demi sommeillant,

Qui au bruit de mon nom ne s’aille réveillant,

Bénissant votre nom de louange immortelle.

Je serai sous la terre et fantôme sans os :

Par les ombres myrteux je prendrai mon repos : 

Vous serez au foyer une vieille accroupie,

Regrettant mon amour et votre fier dédain.

Vivez, si m’en croyez, n’attendez à demain :

Cueillez dès aujourd’hui les roses de la vie.

En dit is een parafrase door W.B. Yeats in zijn bundel van 1893 ‘The Rose’.

When You are Old

When you are old and grey and full of sleep,

And, nodding by the fire, take down this book,

And slowly read, and dream of the soft look

Your eyes had once, and of their shadows deep.

How many loved your moments of glad grace

And loved your beauty with love false or true,

But one man loved the pilgrim soul in you,

And loved the sorrows of your changing face.

And bending down beside the glowing bars,

Murmur, a little sadly, how Love fled

And paced upon the mountain overhead

And hid his face amid a crowd of stars.

Wanneer jij oud bent en grijs en overmand door slaap

en knikkebollend bij het vuur dit boek openslaat

en traagzaam leest en droomt van de zachte glans

die ooit je ogen sierde en over hun schaduwen zo diep.

Hoeveel waren er niet die genoten van je blije gratie

en van je schoonheid hielden met een liefde vals of echt

slechts een enkele hield van de pelgrimsziel in jou

en van de zorglijnen die je gelaat vertekenden.

Dan zit je gebogen bij de gloeiende kolen

en mompelt met spijt over een liefde die vervloog

en haar schreden richtte naar de berg daarboven

en haar gelaat verborg tussen een menigte sterren.

(vertaling © Karel D’huyvetters 2010)

Vroeger was het de meest gewone zaak, vandaag gebeurt het nog nauwelijks, vermoed ik: het smeekgebed.

Nog niet zo heel lang geleden richtten vele gelovigen zich zonder enige aarzeling of twijfel tot God, Jezus, Maria of een of meer heiligen om een gunst af te smeken, voor zichzelf of voor anderen. Dat kon gaan om triviale dingen, zoals een schietgebedje tot de heilige Antonius om een sleutelbos terug te vinden, tot een heuse pelgrimstocht om de genezing van een ongeneeslijke ziekte.

Men ging er daarbij van uit dat God of zijn heiligen niet alleen dit smeekgebed aanhoorden, maar dat zij bovendien zouden ingrijpen in de loop van de gebeurtenissen in de wereld. Voor de sleutelbos zouden zij op een of andere manier onze aandacht vestigen op de plaats waar we hem konden terugvinden. Voor de ongeneeslijke ziekte zouden zij op werkelijk miraculeuze wijze tussenkomen. Het succes van het smeekgebed was niet gegarandeerd: je kon het wel vragen, maar daarmee was het nog niet verkregen: het moest de betrokkene ook ‘zalig zijn’. God kon ja of nee zeggen, dat was duidelijk, want de ervaring toonde aan dat niet elk smeekgebed tot een gunstig gevolg leidde.

Het was een wondere wereld, dat geloof. Men kon niet anders dan zelf vaststellen dat dergelijke gebeden vrijwel nooit succes hadden, of toch niet meer succes dan het gewone toeval, dus zoveel succes als wanneer er niet gebeden werd. Maar dat weerhield niemand om met overtuiging allerlei verzoeken te richten aan de hemel. Men was overtuigd dat het werkelijk mogelijk was dat men verhoord werd.

Het kon niet anders of wetenschappers zouden zich over deze kwestie buigen. Men deed onderzoekingen waarbij men gelovigen van verschillende overtuigingen liet bidden voor de genezing van zieken, met een blindproef waarbij andere zieken het zonder die voorspraak moesten doen. Het zal jullie niet verbazen, lieve lezers, dat er geen miraculeuze genezingen werden vastgesteld. Er was geen enkel gunstig resultaat te merken van het bidden op voorspraak.

Als je dan denkt: baat het niet, dan schaadt het niet, dan vertel ik er nog bij dat in een aantal gevallen er een negatief resultaat was: statistisch gezien waren er meer gevallen waarin de ziekte slecht afliep bij de personen voor wie gebeden werd dan bij de andere. Dat zal dan wel een statistische afwijking of toeval zijn, maar het is toch maar akelig dat de balans precies naar die kant doorsloeg…

Iets anders is natuurlijk het gevolg van het smeekgebed op de gemoedsgesteltenis van degene die bidt. Het is algemeen bekend dat elke vorm van contemplatie, of men dat nu bidden noemt, mediteren of wat dan ook, een gunstig effect kan hebben. Door zeer bewust bezig te zijn met ons verdriet en door onze hoop te accentueren, bewerkstelligen we in onszelf een zekere rust, die ertoe leidt dat wij beter in staat zijn om het onheil onder ogen te zien en zelfs te aanvaarden. Zoiets kan zelfs op de gezondheid een gunstige invloed hebben.

De Catechismus van de Katholieke Kerk is terecht heel terughoudend over het smeekgebed. Je zal er vergeefs zoeken naar een expliciete bevestiging van het (voormalig) volksgeloof over de efficiëntie van het smeekgebed. Nochtans was dat geloof altijd al zeer aanwezig in de kerk en bij de gelovigen. Het Oude Testament staat bol van uitdrukkingen als: hij richtte zich tot de Heer en zijn gebed werd verhoord; de Heer heeft het gebed van zijn volk gehoord en het gered.

Maar ook in het Nieuwe Testament worden gebeden verhoord. Jezus zelf bidt tot de Vader voor de opwekking van Lazarus en zegt letterlijk: ik wist wel dat Gij Mij altijd verhoort (Joh 11, 41-42). Bij Mc 11,24 lezen we: Alles wat ge in het gebed vraagt, gelooft dat ge het al verkregen hebt. En: Alles kan voor wie gelooft (Mc 9,23). En wie herinnert zich niet: 9 Daarom zeg ik jullie: vraag en er zal je gegeven worden, zoek en je zult vinden, klop en er zal voor je worden opengedaan. 10 Want wie vraagt ontvangt, en wie zoekt vindt, en voor wie klopt zal worden opengedaan (Lk 11). En dan is er het vreemde verhaal van de lastige weduwe in Lk 18:

1 Hij vertelde hun een gelijkenis over de noodzaak om altijd te bidden en niet op te geven: 2 ‘Er was eens een rechter in een stad die geen ontzag had voor God en zich niets aan de mensen gelegen liet liggen. 3 Er woonde ook een weduwe in die stad, die steeds weer naar hem toe ging met het verzoek: “Doe mij recht in het geschil met mijn tegenstander.” 4 Maar lange tijd wilde hij dat niet doen. Ten slotte zei hij bij zichzelf: Ook al heb ik geen ontzag voor God en laat ik mij niets aan de mensen gelegen liggen, 5 toch zal ik die weduwe recht verschaffen omdat ze me last bezorgt. Anders blijft ze eindeloos bij me komen en vliegt ze me nog aan.’ 6 Toen zei de Heer: ‘Luister naar wat deze rechter zegt, al minacht hij ook het recht. 7 Zal God dan niet zeker recht verschaffen aan zijn uitverkorenen die dag en nacht tot hem roepen? Of laat hij hen wachten? 8 Ik zeg jullie dat hij hun spoedig recht zal verschaffen. Maar als de Mensenzoon komt, zal hij dan geloof vinden op aarde?’

Al deze teksten en de niet aflatende prediking gedurende tweeduizend jaar hebben bij de gelovigen verwachtingen gecreëerd die niet konden ingelost worden. Ook vandaag nog zal geen priester het wagen om te zeggen dat bidden niet helpt, niet kan helpen, dat het geen zin heeft om aan God, Maria of de heiligen iets te vragen, om missen te laten opdragen, om op pelgrimstocht te gaan.

Het smeekgebed is door de kerk in de gelovigen gehamerd, het is een soort van tweede natuur geworden, een gewoonte. Toen mijn oudste zoon zijn eerste examens deed aan de universiteit, betrapte ik mezelf erop dat ik iets als een smeekgebed richtte tot… ja tot wie? Ik wist het niet, maar toch deed ik de vrome wens dat hij het goed zou doen. Ik vond dat ik dat moest doen, dat het beter was om het te doen dan het niet te doen en onverschillig te zijn, er geen aandacht aan te besteden. Verwachtte ik dat mijn smeekbede hem zou helpen? Nee, niet echt, maar toch ‘voelde’ ik een of ander verband tussen de twee.

Het is natuurlijk voor de mens om uiting te geven aan zijn nood en aan zijn verwachtingen. Wanneer hij dat niet kan doen in een gesprek met anderen, zal hij een fictieve conversatie opzetten met zichzelf. Wat doen wij in gespreksgroepen en zelfhulpgroepen anders dan over ons leed en onze bezorgdheden praten? Wat lopen we anders in onszelf te mopperen of ongenietbaar te zijn voor onze omgeving? Niets is normaler dan dat.

Maar het is abnormaal te verwachten dat onze gesprekken, onze zorgen en ons vrome wensen op miraculeuze wijze iets aan de gebeurtenissen zouden veranderen. Dat is een mystificatie, een misleidende voorstelling van de Kerk of waartegen de Kerk zich niet voldoende heeft verzet.

Er wordt niet veel meer gebeden en nog minder gesmeekt, zelfs niet in de kerken. Wat kunnen we dan als bewuste volwassenen doen wanneer het onheil ons of onze geliefden treft?

We kunnen met elkaar praten. We richten ons tot vrienden en bekenden en vertellen hen over wat ons zorgen baart of ongelukkig maakt. We schrijven hen om hen te vertellen wat ons overkomen is en we putten steun en troost uit onze boodschap en uit hun reacties. We kunnen, nee moeten openstaan voor het leed van de mensen uit onze omgeving want wie kan er ongevoelig zijn voor hun leed? We mogen hen bijtreden in hun hoop en wens dat het straks weer beter gaat, hen ondersteunen in hun vertwijfeling of onze deelneming betuigen in de rouw die hen treft.

We kunnen ook niet anders dan voortdurend met onszelf in gesprek treden, bewust of onbewust en ons meer vragen stellen dan er antwoorden zijn.

En we mogen hopen dat we op die manier enigszins tot een verzoening komen met wat er in ons leven gebeurt, wat er ook gebeure, in het besef dat het onvermijdelijke toch gebeuren moet.

Als je dat bidden wil noemen, dan zal ook ik me aansluiten bij jouw gebed voor de genezing van een geliefde.

Sinds vele jaren is in België een discussie aan de gang over de behandeling van misdadigers, in het bijzonder van jeugdige delinquenten.

Aan de ene kant staan de voorstanders van een strenge bestraffing onder de vorm van opsluiting in de gevangenis. Aan de andere kant heb je de voorstanders van heropvoeding; zij zijn gekant tegen gevangenisstraffen en pleiten voor een intensieve begeleiding met het oog op een snelle re-integratie in de maatschappij. Hoewel je aanhangers van beide standpunten vindt aan weerszijden van de taalgrens, lijkt in Vlaanderen de nadruk te liggen op de bestraffing, in Franssprekend België op de begeleiding.

Veeleer dan een vruchtbare discussie is dit een dovemansgesprek. De reden daarvoor is het onbegrip aan beide zijden voor de argumenten van de anderen. En dat vindt zijn oorzaak dan weer in het feit dat de enen vooral ideologische argumenten aanvoeren, terwijl de anderen een hoofdzakelijk pragmatisch standpunt innemen.

Ideologisch zijn de argumenten over misdaad en straf. De wet bepaalt welke daden niet getolereerd worden door de maatschappij en welke straffen zij oplegt aan overtreders. Zo gezien is er niet veel ruimte voor discussie: justitie is de toepassing van de bestaande wetgeving, punt uit. Gevangenisstraf is precies dat, niet meer en niet minder. De tijd van dwangarbeid en lijfstraffen is voorbij. Gevangenisstraf is vrijheidsberoving en wat een gevangene in zijn cel aanvangt, is zijn zaak.

Pragmatisch is de houding waarbij men zich afvraagt of gevangenisstraffen efficiënt zijn, of zij het beoogde resultaat opleveren, wat het resultaat is van de straf en de strafmaat. Men stelt zich daarbij de vraag wat eigenlijk de bedoeling is van de strafwet. Sluit men een moordenaar op om de maatschappij te beschermen tegen eventuele nieuwe moorden? Om de moordenaar de gelegenheid te ontnemen om nieuwe misdaden te plegen? Om hem tegen zichzelf te beschermen? Of is het werkelijk een morele bestraffing, zoals men een kind placht te straffen voor kleine vergrijpen? En wat is daarvan dan weer de bedoeling? Bij kinderen hoopt men dat de straf hen een lesje leert, dat ze zich zullen onthouden van dat gedrag, bijvoorbeeld liegen of stelen, om de straf te vermijden die eraan vastzit bij ontdekking. Ontrading heet zoiets, deterrent, afschrikking. De straf als leerproces. Is dat ook wat wij met het bestraffen van misdadigers beogen? Wij hebben integendeel de indruk dat zij zeer goed weten dat ze iets doen wat niet mag, maar ondanks de afschrikking toch het berekend risico nemen wegens de geringe pakkans.

Misdaad en straf is ook een morele, ethische kwestie. Een misdaad onbestraft laten, dat gaat in tegen ons rechtvaardigheidsgevoel. Maar ook in die context stelt men zich weinig vragen over de vorm die de straf aanneemt. Men krijgt ‘twintig jaar’ en daar laat men het meestal bij. Twintig jaar wat? En wat doet dat met een mens? Het leven in de gevangenis is niet meer wat het was vijftig jaar geleden, maar dat het geen pretje is, dat is ook vandaag wel duidelijk. Mensen die dat van dichtbij meemaken, stellen zich ernstige vragen over het nut van domweg mensen opsluiten. Men probeert ook het gevangenisleven enigszins zinvol te maken, de gevangenen als mensen te behandelen, niet als misdadigers of nummers. Men organiseert werk of bezigheid, ontspanning, een vorm van gemeenschapsleven naast de opsluiting in de cel, alleen of met enkele anderen. Er is verlof, bezoek en voorlopige vrijheid. Men bereidt actief voor op het moment dat de straf ten einde is en de ex-misdadiger opnieuw een plaats in de maatschappij zal moeten innemen.

Al die versoepelingen zijn een doorn in het oog van de voorstanders van de harde lijn. Die vinden al de inspanningen die men doet ten gunste van de gevangenen volkomen onterecht: zij hebben blijkbaar alle rechten verloren bij hun veroordeling. Het is de mentaliteit van: sluit ze op en gooi de sleutel weg. Het is een simpele redenering, je hoeft er niet bij na te denken.

Anderen denken wel na, zowel ideologisch als pragmatisch. Zij vragen zich af of de maatschappij zich voordeel doet met de ‘simpele’ houding en komen tot de conclusie dat dit niet zo is. Zij geloven dat mensen die iets misdaan hebben toch nog een toekomst hebben, tijdens hun bestraffing en ook daarna. Zij geloven dat met een goede begeleiding misdadigers terug op het rechte pad kunnen gebracht worden. Zij durven de vraag te stellen naar het waarom van de misdaad, de levensgeschiedenis van de criminelen en naar de gevolgen van de bestraffing. Zij zoeken naar andere vormen van vrijheidsberoving, naar alternatieve straffen en naar een menselijke vorm van opsluiting.

Maar een intensieve begeleiding en een menswaardige behandeling van veroordeelde misdadigers vragen grote inspanningen en veel, veel geld.

Wij hoorden op het nieuws over de Britse jongeman die tien jaar geleden samen met een makker een kleuter gruwelijk vermoordde, zij waren toen zelf amper tien jaar. Aan zijn begeleiding en re-integratie in de maatschappij, inclusief een nieuwe identiteit, zijn miljoenen besteed. En nu zit hij weer in de gevangenis, voor ernstige maar niet nader genoemde feiten. Dat doet de gemoederen hoog oplaaien, zeker bij de hard-liners. Die zien zich bevestigd in hun onverzettelijk standpunt en grijpen maar al te graag dergelijke incidenten en recidieven aan om een vernietigend oordeel uit te spreken over wat zij een onvergeeflijk toegeeflijke houding noemen tegenover criminelen.

Het is onmogelijk om op momenten als deze een ernstige, rustige bespreking te voeren. En toch is dat nodig. Wij moeten ons in de eerste plaats afvragen of een menselijke behandeling en wederopvoeding van delinquenten en vooral van jeugdige delinquenten efficiënt is. Wat is het succes ervan? Hoeveel hervallen in hun misdadig leven, hoeveel blijven daarna op het rechte pad voor de rest van hun leven? Wij hebben er als maatschappij geen belang bij dat mensen opgesloten zijn, ook dat kost handenvol geld en het heeft weinig of geen invloed op de criminaliteit. Het is precies in landen met overvolle gevangenissen dat de misdaadcijfers het meest onrustwekkend zijn. Nederland en België zijn buren en op vele punten vergelijkbaar, maar het misdaadbeleid is er zeer verschillend. België exporteert nu zelfs zijn overtallige gevangenen naar leegstaande gevangenissen in Nederland.

In de media krijgen we wel de sensationele berichten over verkrachters die op de eerste dag van hun penitentiair verlof alweer toeslaan, over mensen die al voor de tiende keer veroordeeld zijn voor gelijksoortige feiten. Hoe vaak horen we het refrein niet dat misdadigers die gevat zijn al ‘bekend’ waren bij het gerecht? Hoe vaak zeggen we dan niet: en waarom zaten die dan niet vast?

Wat we veel minder vaak horen zijn de koele, objectieve statistieken. Hoeveel mensen zitten er in onze gevangenissen? Voor welke feiten? Welke leeftijdsgroepen? Voor hoeveel jaar? Wat is het resultaat van begeleiding, van alternatieve straffen, van penitentiair verlof en vervroegde vrijlating? Van ‘open’ cellen en van langdurige afzonderlijke opsluiting? Hoeveel jonge delinquenten komen als volwassenen opnieuw voor de rechter? Wellicht gebeurt er sociologisch criminologisch onderzoek, maar wie zal ons daarover iets vertellen?

Mensen begaan misdaden, dat is een feit. Hoe we daarmee omgaan, verschilt van land tot land en zelfs van streek tot streek. Sommige landen voeren nog steeds de doodstraf uit, in andere is dat zelfs onbespreekbaar. Wat in het ene land een zwaar vergrijp is, wordt in een ander land nauwelijks vervolgd. Er is geen eenvormigheid in de wetgeving of in de vervolging. Het budget van justitie verschilt spectaculair van land tot land, maar is nergens onaanzienlijk. De opvattingen over misdaad en straf zijn grondig verschillend, zelfs van mens tot mens, zowel ideologisch, ethisch, filosofisch als maatschappelijk en pragmatisch. De informatie over alle aspecten van het proces is fragmentarisch en amper bekend, zelfs bij de betrokken politici en ambtenaren. Wij weten nauwelijks waarover we spreken.

Wel is zeker dat in de omgang van mensen met elkaar vele levens gebroken worden. De peuter die vermoord werd door twee kinderen van tien; de ouders van die peuter, maar ook die van de daders; de daders zelf. Mensen doen vreselijke dingen met elkaar en de overlevenden moeten verder met hun leven, zo goed en zo kwaad als het gaat. Wat we moeten proberen is de schade beperken, voor alle betrokkenen, slachtoffers en daders. Daarvoor moeten we voldoende middelen inzetten, rekening houdend met duizend andere prioriteiten. Dat is een ingewikkelde kwestie, waarover we het nooit helemaal met elkaar eens zullen zijn.

In Jesaja, hoofdstuk 42 lezen we:

1 Hier is mijn dienaar, hem zal ik steunen,

hij is mijn uitverkorene, in hem vind ik vreugde,

ik heb hem met mijn geest vervuld.

Hij zal alle volken het recht doen kennen.

2 Hij schreeuwt niet, hij verheft zijn stem niet,

hij roept niet luidkeels in het openbaar;

3 het geknakte riet breekt hij niet af,

de kwijnende vlam zal hij niet doven.

Het recht zal hij zuiver doen kennen.

4 Ongebroken en vol vuur

zal hij het recht op aarde vestigen.

Het Bijbelse beeld van het geknakte riet dat niet afgebroken wordt, heeft zijn weg gevonden in ons taalgebruik en in onze beschaving. Het vraagt om mededogen tegenover mensen die in hun leven geconfronteerd worden met onheil. Dat zijn niet alleen de slachtoffers, maar ook de daders. Als mens moeten wij ervoor bezorgd zijn dat het geknakte riet niet afgebroken wordt, dat gebroken levens niet vernietigd worden. Ook voor een kwijnende vlam is er nog hoop. Dat heeft niets te maken met een onverantwoorde en onduldbare overdreven verdraagzaamheid tegenover misdaad en misdadigers. Het betekent wel dat een mens een mens blijft, ook wanneer hij het leven van anderen en daardoor ook dat van zichzelf verwoest. Het helpt niet om in de media luidkeels om wraak te schreeuwen. Gerechtigheid is het zoeken naar een aanvaardbaar evenwicht, naar een maatschappij waarin mensen als mensen met elkaar omgaan onder alle omstandigheden.

PS Wie goed geluisterd heeft bij het recente afscheid van Kardinaal Danneels als primaat van België zal in het Jesaja-citaat (herhaald in Mt 12, 18-21) letterlijk zijn woorden herkennen bij zijn terugblik op zijn ambtstermijn. Ondanks de teleurstelling om de niet-ingeloste verwachtingen ben ik hem toch nog dankbaar omdat hij inderdaad zijn stem niet al te vaak ongepast heeft verheven. Misschien was dat wel het beste dat hij kon doen.

Waarachtig, ik verzeker u: als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht. (Joh 12,24)

35 Nu zou iemand kunnen vragen: ‘Maar hoe worden de doden opgewekt? Hoe zou hun lichaam eruit moeten zien?’ 36 Dwaas die u bent! Als u iets zaait, moet dat eerst sterven voordat het tot leven kan komen. 37 En wat u zaait heeft nog niet de vorm die het later krijgt; het is nog maar een naakte korrel, een graankorrel misschien of iets anders.38 God geeft daaraan de vorm die hij heeft vastgesteld, en hij geeft elke zaadkorrel zijn eigen vorm. 39 Elk aards lichaam is anders; het lichaam van een mens is enig in zijn soort, dat van een dier eveneens, dat van een vogel ook, en ook dat van een vis. 40 Er zijn lichamen aan de hemel en lichamen op aarde, maar de schittering van een hemellichaam is anders dan die van een aards lichaam. 41 De zon heeft een andere schittering dan de maan, de maan weer een andere dan de sterren, en de sterren onderling verschillen ook in schittering. 42 Zo zal het ook zijn wanneer de doden opstaan. Wat in vergankelijke vorm wordt gezaaid, wordt in onvergankelijke vorm opgewekt, 43 wat onaanzienlijk en zwak is wanneer het wordt gezaaid, wordt met schittering en kracht opgewekt. 44 Er wordt een aards lichaam gezaaid, maar een geestelijk lichaam opgewekt. Wanneer er een aards lichaam is, is er ook een geestelijk lichaam. 45 Zo staat er ook geschreven: ‘De eerste mens, Adam, werd een levend, aards wezen.’ Maar de laatste Adam werd een levendmakende geest. 46 Niet het geestelijke is er als eerste, maar het aardse; pas daarna komt het geestelijke. 47 De eerste mens kwam uit de aarde voort en was stoffelijk, de tweede mens is hemels. 48 Ieder stoffelijk mens is als de eerste mens, ieder hemels mens is als de tweede. 49 Zoals we nu de gestalte van de stoffelijke mens hebben, zo zullen we straks de gestalte van de hemelse mens hebben.

50 Wat ik bedoel, broeders en zusters, is dit: wat uit vlees en bloed bestaat kan geen deel hebben aan het koninkrijk van God; het vergankelijke krijgt geen deel aan de onvergankelijkheid. 51 Ik zal u een geheim onthullen: wij zullen niet allemaal eerst sterven – toch zullen wij allemaal veranderd worden, 52 in een ondeelbaar ogenblik, in een oogwenk, wanneer de bazuin het einde inluidt. Wanneer de bazuin weerklinkt, zullen de doden worden opgewekt met een onvergankelijk lichaam en zullen ook wij veranderen.53 Want het vergankelijke lichaam moet worden bekleed met het onvergankelijke, het sterfelijke lichaam met het onsterfelijke. 54 En wanneer dit vergankelijke lichaam is bekleed met het onvergankelijke, dit sterfelijke met het onsterfelijke, zal wat geschreven staat in vervulling gaan: ‘De dood is opgeslokt en overwonnen. 55 Dood, waar is je overwinning? Dood, waar is je angel?’ 56 De angel van de dood is de zonde, en de zonde ontleent haar macht aan de wet. 57 Maar laten we God danken, die ons door Jezus Christus, onze Heer, de overwinning geeft. (1 Kor 15, 35-57)

Deze teksten zijn ons welbekend, wij horen ze al ons hele leven lang. Het is de geliefde keuze van priesters en voorgangers bij begrafenissen. In hun homilie borduren ze verder op dit thema van de graankorrel, maar niet zelden gaan ze daarbij jammerlijk de mist in. Het is immers een gewaagde metafoor. Het voorbeeld dat men neemt om iets uit te leggen, te verduidelijken, past immers niet helemaal, men moet zich in allerlei bochten wringen. Dat is des te moeilijker met het beeld van de graankorrel, dat iedereen vertrouwd was in een hoofdzakelijk agrarische gemeenschap en nog steeds is in onze verstedelijkte maatschappij.

Laten we even stilstaan bij de tekst van Johannes:  

Waarachtig, ik verzeker u: als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht. (Joh 12,24)

Dat een graankorrel moet gezaaid worden, in de aarde geplant, dat is duidelijk. Als je dat niet doet, dan blijft die korrel gewoon een korrel. Dat de korrel daarbij zou sterven, dat is een andere kwestie. Het lijkt vermetel om een zaadje aan de aarde toe te vertrouwen in de hoop dat er iets zal mee gebeuren, maar dit is in onze beschaving zo normaal dat niemand er nog bij stilstaat. Wij weten nu eenmaal dat je bloembollen en zaden onder de grond moet stoppen. Wij weten ook dat ze niet sterven, maar dat ze zullen ontkiemen wanneer de weersomstandigheden dat toelaten. Of men dat destijds, rond het begin van onze tijdrekening ook wist? Het is mogelijk dat Schriftgeleerden en filosofen daarover toen nog in het ongewisse waren, maar ik kan me niet voorstellen dat boeren en landmensen, tuinbouwers en plantenliefhebbers ook maar even zouden aarzelen: het graan sterft niet, de nieuwe scheuten komen niet uit het niets, maar uit de graankorrels die men in de grond heeft gestopt, je kan dat met het blote oog zonder enige moeite zien.

Het beeld dat de evangelist hier gebruikt, is dus niet perfect. Het is natuurlijk wel zo dat uit één korrel een nieuwe plant te voorschijn komt, die als alles goed gaat ook een aar zal ontwikkelen, waarin ettelijke graankorrels tot rijping zullen komen. Maar ook dat beeld past niet bij de bedoeling van de evangelist.

Dit is het vervolg van de tekst: 25 Wie zijn leven liefheeft verliest het, maar wie in deze wereld zijn leven haat, behoudt het voor het eeuwige leven.

Je moet dus eerst sterven, voor je het eeuwig leven kan verwerven. Dit is een zeer weerbarstige gedachte: het geloof in het hiernamaals als een eeuwig leven was geen gemeengoed onder de Joden en ook Jezus’ prediking heeft daarop slechts vaag gealludeerd. Velen interpreteerden zijn boodschap over het Rijk der Hemelen immers als een wereldlijk rijk, als een herstel van de autonomie van de Joden. Hoe dan ook, het beeld van de stervende graankorrel als garantie voor het eeuwig leven is slecht gekozen.

De context is deze: Jezus is triomfantelijk Jeruzalem binnengegaan. Zijn prediking is ten einde, nu komt de tijd van zijn lijden en dood. Hij vergelijkt zich met een graankorrel, die slechts vruchtbaar kan worden wanneer je die in de grond stopt. Als je een mens in de grond stopt, dan is dat omdat die dood is. Niet zo met een graankorrel en dat is waar de vergelijking mank loopt.

Jezus klampt zich niet vast aan het leven, hij weet dat hij moet sterven. Waarom, dat is op dit moment van het verhaal nog niet duidelijk en zijn toehoorders begrijpen dan ook niet wat hij zegt. Ook de apostelen weten niet wat er te gebeuren staat. Pas in de komende dagen zal Jezus hen in twee afscheidsreden alles toelichten (Joh 14-16).

Deze passage in Johannes, die niet voorkomt bij de andere evangelisten, is vaak het vertrekpunt voor de homilie bij begrafenissen. Zoals Christus is gestorven en glorieus verrezen, zo zal elke gelovige, op kracht van Jezus’ lijden en dood, eveneens verrijzen. Dit is inderdaad wat Paulus zegt (cf. infra) en wat de Kerk predikt. Jezus is voor ons gestorven, opdat wij het eeuwig leven zouden hebben. Ook wij moeten sterven, maar voor ons is dat niet het einde, wij zullen verrijzen zoals Jezus en met hem in de hemel zijn. Theologisch klopt dat, ook al begrijpen we niet goed hoe de smartelijke dood van één mens een zo formidabel gevolg kan hebben voor álle mensen ooit, voor en na Christus, waar ook ter wereld of in het universum. Zelfs als we aannemen dat Jezus ook echt God is, dan nog is zijn menselijk lijden en sterven voor hem slechts een overgang; hij lijdt misschien als mens, maar weet dat hij zal verrijzen en verheerlijkt worden na drie dagen. Dat valt dus nogal mee.

Als men in de homilie verwijst naar Christus, dan is dat een uitdagende opgave, maar toch theologisch te begrijpen, althans dat is wat men verwacht. Of men het gelooft, echt gelooft, is een andere zaak. Over het hiernamaals weten we immers niets en ook de Kerk geeft geen details. Vele gelovigen en de meest eerlijke priesters erkennen dan ook dat de leer van de Kerk over het eeuwig leven een mysterie is, waarover men slechts op zeer voorzichtige wijze kan spreken, zonder al te veel concrete zekerheden. Overdreven vrome priesters en gelovigen zullen op een bijna fanatieke manier de absolute zekerheid van het hiernamaals afschilderen in de meest realistische beelden: Christus die ons staat op te wachten met open armen, Maria die ons ten hemel begeleidt, de koren van de engelen die onze opgang zingend begeleiden. Dat is het eeuwig leven als een glorievolle verheerlijking, de bekroning van ons mens-zijn. In vergelijking daarmee is ons aardse leven totaal onbetekenend.

Indien men, zoals vaak gebeurt, de beeldspraak van het stervende graan hanteert en uitdiept, dan loopt dat gegarandeerd faliekant af. Wij weten dat de graankorrel niet sterft. Dat staat immers op een andere plaats in de Bijbel, in de gelijkenis van de zaaier:

‘Iemand ging eens naar zijn land om te zaaien. 4 Tijdens het zaaien viel een deel van het zaad op de weg, en er kwamen vogels die het opaten. 5 Een ander deel viel op rotsachtige grond, waar maar weinig aarde was, en het schoot meteen op omdat het niet diep in de grond kon doordringen. 6 Toen de zon opkwam verschroeide het, en omdat het geen wortel had droogde het uit. 7 Weer een ander deel viel tussen de distels, en toen die opschoten verstikten ze het zaaigoed. 8 Maar er viel ook wat zaad in goede grond, en dat bracht vrucht voort, deels honderdvoudig, deels zestigvoudig, deels dertigvoudig. (Matteüs 13, 3-8)

Het zaad sterft niet, zelfs niet als het op de rots valt: het is daar alleen maar onvruchtbaar. Zelfs in slechte grond schiet het zaad op. Maar enkel in goede grond kan het wortel schieten, overleven en vrucht dragen.

Zaad bewaart goed, maar niet erg lang. De voorraad energie in een graankorrel is zeer beperkt. Zelfs onder de meest gunstige natuurlijke omstandigheden kunnen zaden niet langer dan enkele jaren bewaard worden. Daarna zijn ze onherroepelijk verloren en verdord. Het verhaal over graankorrels uit de Egyptische piramiden die na drieduizend jaar nog ontkiemen, is een mythe, nep. Je kan zaden enkel langdurig bewaren door ze in te vriezen. In een diepe grot ergens in Noorden van Europa bewaart men de diepgevroren zaden van duizenden planten. Als zaadkorrels sterven, dan zijn ze definitief dood; er is voor hen, net zoals voor de mens, geen wederopstanding voorzien. Het Bijbels beeld van de gestorven graankorrel die duizendvoudig vruchten voortbrengt klopt niet. Enkel levende granen doen dat. 

Het is dus vrijwel zinloos om bij de dood van een mens te verwijzen naar de stervende graankorrel: de vergelijking loopt al te mank. Het voortplantingsproces van de mens en dat van het graan lopen parallel, maar niet zoals de Bijbel het zegt. Het is de korenplant die afsterft wanneer het graan rijp is, wanneer de zaden tot volle ontwikkeling gekomen zijn, klaar om geoogst te worden als voedsel, maar gedeeltelijk ook als zaaigraan voor nieuwe planten. Zo sterft ook de mens wanneer zijn tijd gekomen is, omdat hij oud is of omdat ziekte of ongeluk hem treft. Wij mensen planten ons voort door als man en vrouw onze essentiële kenmerken te verenigen en kinderen voort te brengen die op ons lijken. Wij sterven niet bij het voortplantingsproces, zoals het graan en sommige diersoorten. Wij blijven in leven, soms overleven we zelfs onze kinderen.

Dat een mens moet sterven om eeuwig te leven heeft alleen in theologische zin enige betekenis. Elke vergelijking met het graan, dat niet sterft, is misleidend. Het is een ongepaste tekst bij een begrafenis.

Dat kan men van de passage uit de eerste Korintiërsbrief van Paulus niet zeggen. Het is immers een antwoord op een concrete vraag van de gelovigen aldaar: wat moeten wij ons voorstellen bij het eeuwig leven? Wat gebeurt er met ons lichaam? Men zag immers met eigen ogen dat het lichaam afsterft en wegrot of verbrand wordt. Hoe zullen wij dan zijn in het hiernamaals? Zonder lichaam?

Het is goed ook hier de context nog eens na te lezen.

1 Broeders en zusters, ik herinner u aan het evangelie dat ik u verkondigd heb, dat u ook hebt aangenomen, dat uw fundament is 2 en uw redding, als u tenminste vasthoudt aan de boodschap die ik u verkondigd heb. Anders bent u tevergeefs tot geloof gekomen. 3 Het belangrijkste dat ik u heb doorgegeven, heb ik op mijn beurt ook weer ontvangen: dat Christus voor onze zonden is gestorven, zoals in de Schriften staat, 4 dat hij is begraven en op de derde dag is opgewekt, zoals in de Schriften staat, 5 en dat hij is verschenen aan Kefas en vervolgens aan de twaalf leerlingen. 6 Daarna is hij verschenen aan meer dan vijfhonderd broeders en zusters tegelijk, van wie er enkelen gestorven zijn, maar de meesten nu nog leven. 7 Vervolgens is hij aan Jakobus verschenen en daarna aan alle apostelen. 8 Pas op het laatst is hij ook aan mij verschenen, aan het misbaksel dat ik was. 9 Want ik ben de minste van de apostelen, ik ben de naam apostel niet waard omdat ik Gods gemeente heb vervolgd. 10 Alleen dankzij zijn genade ben ik wat ik ben. En zijn genade is bij mij niet zonder uitwerking gebleven. Integendeel, ik heb harder gezwoegd dan alle andere apostelen, niet op eigen kracht maar dankzij Gods genade. 11 Hoe dan ook, of zij het nu zijn of ik, wij verkondigen allemaal dezelfde boodschap, en door die boodschap bent u tot geloof gekomen.

12 Maar wanneer nu over Christus wordt verkondigd dat hij uit de dood is opgewekt, hoe kunnen sommigen van u dan zeggen dat de doden niet zullen opstaan? 13 Als de doden niet opstaan, is ook Christus niet opgewekt; 14 en als Christus niet is opgewekt, is onze verkondiging zonder inhoud en uw geloof zinloos. 15 Dan blijkt dat wij als getuigen van God over hem hebben gelogen, omdat we verklaard hebben dat hij Christus heeft opgewekt – want als er geen doden worden opgewekt, dan kan hij dat niet hebben gedaan. 16 Wanneer de doden niet worden opgewekt, is ook Christus niet opgewekt. 17 Maar als Christus niet is opgewekt, is uw geloof nutteloos, bent u nog een gevangene van uw zonden 18 en worden de doden die Christus toebehoren niet gered. 19 Als wij alleen voor dit leven op Christus hopen, zijn wij de beklagenswaardigste mensen die er zijn.

20 Maar Christus is werkelijk uit de dood opgewekt, als de eerste van de gestorvenen. 21 Zoals de dood er is gekomen door een mens, zo is ook de opstanding uit de dood er gekomen door een mens. 22 Zoals wij door Adam allen sterven, zo zullen wij door Christus allen levend worden gemaakt. 23 Maar ieder op de voor hem bepaalde tijd: Christus als eerste en daarna, wanneer hij komt, zij die hem toebehoren. 24 En dan komt het einde en draagt hij het koningschap over aan God, de Vader, nadat hij alle heerschappij en elke macht en kracht vernietigd heeft. 25 Want hij moet koning zijn totdat ‘God alle vijanden aan zijn voeten heeft gelegd’. 26 De laatste vijand die vernietigd wordt is de dood,27 want er staat: ‘Hij heeft alles aan zijn voeten gelegd.’ Wanneer er ‘alles’ staat, is dat natuurlijk uitgezonderd degene die alles aan hem onderwerpt. 28 En op het moment dat alles aan hem onderworpen is, zal de Zoon zichzelf onderwerpen aan hem die alles aan hem onderworpen heeft, opdat God over alles en allen zal regeren.

29 Wat denken zij die zich voor de doden laten dopen te bereiken? Als de doden toch niet worden opgewekt, waarom zouden zij zich dan voor hen laten dopen? 30 En waarom zouden wij ons voortdurend aan gevaren blootstellen? 31 Elke dag sterf ik opnieuw, broeders en zusters, zo waar als ik dankzij Christus Jezus, onze Heer, trots op u kan zijn.32 In Efeze heb ik op leven en dood gevochten; wat zou ik daarmee hebben bereikt als ik geen hoop had? Wanneer de doden toch niet worden opgewekt, kunnen we maar beter zeggen: ‘Laten we eten en drinken, want morgen sterven we.’ 33 Maar vergis u niet: slecht gezelschap bederft goede zeden. 34 Kom tot bezinning, zoals het u betaamt, en zondig niet langer. Sommigen van u hebben geen enkele kennis van God. U moest u schamen. (1 Kor 15, 1-34)

Daarop volgt dan de tekst die ik aan het begin citeerde.

Ook Paulus heeft het moeilijk met de beeldspraak van de stervende graankorrel. Hij is zelf een dwaas, als hij niet weet dat wat je zaait helemaal niet moet en zelfs niet mag sterven, als je wil dat het overleeft. Wat hij vertelt over de planten en de dieren en de hemellichamen heeft helemaal niets te maken met wat erop volgt, want enkel de mens zal verrijzen.

Bij die verrijzenis zullen wij niet met ons aardse lichaam opstaan, maar met een geestelijk lichaam. Er is veel gediscuteerd over deze tekst. In de Vulgaattekst staat: ‘Si est corpus animale, est et spirituale’; in de Griekse tekst is dat respectievelijk ‘psychikon’ en ‘pneumatikon’. De Vulgaattekst, waarop ook de Nieuwe Bijbelvertaling gebaseerd is, spreekt niet van een ziel. De tekst van de Canisiusvertaling doet dat wel, maar heeft dan een lange voetnoot nodig om uit te leggen dat de ziel datgene is wat ons aards en sterfelijk lichaam verbindt met ons verheerlijkt lichaam; de ziel is immers in beide aanwezig. Als wij niet met ons (aardse) lichaam zullen verrijzen, maar met een niet nader bepaald verheerlijkt lichaam, dat in feite geen enkele band meer heeft met het aardse, dan wordt die verrijzenis niet alleen erg onduidelijk en effenaf mysterieus, zeker voor de gewone man, maar ook heel wat minder aantrekkelijk.

Paulus legt hier en elders sterk de nadruk op het feit dat wij het hiernamaals niet moeten zien als een grote slemppartij of een orgie: al onze aardse geneugten en onze zondige begeerten zullen daar verdwenen zijn, we worden ongeveer zoals de engelen en die hebben niet eens een geslacht…

De Kerk heeft steeds de grootste moeite gehad met het overbrengen van de kern van haar boodschap, namelijk dat er na dit leven nog iets anders is. Aanvankelijk was dat dé grote trekpleister en de reden van het succes van de prediking. Als je in onzekere tijden aan de mensen kunt beloven en garanderen dat er na de dood een heerlijk leven is, een genieten zonder einde, het opperste geluk, dan is dat niet niks.

Maar zoals het toen was en nu niet minder: hoe leg je dat uit? Welke bewijzen heb je? Hoe kan je de argwanende mens zekerheid geven? Paulus heeft geen andere boodschap dan: geloof wat ik jullie zeg. En waarom? Omdat hij het heeft gehoord van de apostelen, die het gehoord hebben van Jezus zelf. Omdat Jezus zelf ook verrezen is, als eerste, als voorbeeld: zie je wel dat het kan? En hoe weten we dat hij verrezen is? Van de apostelen en de vrouwen bij het graf. En van Jezus zelf, die verschenen is. En hoe weten we dat? Omdat... enzovoort.

Als je vandaag met een dergelijk verhaal afkomt, verklaart men je gek. Vandaar dat verstandige kerkleiders en priesters zich nu ver houden van concrete uitspraken en beloften. Ze benadrukken vooral het mysterieuze karakter van het hiernamaals en de onsterfelijkheid. Over de hel en het vagevuur spreken ze helemaal niet meer. Kardinaal Danneels zei altijd, wanneer men hem daarover vragen stelde: we weten er niets over; het zal ons duidelijk worden als het zover is; we kunnen er alleen op hopen; het is een gefundeerde hoop, het is zelfs een geloven, omwille van Christus’ boodschap.

Vandaag beseffen steeds meer mensen dat die boodschap zeer veel geloof vraagt, meer dan men bereid is op te brengen. De teksten die ons zijn overgeleverd zijn van een erg bedenkelijke kwaliteit. De samenstelling ervan is suspect. De vroegste geschreven bronnen dateren van meer dan twee- tot driehonderd jaar na de ‘feiten’. Er zijn geen historische bronnen voor zelfs de meest elementaire gegevens uit het Evangelie: de figuur van Jezus of Maria, de apostelen, laat staan voor de vele wonderen en de verrijzenis zelf. De christenen zijn het grondig oneens over de interpretatie van de basisteksten en zijn verdeeld in talrijke onverzoenbare kerken. De katholieke leer die in de loop van de tijden opgebouwd is, heeft in de meeste gevallen meer te maken met de wereldlijke macht van het kerkelijk instituut dan met de boodschap van Christus. Het bestaan van andere, niet-christelijke wereldgodsdiensten is een uitdaging voor de uniciteit en de reddende waarheid van het christendom.

Bij elke begrafenis probeert de Kerk wanhopig en krampachtig de Blijde Boodschap in de verf te zetten: er is leven na de dood, een wonderbaarlijk, heerlijk leven. Er is geen reden tot droefheid: de overledene gaat het eeuwig leven tegemoet en wacht daar op ons.

De realiteit is anders. Wij zijn bedroefd omdat we een geliefde moeten missen. De vage beloften overtuigen ons niet en bieden niet de minste troost, integendeel, ze komen als onwerkelijk, ongeloofwaardig en zelfs misplaatst en belachelijk over.

Wij willen dat onze droefheid ernstig wordt genomen, dat wij mogen rouwen, dat we onze liefde voor de overleden geliefde mogen trouw zijn en dus mogen lijden en afzien bij het verlies, elk op zijn of haar manier, tot de tijd de wonden enigszins heelt. Wij weten dat wij mensen zijn, aardse wezens, verbonden met het leven op deze aarde en beperkt in onze levensloop, zoals alle individueel leven op aarde. Waarom zou de mens de uitzondering zijn? Het religieus geloof is voor de mens een te zwakke basis voor de onmogelijke veronderstelling van de onsterfelijkheid.

Maar zelfs als wij niet alle geloof in een of andere vorm van overleven hebben opgegeven, dan nog zien wij daarin geen reden om ons leven hier op aarde te beschouwen als slechts een korte aanloop naar het eeuwig leven. Wij zijn realisten, we houden er rekening mee dat er niets anders is, dat dit leven onze enige kans is. We willen van dit leven het beste maken, want we hebben weinig redenen om aan te nemen dat er nog iets anders is.

Het moet mogelijk zijn, denk ik bij elke kerkelijke begrafenis, om ook vanuit de Kerk meer zinvolle dingen te zeggen over het leven en de dood dan de manke vergelijkingen en ongegronde en troosteloze fantasieën over het hiernamaals. Om te spreken over het leven dat voorbij is en wat de overledene heeft betekend voor de anderen en voor de wereld, zoals familieleden doen in de voorbeden. Om te peilen naar zijn diepste gedachten, veeleer dan naar zijn vroomheid of zijn trouw kerkbezoek en gebed. Om daarin misschien echte troost te vinden voor de overlevenden, de nabestaanden, namelijk dat ons leven zich hier afspeelt, met elkaar en in de wereld; dat wij wel degelijk allemaal moeten sterven, dat niets normaler is dan dat, dat niemand eraan ontsnapt en dat er dus geen reden is om daarover bedroefd te zijn; dat we enkel mogen wensen dat de dood niet te vroeg komt en dat ze niet te pijnlijk zal zijn, dat onze doodsstrijd en ons lijden niet onnodig zal gerekt worden omwille van zinloze kerkelijke en dus menselijke voorschriften. Laten we de dood ernstig nemen en ze niet minimaliseren of ontkennen in het licht van een lichtzinnig geloof in een eindeloos hiernamaals.

Wij mensen zijn precies als de levende graankorrel: geboren uit mensen, groeiend tot volle wasdom, in staat om op onze beurt mensen tot leven te brengen en in hen iets van onszelf voort te zetten, elke dag levend in het besef dat we zullen sterven, vroeg of laat, voorgoed.

Een lezer die zijn mail niet ondertekent en zich ook nog verbergt achter een pseudoniem mailadres dat bovendien onbestaande bleek te zijn, zodat ik niet eens discreet persoonlijk kan reageren, schreef me over mijn bijdrage over dito, klik hier om mijn tekst nog eens te lezen: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=94.

Ik bespaar jullie de grove taal waarin hij (of zij?) meende zich te moeten uitdrukken en ook de schrijnende dt-fouten, de meerbultige kemels tegen het Latijn, het Italiaans en het Frans waaraan hij/zij zich meermaals vrolijk schuldig maakte en de ronduit idiote pseudo-taalkundige verklaringen die hij/zij debiteerde. Laten we dat alles toch maar enigszins met de mantel van de liefde bedekken, zoals Paulus voorschrijft in I Kor 13, een passage die in geen enkele huwelijksmis ontbreekt.

Wel maak ik van de gelegenheid nijverig gebruik om te riposteren en een door hem/haar voorgestelde verklaring van de uitdrukking ‘op zijn qui-vive zijn’ op rechtere paden te brengen. Ook die fantaisistische uitleg van mijn duidelijk meer dan lichtjes verwarde correspondent onthoud ik jullie, zowel om jullie niet op slechte gedachten te brengen als om hem/haar te behoeden voor de pijnlijke vernedering van een complete taalkundige afgang.

Als je op je qui-vive bent, dan ben je alert, aandachtig, oplettend. De verklaring, die verrassend genoeg zelfs de vadsige taalgenieën van de zwaarlijvige Van Dale niet ontgaan is, lieve lezers, zien jullie meteen ook zelf: het is Frans en letterlijk vertaald: wie leeft? Het is de vraag die schildwachten onherkenbare personen toeriepen opdat ze zich kenbaar zouden maken.

Voor de etymologie kunnen we twee kanten uit.

De eerste leunt aan bij gelijksoortige uitroepen. In het Duits is dat Werda? Wie daar, wie is er daar? Qui vive? zou dan moeten vertaald worden als: wie leeft (daar)? Welk levend wezen is daar?

Een andere verklaring steunt op de uitroep in het Frans vive, dat is een subjonctif, een wensende zin. In het Latijn is dat de conjunctief vivat, een uitdrukking die in vele talen letterlijk is overgenomen, ook in het Nederlands. Vive le roi, leve de koning (of liever: leve Vlaanderen). Moge de koning/de jarige &c. (lang) leven! Wij noemen dat de aanvoegende wijs, zoals in die andere staande (of liggende…) uitdrukking: hij ruste in vrede.

Er zijn aanduidingen dat schildwachten in het Latijn riepen: quis vivat? Het antwoord daarop moest dan de naam zijn van degene wie men een lang leven toewenste. Stel dat er een oorlog gaande is tussen keizer Karel en koning François. De beide legers staan tegenover elkaar en hebben hun kamp opgeslagen. Een schildwacht van de Franse koning ziet een nachtelijke bezoeker en roept quis vivat? vivat wie? Het juiste antwoord is: Franciscus; qui vive? François! of vive François. Zo maakte men bekend tot wiens kamp men behoorde. Liegen was geen optie: een gentleman zou het ‘vivat de andere koning’ nooit over zijn lippen krijgen. De vertaling is hier niet: wie leeft, maar ‘leve wie?’ Het Italiaans heeft eveneens (sul) qui vive, het Spaan quien vive.

Om een beetje in de zelfde sfeer te blijven: ons ‘alarm’ is evident afgeleid van het Franse alarme, dat zelf ontwikkeld is uit het Italiaans all’arme, nu ook allarme, meervoud allarmi. Zoals vaak ligt een Latijns woord aan de oorsprong van het Italiaans, in dit geval armus, bovenarm, sleutelbeen. Misschien waren de eerste arma wapens die met de arm gehanteerd werden; onze Nederlandse ‘arm’ is eveneens daarvan afgeleid. Het Engels kent ook alarm, gewoon geleend uit het Frans na de inval.

Een parallel woord en zelfs een synoniem in sommige talen is alert, Fr. alerte, Eng. alert, Sp. alerta, It. allerta. De etymologie is bijzonder leuk: we beginnen bij het Latijn erigere, oprichten, dan naar het oud-It. ergere, waarvan het verleden deelwoord erto is, vrouwelijk erta: iets dat opgericht is, een heuveltje, een verhoging. Wie op een heuveltje staat, stare all’erta, kan goed om zich heen kijken, ook dieren doen dat als ze op de uitkijk staan.

Alerte schildwachten zijn op hun qui-vive en slaan alarm als ze het verkeerde wachtwoord als antwoord krijgen.

Lieve lezers, inclusief mijn anonieme belager, als je mijn etymologische opzoekingen maar minnetjes vindt, dan kan ik jullie dat niet kwalijk nemen. Maar ik kan jullie wel verzekeren dat alles wat je hier te lezen krijgt door mij persoonlijk zorgvuldig is opgezocht in de betere woordenboeken en naslagwerken. Elke aanvulling, correctie of bedenking of zelfs uiting van ongeloof is meer dan welkom, maar dan bij voorkeur met vermelding van je naam, met een correct e-mailadres en als het effe kan ook zonder treiterige scheldwoorden. Anders riskeer je een tirade, van het It. tirata, van tirare, trekken, dus iets dat (te) lang getrokken is, langgerekt, een ononderbroken stortvloed van woorden.

PS Vandaag, 7 maart 2010 is zoals elk jaar een koppeltje wilde eenden (het zelfde?) geland in de vijver, of liever op de vijver, want die is lichtjes bevroren, op het wak dat ik gemaakt heb na. Ze zijn maar even gebleven, uitrustend van hun trektocht. Zou de lente dan toch in aantocht zijn?

Onze gedachten zijn precies dat: ónze gedachten, menselijke gedachten, gedragen door de hersenactiviteit van mensen. Dat betekent dat zij gekleurd zijn door wat de mens is, als soort en als individu. Ze zijn bepaald en beperkt door zijn specifiek kennen en zijn kenvermogen. Specifiek voor de mens is, dat het spontaan kennen ondersteund wordt door de wetenschappen en de technologie die de mens heeft ontwikkeld om zijn natuurlijk kenvermogen kracht bij te zetten.

Gedachten zijn essentieel individueel. Wat ze precies betekenen is noch voor elk van ons duidelijk, noch voor ons als mensheid. Ieder interpreteert de woorden en de begrippen anders. Er zijn algemene afspraken, maar er is ook een Babelse verwarring. Niemand is erin geslaagd om voor alles definitieve definities vast te leggen. How do I love thee? Let me count the ways… (Sonnet 43, Elizabeth Barrett Browning).

Wij hebben geen rechtstreekse controle over wat zich fysisch in onze hersenen afspeelt. Onze expliciete, bewuste gedachten staan in rechtstreekse verbinding met de hersenactiviteit, maar zijn er niet aan gelijk, het is een interpretatie ervan. Aan een gedachte hoeft niet noodzakelijk één bepaalde constellatie in de hersenen te beantwoorden. De hersenen zijn veel complexer dan gelijk welke computer, ze werken niet serieel, de ene gedachte na de andere, maar parallel, ontelbare ‘bewerkingen’ quasi terzelfder tijd en dat komt over als intuïtief. Maar welke processen van associatie, herinnering &c zich daarbij allemaal afspelen is wellicht nooit te achterhalen.

Onze hersenactiviteit leidt een eigen leven, het is een autonome activiteit, die grotendeels ontsnapt aan onze directe bewuste controle.

Bewust denken gebeurt in woorden, in taal, die zo typisch is voor de mens. Het is een hulpmiddel dat de mens heeft ontwikkeld in zijn contact met zijn omgeving. Het grote voordeel ervan is de communicatie met anderen, ook uit het verleden, bijvoorbeeld in de wetenschap en de kunsten en op die manier ook met hen die na ons zullen komen.

Gedachten kunnen waanideeën zijn, die aan geen enkele objectieve realiteit beantwoorden: wij noemen zulke mensen waan-zinnig. Maar alle gedachten zijn dat eigenlijk een beetje, ze beantwoorden nooit helemaal aan een objectieve werkelijkheid, die we overigens wellicht nooit helemaal kunnen kennen.

We moeten dus bescheiden zijn als we spreken over ons menselijk bewustzijn, want weten niet goed wat het is en hoe het werkt. Wij kunnen veel als mens, maar niet alles. We zijn beperkt. We zien de wereld altijd vanuit ons menselijk standpunt, zelfs als we dat heel breed zien en we kijken met menselijke ogen. Het universum is ontstellend veel ruimer dan de mens, ook als we erkennen dat de mens daarin een belangrijke plaats inneemt, althans op deze wereld. De mens maakt deel uit van deze wereld, dit zonnestelsel, deze Melkweg en is daarin ontstaan en uitgegroeid tot wat hij is en kan niet buiten die wereld leven.

De mens met zijn hersenen is het resultaat van een lange evolutie. Het bewustzijn is eveneens geleidelijk ontstaan als een functie van onze hersenen. Ons bewust-zijn en bewust denken is slechts een zeer beperkt gedeelte van de totale activiteit van onze hersenen. Onze dromen bijvoorbeeld ontsnappen daaraan vrijwel helemaal.

Dat wij specifieke gedachten hebben, daaraan twijfelt niemand. Wat die gedachten zijn, is echter moeilijk te zeggen. Maar ze zijn er wel. Het is een aspect van het contact dat we hebben met de wereld om ons heen, een manier van in de wereld zijn als mens. Wij benaderen alles met al onze specifiek menselijke kwaliteiten en mogelijkheden en beperkingen. Gedachten zijn niet passief, ze zijn altijd actief, een doen. Denken is niet passief, je moet er alert voor zijn, gericht op bestaan, op de omgeving. Bewust denken is niet altijd accuraat en nooit simpel. We gebruiken woorden voor begrippen die zeer abstract zijn, zoals liefde, geloof, vriendschap, gezelligheid, pijn… We weten min of meer wat daarmee bedoeld wordt, maar het blijft tasten, proberen, benaderen, zoals het beschrijven van de ervaring van een wijn in al zijn synesthetische complexiteit: enkel in een allusieve, alluderende, poëtische taal brengen we er min of meer iets van terecht, iets dat anderen zich kunnen voorstellen aan de hand van onze beschrijving.

Het bewust wakend zijn en het bewust denken komt ons voor als een afzonderlijk domein, waarin wij met onszelf en met anderen in gesprek treden. Het situeert zich binnen in ons, het is iets dat zich in ons afspeelt, vooral in onze hersenen. Wij ervaren het als iets persoonlijks, als onze persoon zelf. Wat wij buiten onszelf waarnemen, valt buiten dat domein. Wat buiten ons ligt, is materieel. Ook ons eigen lichaam behoort tot het materiële, tot de wereld. Wat zich in onze gedachten voordoet, ervaren we als immaterieel, niet tastbaar, geestelijk, mentaal.

Een roos is niet het woord dat we ervoor gebruiken, noch de afbeelding ervan op papier, een schilderij of foto, noch wat wij er ons bij voorstellen. De roos is buiten ons, waarneembaar voor onze zintuigen. Onze waarneming is zeer complex en doet ons lichaam op vele manieren reageren. Onze hersenen spelen daarin de belangrijkste rol. Zo wordt de roos voor ons aanwezig én betekenisvol. Het is niet zomaar een bepaalde constellatie van atomen. Wij herkennen ze als behorend tot die groep planten die we rozen noemen; ze heeft een kleur, een geur, ze staat in een omgeving, ze heeft eventueel een prijs; we associëren ze met andere rozen die we al gezien en geroken hebben, met gedichten over rozen, met de traditie van het geven van rode rozen; we appreciëren die ene roos ook in haar maatschappelijke context: is het een politicus die ze ons aanbiedt tijdens de verkiezingscampagne, of een geliefde op Valentijn?

Er is dus een fysieke waarneming nodig, als die er niet is, dan gebeurt er niets; de roos kan er nog wel zijn, maar ze is er niet voor ons, we weten niet dat ze er is, ze kan er evengoed niet zijn. Er moet zintuiglijk contact zijn.

In dat contact gebeurt er iets in ons dat ook fysisch, materieel is: de lichtstralen die ons oog bereiken, de geur die onze neus bereikt. Er gebeurt iets fysisch, materieel, in onze hersenen. De fysieke waarneming, dus de weerkaatste lichtstralen op ons netvlies en de geurpartikels in onze neus, worden als specifieke signalen naar de hersenen gestuurd en daar verwerkt. Allerlei gegevens in ons geheugen worden daarbij opgerakeld. Er is een intense, frenetieke, nog steeds fysische, chemische en elektrische, materiële activiteit in ons lichaam, geconcentreerd in de hersenen. Dat geeft quasi onmiddellijk aanleiding tot het bewustzijn van wat er gebeurt in dat contact: we nemen een roos waar, we zien haar en we zien haar in haar context. Dat bewustzijn, het herkennen van de roos is dus volledig gesteund op de wereld buiten ons en op wat er in ons lichaam gebeurt in het contact met die wereld.

Een persoon met alle zintuigen actief, maar met een beschadigd bewustzijn, zoals bij de ziekte van Alzheimer, is niet meer in staat om actief in de wereld te zijn. De prikkels uit de wereld bereiken hem wel en worden misschien gedeeltelijk verwerkt, maar de samenhang is verdwenen door een fysieke beschadiging of degeneratie van de hersenen. Er is geen herkenning en geen reactie, geen emotie. Het is noodzakelijk dat er een normaal werkend brein is om alles zijn plaats en zin te geven voor de betrokken persoon. Als het brein normaal werkt, dan is er ook bewustzijn.

Maar de betekenis die gegenereerd wordt door dat contact tussen ons en de buitenwereld, die noemen we niet materieel. Wanneer we de roos benoemen en ons bewust worden van al de emotionele aspecten, gebeurt er iets dat niet tastbaar is, niet waarneembaar tenzij voor onszelf. Wij zijn niet alleen de ontvangers en verwerkers van allerlei fysieke prikkels, wij geven er ook betekenis aan, wij benoemen ze en verklaren ze in al hun aspecten, ook emotioneel, we integreren ze zoveel als mogelijk met wat we al weten en kennen en voelen, interpreteren ze in de situatie waarin we ons bevinden, rekening houdend met ons verleden en onze toekomst. Naast allerlei onbewuste reacties van ons lichaam in dat proces is er ook een bewustwording, iets dat we ook onder woorden en gebaren kunnen brengen. We krijgen de tranen in onze ogen, omarmen onze geliefde en stamelen: dank je, lieverd, voor die mooie roos…

Denken, in de ruimste zin van het woord, is actief zijn in de wereld. Het is de manier waarop wij als mens met de wereld in contact treden. Denken is doen. Of doen alsof, wanneer we onze ogen sluiten en nadenken, wanneer we de impulsen van buitenaf zoveel mogelijk uitsluiten en we enkel met wat er in ons bewustzijn aanwezig is een intern gesprek voeren, grotendeels woordeloos, een overleg met onszelf, waarin we ons standpunt bepalen tegenover het verleden, het heden en de toekomst.

We staan in het stemhokje en aarzelen heel even voor we onze stem uitbrengen: wat gaat er op dat ogenblik allemaal door ons hoofd? Maar we komen toch tot een beslissing en doen dan wat er moet gedaan worden. Het is alsof we even proefdraaien: wat als ik blanco stem? Links, rechts of centrum? We overwegen bliksemsnel de mogelijkheden, de gevolgen, we halen ons weer voor de geest wat we gisteren of daarnet nog dachten en maken dan een afweging en komen dan tot een besluit.

We ervaren dat als een zinvolle bezigheid: bezint voor ge begint. Niet onnadenkend handelen, niet onbezonnen, dat doen enkel kinderen of domme of waanzinnige mensen. We zoeken te overleven in de wereld, bij voorkeur op een aangename, bevredigende manier. Dat lukt het best door ons verstand te gebruiken, door logisch na te denken: wat is de beste manier om mijn doel te bereiken? Maar ook door emotioneel na te denken: hoe zal ik me daarbij voelen? Wat zou ik het liefst doen? We zoeken ons voordeel en ons plezier, we vermijden onheil en pijn.

Met onze enorm sterk ontwikkelde hersenen, onze intensieve, langdurige opvoeding en onze levenslange leeractiviteit overleven we inderdaad in een uiterst complexe globale maatschappij en een al even complexe cultuur. We hebben onze omgeving aan ons aangepast, onze wereld bewoonbaar gemaakt. Die wereld is materieel, tastbaar, maar in tegenstelling tot bergen en dalen, zeeën en oceanen, heeft die gemaakte, aangepaste wereld betekenis voor ons: we hebben tunnels gegraven om onder berg of zee door te kunnen, bruggen gebouwd over rivieren enzovoort.

We leven in een kunstmatige omgeving, niet in de wilde natuur. Onze omgeving heeft zin gekregen, een functie. Een tunnel is materieel, maar als we die gebruiken herkennen we de functie ervan, dan is het niet zomaar een lege buis onder het Kanaal, maar een manier om van Frankrijk naar Engeland te gaan. Dat is de betekenis van de tunnel, daarvoor is hij gemaakt. Onze moderne wereld bestaat voor het grootste gedeelte uit dingen die door de mens gemaakt zijn met een bepaald doel.

De interactie tussen mijzelf en de wereld speelt zich grotendeels, zo niet helemaal, onbewust af, ik heb er nauwelijks bewust controle over. Dat is wellicht wat Spinoza bedoelde toen hij zei dat alles zonder meer oorzaak en gevolg is, zonder de dominante tussenkomst van een autonoom, bijna goddelijk bewust ik.

De mens maakt met heel zijn lichaam deel uit van het geheel van de wereld. De totaliteit van die complexe interactie ontgaat ons grotendeels.

Het klare bewustzijn is niet meer dan een epifenomeen, een bijverschijnsel, zoals het beeldscherm van een computer dat is. De vroegste computers hadden niet eens een beeldscherm en werkten daarom niet minder goed; ook onze computers werken grotendeels op de achtergrond, wat we op het scherm zien is minimaal, een fractie van wat er gebeurt en dan nog in een sterk vereenvoudigde vorm die voor onze ogen bestemd is, een vertaling van een verborgen rapport in computertaal van uiterst complexe fysische gebeurtenissen in het hart of het brein van de computer.

Ons bewustzijn speelt ongeveer dezelfde rol: een gedeelte van wat er gebeurt in de wereld buiten ons en in ons wordt zichtbaar en kenbaar gemaakt, aanwezig gesteld in het bewuste denken en voelen. Wij staan er niet bij stil dat dit slechts een klein gedeelte is van wat er allemaal gebeurt, zowel in de wereld buiten ons als in onze hersenen. Wij zien bijvoorbeeld maar een gedeelte van het kleurenspectrum; ons nachtzicht is erg slecht; we horen en ruiken niet zo goed als andere dieren; onze smaak is bepaald door de evolutie: wat niet ‘lekker’ is, is waarschijnlijk giftig. Andere dieren hebben wellicht een heel ander smaakpalet. We zijn vergeetachtig, onaandachtig, ongevoelig voor heel wat dingen. We missen dus heel veel in ons concreet bewustzijn. There are more things in heaven and earth, Horatio,than are dreamt of in your philosophy.(Hamlet Act 1, scene 5, 159–167)

Is het bewustzijn dan louter een epifenomeen, een bijkomstig nevenverschijnsel, of vervult het een essentiële rol? Dat is een zeer moeilijke vraag. Telkens wanneer we een aspect van het bewustzijn benadrukken, bijvoorbeeld het logisch en rationeel nadenken, moeten we toegeven dat ook dat een activiteit is van het geheel van onze hersenen. We kunnen nooit het geheel uitsluiten, want dan valt ook het deel weg. Een computer kan werken zonder beeldscherm, maar een beeldscherm valt uit wanneer er geen werkende computer achter zit. Wij hebben wel de indruk dat wij soms enkel ons bewust kennen en weten gebruiken, bijvoorbeeld bij het oplossen van een wiskundig vraagstuk of bij wetenschappelijk werk, maar elke wetenschapper zal toegeven dat op elk ogenblik het toeval, de intuïtie, de plotse ingeving, de spontane associatie ten minste even belangrijk is als het strikte logisch opbouwen van een redenering. Maar zelfs de meest formele logica doet een beroep op de gehele capaciteit van ons denkvermogen, niet alleen dat van ons bewust denken.

Kan ik mijn hersenen sturen of sturen mijn hersenen mij? Zoals de vraag hier gesteld is, kunnen we ze niet beantwoorden. We mogen het ‘ik’ niet beperken tot het bewuste ik. Ook als we slapen en dromen zijn we onszelf en dan is ons bewustzijn veel minder en anders actief. Wij zijn ons hele lichaam, niet enkel ons bewustzijn. Onze hersenactiviteit is niet beperkt tot het heldere bewustzijn, dat is slechts één aspect ervan. Wij zijn ook onze dromen, ons onbewust en onderbewust-zijn, onze intuïtie, ons aanvoelen… Ons bewustzijn kan onze hersenen niet besturen, daartoe is het niet in staat, net zoals de meesten onder ons niet in staat zijn om een computer te ‘besturen’, wij kunnen die enkel gebruiken op een voorgeschreven manier.

Ons bewustzijn is een van de resultaten van onze totale hersenactiviteit, een handig hulpmiddel dat zich ontwikkeld heeft in de loop van de evolutie. Onze hersenen hadden hun indrukwekkende huidige afmetingen bereikt lang voor er sprake was van het bewustzijn zoals wij dat nu kennen. Er is dus een periode geweest waarin dat bewustzijn nog zeer primitief was en de hersenen hoofdzakelijk ‘onbewust’ functioneerden. De spectaculaire groei van de hersenen van onze voorouders was een gevolg van hun aanpassing aan de uitdagingen van hun omgeving. Die specifieke, uitzonderlijke fysieke onderbouw creëerde de mogelijkheid voor het ontstaan en de ontwikkeling van het bewustzijn, de taal, de beschaving, de cultuur.

Ons bewust leven speelt zich af op het niveau van dit menselijk, beperkt en onvolkomen bewustzijn. Er zijn vele aspecten van de interactie met de natuur die ons ontgaan en veel van onze voorstellingen zijn inadequaat of totaal imaginair. Hoe de dingen zijn zonder ons bewustzijn is een andere zaak en of we ze ooit zo kunnen kennen is een absurde vraag. De wetenschap benadert de werkelijkheid op een specifieke, gecontroleerde manier, maar ze blijft menselijk en dus is er altijd het risico dat ze inadequaat is, we maken vorderingen maar het einde is nog lang niet in zicht. Maar er is wel degelijk een verband tussen de wereld zoals hij aanwezig is in ons bewustzijn en de ‘werkelijkheid’, hoe precair en onvolkomen dat verband ook moge wezen. We leven niet in een imaginaire wereld. Dat blijkt met overtuigende vanzelfsprekendheid uit de indrukwekkend invloed die de mens heeft op zijn omgeving: wij hebben de wereld veranderd en hebben daarbij gebruik gemaakt van de kennis die wij van de wereld hebben, hoe beperkt en eenzijdig die kennis ook is.

De mens leeft dus in verscheidene dimensies: die van de directe zintuiglijke waarnemingen in het contact met de buitenwereld en met onze eigen lichamelijkheid; die van de wetenschappelijke benadering van de dingen, waarbij we de grenzen van onze zintuigen spectaculair hebben verlegd en de kennis van vele generaties hebben geaccumuleerd; en die van de globale interactie van de mens en de natuur, waarvan we ons slechts zeer gedeeltelijk bewust zijn. Het zijn allemaal aspecten van één en dezelfde realiteit: de aanwezigheid van de mens in de wereld.

Dat enige bescheidenheid over ons kennen en kunnen aangewezen is, blijkt nog het best als we onszelf bekijken. De mens is zo’n ingewikkeld wezen, dat het vrijwel ondenkbaar is dat wij er ooit zouden in slagen om een mens uit het niets te maken. Maar twee simpele cellen, elk bovendien nog gehalveerd, weten alles wat ze moeten weten om negen maand later een nieuwe mens op de wereld te zetten. Daar is niets, maar dan ook niets van bewustzijn mee gemoeid. Onze genen zijn veel slimmer en bekwamer dan de gezamenlijke wetenschap.

Ons verhaal begint, zoals het hoort, in de oudheid.

Bij de Grieken was Artemis een belangrijke godin: dochter van Zeus, zus van Apollo. Ze was de godin van de natuur, de jacht, ook wel de maan en zelfs de dood. Ze was een aantrekkelijke jonge vrouw, en verscheen ook als hinde.

Dat is dus een mythe, een verhaal dat op symbolische wijze aandacht vraagt voor iets dat niet geredelijk onder woorden kan gebracht worden. Het mysterieuze van de natuur wordt hier belichaamd door de mooie maar ongrijpbare bosgodin.

Een mythe van een ander soort is die van absint. Wat die twee met elkaar te maken hebben, zal je straks wel horen.

De primitieve mens leerde met vallen en opstaan welke elementen uit zijn omgeving hij zonder gevaar voor zijn gezondheid kon gebruiken als voedsel. Stilaan ontdekte hij ook hoe hij bepaalde kruiden kon gebruiken om zijn voedsel smaak te geven. En sommige van die kruiden bleken ook geneeskrachtige eigenschappen te hebben, of hadden een invloed op de werking van de ‘geest’. De overlevering van deze eigenschappen heeft talloze boeken vol kruidenkunde en –folklore opgeleverd. De meest populaire blog op deze site gaat precies over kruiden.

Een andere kennis die de mens al snel verwierf was dat je met voedsel ook drank kon maken en dat sommige van die dranken een stof bevatten die de mens euforisch maakt. Wijn en bier en andere alcoholhoudende dranken vinden we al heel vroeg terug in de meeste beschavingen. Vervolgens ging men die dranken verrijken met kruiden, om ze op smaak te brengen of om ze beter te doen bewaren.

Een van die kruiden is de Artemisia, genoemd naar Artemis, juist, en het bekendste gebruik van een van de Artemisia-soorten is de absint, genoemd naar de A(rtemisia). absinthium, waarvan de blaadjes gebruikt worden in de productie. Ene monsieur Pernot of Pernod kreeg rond 1800 van een rondreizende kwakzalver een recept in handen voor een kruidendrankje en begon dat als een likeur op grote schaal te produceren, vooral in Frankrijk, onder de naam absinth. Er ontwikkelde zich een heel ritueel, waarbij men water langzaam liet lopen over een suikerklontje dat op een lepel lag op een glas, waarin dan de likeur was, die dan stilaan opaak werd, zoals pastis. Het was onmiddellijk een formidabel commercieel succes, maar het heeft niet lang geduurd. Naast alcohol, anijs, zoethout, venkel en ons A. absinthium werden er nog andere, chemische producten toegevoegd, vooral voor de kleur. Bij overmatig gebruik bleek absint een dodelijk goedje te zijn. Men heeft heel lang gedacht dat A. absinthium de oorzaak was, en er zit in het kruid inderdaad een stof, thujon of thujone, waaraan hallucinogene eigenschappen toegeschreven werden. Men weet nu dat die stof wel degelijk giftig is bij hoge dosissen en dan leidt tot onrustigheid, spierverlamming, stuiptrekkingen en eventueel zelfs de dood. Anderzijds is het weinig waarschijnlijk dat de dosissen die men toen in absint aantrof dat of ook maar enig ander gevolg zouden gehad hebben; het bewustzijnsverruimende en kunstenaars inspirerende effect moet dus van iets anders afkomstig geweest zijn. De likeur was behoorlijk ‘straf’, dat wil zeggen tot 50 of 60°, dus veel krachtiger dan cognac en jenever, en overmatig gebruik van zo’n straf spul is op zichzelf al genoeg om hallucinaties te veroorzaken.

Hoe dan ook, absint was op korte tijd de geliefkoosde drank geworden van kunstenaars allerhande en ook van de gewone man en vrouw, en richtte vele gebruikers te gronde, ook letterlijk. De overheden van verscheidene Europese landen grepen dan ook in en rond de eerste wereldoorlog was absint overal verboden. Onze vriend Pernod schakelde dan maar over op de bekende anis, feitelijk absint zonder de ‘absint’, die we ook kennen als anisette, pastis, arak, raki of ouzo. Dat dit een veel onschuldiger drankje is, ligt dus niet aan de afwezigheid van ons plantje, maar aan het veel lager alcoholgehalte en aan de manier van drinken, namelijk (meestal…) met flink wat water.

Recentelijk heeft men door chemische analyse ontdekt dat A. absinthium enkel in uitzonderlijk hoge dosissen gevaarlijk is en voor de rest enkel een bittere smaakmaker zonder meer. Vandaar dat absint mét absint nu weer in de handel verkrijgbaar is, zij het dat er een controle is op het gehalte van de actieve stof van het kruid in het drankje.

In het Nederlands hebben wij een unieke eigen naam voor Artemisia absinthium en voor het aftreksel ervan, namelijk alsem, een woord dat niet in naburige talen lijkt voor te komen, en dat afgeleid is van aloxinum, de middeleeuwse Latijnse benaming.

In het Duits spreekt men van Wermut, en dat zou heel ver teruggaan in de tijd en misschien verband houden met de vermeende verdovende eigenschappen, maar zeker is men niet van die etymologie.

Wermut vinden we terug in andere talen: in het Engels is dat wormwood geworden, twee bekende woorden gecombineerd om het onverstaanbare wermut te vertalen.  In het Frans is het het bekende vermouth, dat op zijn beurt in het Nederlands overgenomen is als vermout (spreekt uit zoals ‘vermoed’).

Vermout(h) is nu een drank die bestaat uit wijn waaraan alcohol is toegevoegd tot zo’n 17°, en ook allerlei kruiden, soms zelfs veertig verschillende, steeds volgens zorgvuldig bewaarde formules die binnen de familie overgeleverd worden. Witte vermout is Frans van oorsprong, rode is Italiaans, maar beide soorten worden in beide landen en in nog vele andere gemaakt. Martini en Rossi zijn bekende merknamen, naast vele andere: Gancia, Punt e mes, Noilly Pratt, Cinzano, Campari, Pernod, Amer Picon… Men drinkt het zuiver als aperitief, maar ook met ijs of als onderdeel van cocktails met sterke drank zoals de bekende Martini en de Manhattan.

Ik vermeld nog enkele andere vrij bekende familieleden van de Artemisia:

artemisia abrotanum: citroenkruid, niet te verwarren met citroenmelisse;

artemisia dracunculus: dragon, slangenkruid, keizersalade, in het Engels tarragon, in het Frans estragon;

artemisia vulgaris: bijvoet, een wilde plant die ook gebruikt wordt in drankjes.

Ons wormkruid of guldenroede heeft dan weer geen uitstaans met het Engelse wormwood: bij ons is het een middeltje tegen wormen. 

Johannes, hoofdstuk 8

1Jezus ging naar de Olijfberg,2en vroeg in de morgen was hij weer in de tempel. Het hele volk kwam naar hem toe, hij ging zitten en gaf hun onderricht.3Toen brachten de schriftgeleerden en de farizeeën een vrouw bij hem die op overspel betrapt was. Ze zetten haar in het midden en4zeiden tegen Jezus: ‘Meester, deze vrouw is op heterdaad betrapt toen ze overspel pleegde.5Mozes draagt ons in de wet op zulke vrouwen te stenigen. Wat vindt u daarvan?’6Dit zeiden ze om hem op de proef te stellen, om te zien of ze hem konden aanklagen. Jezus bukte zich en schreef met zijn vinger op de grond.7Toen ze bleven aandringen, richtte hij zich op en zei: ‘Wie van jullie zonder zonde is, laat die als eerste een steen naar haar werpen.’8Hij bukte zich weer en schreef op de grond.9Toen ze dat hoorden gingen ze weg, een voor een, de oudsten het eerst, en ze lieten hem alleen, met de vrouw die in het midden stond.10Jezus richtte zich op en vroeg haar: ‘Waar zijn ze? Heeft niemand u veroordeeld?’11‘Niemand, heer,’ zei ze. ‘Ik veroordeel u ook niet,’ zei Jezus. ‘Ga naar huis, en zondig vanaf nu niet meer.’

Als er één woord is dat wij uit onze christelijke opvoeding hebben onthouden, dan is het wel ‘zonde’. Zondigen was iets doen dat niet mocht en er was veel dat niet mocht en er was ook veel dat moest. Er was dus volop gelegenheid tot zondigen. Het was een gesloten systeem: er zijn geboden en verboden; je kan die onmogelijk allemaal onderhouden, we zijn maar mensen, zondaars; wie zondigt, maakt zich schuldig aan een vergrijp, laadt een schuld op zich; wie die schuld erkent en berouw toont, krijgt een boete opgelegd; na de boetedoening volgt de vergeving en men kan opnieuw beginnen met een schone lei. Dat is een letterlijke vicieuze cirkel, want vicieus komt van het Latijn vitiosus, vitium betekent ‘fout, vergissing, misdaad’, in het Engels en het Frans vice.

In onze jeugd was er daarvoor een heel systeem opgezet. Men maakte ons bijzonder duidelijk wat de geboden en verboden waren, thuis en op school. Dat waren niet zomaar regeltjes van onze ouders en opvoeders, nee, ze kwamen van God zelf, de Opperrechter, de Alwetende. Zo werd ons geweten gevormd: we wisten gewoon dat we iets misdaan hadden, we voelden ons schuldig, ook als niemand onze zonde gezien had: God wist het toch. Men had ook een efficiënt menselijk controlemechanisme ingebouwd: we moesten alle dagen naar de mis én te communie gaan, er was zelfs toezicht in de mis. Maar als je gezondigd had, mocht je niet ter heilige tafel naderen, dat was een verschrikkelijke zonde. Dus zat er niets anders op dan schuld te bekennen en dat betekende: biechten, in een hokje bij een priester. Die aanhoorde je schuldbekentenis en legde een straf op, enkele Onzevaders en Weesgegroetjes, soms ook andere gebeden.

Lang geleden waren er ook andere straffen: bedevaarten, tot in Rome, Compostella, zelfs naar Jeruzalem. Maar vooral ook geldboetes, een systeem dat wij nog kennen: als je veroordeeld wordt kan je kiezen tussen gevangenisstraf of een geldboete, je kan de straf dus afkopen.

Ik vermoed dat enkel ietwat angstige, ernstige kinderen zoals ik dat systeem au sérieux namen, volwassenen trokken zich daar niets van aan, ze gingen ook niet dagelijks naar de mis en er was geen controle. Maar ongetwijfeld is velen het zondebesef bijgebleven op een of andere manier. Alleen al de angstige manier waarop wij met seksualiteit omgaan, dé zonde bij uitstek, bewijst dat het moeilijk is om zich van dat carcan of keurslijf te ontdoen.

Ons woord ‘zonde’ heeft een Germaanse oorsprong, maar die is verre van duidelijk. Duitse etymologische woordenboeken noemen de herkomst Dunkel. Engelse verklaringen gaan terug op stammen die verwijzen naar ‘waarheid’ en naar ‘zijn’ in de betekenis van ‘hét zijn’, schuldig zijn. In het Latijn is er een gelijksoortige etymologie: vertrekkend van esse, zijn komen we bij sum, ik ben en dat leidde tot sons, schuldig, de schuldige, de misdadiger. Sommigen beweren dat ‘zonde’ afgeleid is van de genitief van sons: sontis; dat 'klinkt' in alle geval aannemelijk.

Al die oorspronkelijke betekenissen hebben te maken met misdaad, met het overtreden van menselijke regels en afspraken. Dat was zo in alle ‘oude’ beschavingen, culturen en religies, ook het Jodendom. Dat veranderde helemaal met de opkomst van het Christendom. Precies door een persoonlijke God in het spel te betrekken, krijgt men dat sluitend moreel systeem. De overtredingen worden niet meer begaan tegenover menselijke maatschappelijke en ethische wetten. God zelf is de Wet, hij openbaart wat goed en slecht is. Hij doet dat via zijn Zoon, Christus, die ons is komen zeggen hoe we moeten leven. Dat vinden we neergeschreven in het Evangelie en toegelicht en toegepast op latere omstandigheden door de Kerk.

Zonde is vanaf dan een vergrijp tegen God. De Kerk benadrukt vooral de schuldgevoelens die men daarbij moet hebben. Zonden zijn niet zoals kleine verkeersovertredingen, foutparkeren en zo, die we begaan zonder er veel over na te denken. Zondigen is een ernstige zaak en dan worden zelfs verkeersovertredingen echt zonden, niet zomaar onschuldige inbreuken op het verkeersreglement, maar een bewijs van de morele verdorvenheid van de foutparkeerder.

Vandaag spreekt men niet meer zoveel over zonden. Biechten zoals vroeger doet men al lang niet meer, ik heb nog meegemaakt dat de biechtstoelen achteraan in de kapel van ons internaat, Pius X in Antwerpen, officieel buiten gebruik gesteld werden, je kón niet eens meer gaan biechten. Dat was rond 1964. Voor velen onder ons is dat een hele aanpassing geweest. Als je niet meer kon biechten, hoe moest dat dan met de zonden die we helaas nog steeds begingen? Je kon ze niet meer kwijt… Was met de boete ook de misdaad verdwenen, zoals met de penitentie ook de zonde? Mocht alles nu, plots? Zo leek het wel. Masturbation is fun, klonk het nu, de seksuele revolutie kwam op gang. Kerkelijke voorschriften raakten in onbruik of werden afgeschaft: vleesderven op vrijdag, vasten, de dagelijkse mis met communie, de zondagsmis, het jaarlijkse minimumritueel van ‘zijn Pasen houden’, kortom ‘de vijf geboden van de heilige kerk’:

Zon- en feestdag zult gij eren.

Op boet- en vrijdag het vlees ontberen.

Houd de vasten ongeschonden.

Biecht minstens eens per jaar uw zonden,

En nut rond Pasen 't Brood des Heren.

Priesters die hun kap niet over de haag gegooid hadden, trokken hun soutane uit en kleedden zich in clergyman of clergy, letterlijk geestelijke, maar in feite een grijs burgerpak met donker hemd en Romeins collaar of col, later gewoon zoals iedereen. Alles veranderde.

Maar dat waren de uiterlijke tekenen. De leer van de kerk is niet veranderd, zeker niet de leer over de zonde. De Catechismus laat daarover niet de minste twijfel bestaan. In de index staan er niet minder dan zestig verwijzingen naar 'zonde'. De teksten zelf zijn genomen uit het Oude en Nieuwe Testament, maar vooral uit Paulus' brieven; ook de Kerkvaders, Augustinus voorop, en Thomas; meer recente teksten, zoals encyclieken of herderlijke brieven zijn er blijkbaar niet over de zonde.

Paulus is voor de ontwikkeling van het zondebesef van primordiaal belang geweest. Zijn geschriften hebben een doorslaggevende betekenis gehad in de ontwikkeling van het christendom, nog meer dan de evangelies zelf. Dat culmineert in het begrip ‘erfzonde’.

Lezen we daarover de Romeinenbrief, hoofdstuk 5, 12-21 in de Nieuwe Bijbelvertaling:

12Door één mens is de zonde in de wereld gekomen en door de zonde de dood, en zo is de dood voor ieder mens gekomen, want ieder mens heeft gezondigd.13Er was al zonde in de wereld voordat de wet er was; alleen, zonder wet wordt er van de zonde geen rekening bijgehouden.14Toch heerste de dood in de tijd van Adam tot Mozes over alle mensen, ook al begingen ze met hun zonden niet dezelfde overtreding als Adam. Nu is Adam de voorafbeelding van hem die komen zou.15Maar de genade gaat zijn overtreding verre te boven. Door de overtreding van één mens moesten alle mensen sterven, maar de genade die God aan alle mensen schenkt door die ene mens, Jezus Christus, is veel overvloediger.16Dit geschenk gaat het gevolg van de zonde van één mens verre te boven, want die ene overtreding heeft tot veroordeling geleid, maar de genade die na talloze overtredingen geschonken werd, heeft tot vrijspraak geleid.17Als de dood heeft geheerst door de overtreding van één mens, is het des te zekerder dat allen die de genade en de vrijspraak in zo’n overvloed hebben ontvangen, zullen heersen in het eeuwige leven, dankzij die ene mens, Jezus Christus.18Kortom, zoals de overtreding van één enkel mens ertoe heeft geleid dat allen werden veroordeeld, zo zal de rechtvaardigheid van één enkel mens ertoe leiden dat allen worden vrijgesproken en daardoor zullen leven.19Zoals door de ongehoorzaamheid van één mens alle mensen zondaars werden, zo zullen door de gehoorzaamheid van één mens alle mensen rechtvaardigen worden.20En later is de wet erbij gekomen, zodat de overtredingen toenamen; maar waar de zonde toenam, werd ook de genade steeds overvloediger.21Zoals de zonde heeft geheerst en tot de dood heeft geleid, zo moest door de vrijspraak de genade heersen en tot het eeuwige leven leiden, dankzij Jezus Christus, onze Heer.

Die vreemde theorie over de erfzonde is eigen aan het christendom. Zoiets komt helemaal niet voor in andere godsdiensten. Na Paulus hebben theologen en gelovigen er steeds de grootste moeite mee gehad. Dat heeft geleid tot zeer uiteenlopende interpretaties in de loop van de geschiedenis en tot godsdienstoorlogen, schisma's en verdeeldheid. Vandaag spreekt vrijwel niemand er nog over. Zelfs bij het doopselritueel komt die moeilijke en moeilijk te aanvaarden gedachte niet meer echt aan bod. En toch blijft zonde, boete en verlossing de kern uitmaken van de christelijke boodschap, hoe men het ook draait of keert. Als er geen erfzonde is, dan hoefde God ook niet mens te worden en is Christus niet voor onze zonden gestorven aan het kruis, heeft hij zijn leven niet gegeven om ons te redden, is hij niet onze Verlosser. Zonder Paulus’ interpretatie van Jezus’ leven en werk is het christendom quasi onbestaande. Jezus van Nazareth zoals we hem kennen uit het Evangelie is zonder Paulus niet meer dan de moreel hoogstaande leraar die vele gelovigen er vandaag in zien, een mens veeleer dan God. Bedenk daarbij dat Paulus Jezus niet persoonlijk heeft gekend. Zijn openbaring gebeurde toen hij onderweg naar Damascus (kwatongen interpreteren dat wel eens als: onderweg naar 'de maskes', de meisjes dus) van zijn paard viel. Waar heeft hij alles wat hij over God en Christus vertelt in zijn brieven dan gehaald? Niet uit het evangelie, dat was toen nog niet eens geschreven. Ook niet van de apostelen, hij was het met hen over ongeveer alles oneens en ging zijn eigen gang. Een vreemde figuur, die Paulus.

Een etymologische correctie om af te sluiten.

Het verhaal van de zondvloed kent iedereen, het is wellicht het meest bekende uit het hele Oude Testament. Ontelbare kunstenaars hebben Noach en zijn ark afgebeeld, talloze cartoonisten hebben er varianten op verzonnen. Het woord zelf, ‘zondvloed’ heeft echter niets te maken met zonden. ‘Zond’ is verwant met een oude Germaanse wortel ‘sin’, met als betekenis onbegrensd, eindeloos, allesomvattend, voortdurend, altijd. Het Latijnse semper (altijd) zou ermee verwant zijn. Sporen daarvan vinden we in het Duitse Singrün, ook bekend als Immergrün, botanisch Vinca minor, de bekende maagdenpalm die inderdaad groen blijft in de winter. Het Duitse Singrün is bij ons zenegroen geworden, maar dat is een andere plant, namelijk de Ajuga (reptans). Zondvloed betekent dus gewoon de algemene vloed of overstroming die de hele wereld onder water zette.

En nog een Bijbelse voetnoot: de tekst waarmee ik deze aflevering van mijn Kroniek begon, over de overspelige vrouw, komt alleen bij Johannes voor, niet bij de andere drie evangelisten. Meer nog (of minder): zelfs bij Johannes komt de tekst niet voor, althans niet in al de vroege manuscripten, dat gebeurt pas rond 400 na Christus. Het is misschien wel een oude tekst, maar geen evangelie, een tekst die bijna zo mysterieus is als wat Jezus volgens die tekst met zijn vinger in het zand schreef. De enige ‘tekst’ die echt van Jezus zelf is, de enige autograaf of autogram van Jezus, is ons niet overgeleverd. Blijkbaar vond niemand het toen belangrijk om eens te kijken wat hij zoal aan het schrijven was. Misschien deed hij ook maar alsof. Misschien kon hij niet eens lezen en schrijven, wie zal het zeggen?

Maanzaad kennen we allemaal als die zwarte, grijze of blauwgrijze minuscule bolletjes die men op broodjes en brood strooit voor het bakken. Maar van welke plant komen ze? En waarom maanzaad?

De plant is de maankop, beter bekend als de papaver of klaproos. Maankop is ook de benaming van het doosje waarin de zaadjes zitten. Volgens Van Dale is het eerste gedeelte maan afgeleid van het Grieks mèkoon, papaver, en het tweede deel wijst op de vorm van het zaaddoosje. Als je met een vergrootglas naar zo’n zaadje kijkt, dan zie je goed dat die ook maan- of niervormig zijn. De zaadjes hebben een licht nootachtige smaak en zitten vol olie. Die maanzaadolie wordt geperst; wat overblijft, is dan maanzaadkoek.

De papaver, of toch bepaalde soorten, wordt ook gekweekt om er verdovende middelen van te maken: opium is het basisproduct, en daarvan maakt men morfine, codeïne, maar natuurlijk ook heroïne.

Maanzaadjes zijn volkomen onschuldig, misschien op dit detail na: bij bepaalde drugtests kan je positief reageren als je maanzaad gegeten hebt.

Een taalkundige eigenaardigheid: moonseed is helemaal geen maanzaad, het is de naam van een heel andere bloemsoort. De Engelse benaming voor maanzaad is poppy seed, natuurlijk, want papavers zijn poppies, en poppy is een verbastering van papaver.

We kennen de poppies van het gedicht In Flanders Fields dat John McCrae schreef op 3 mei 1915 en dat later dat jaar gepubliceerd werd in Punch.

In Flanders fields the poppies blow

Between the crosses, row on row,

That mark our place; and in the sky

The larks, still bravely singing, fly

Scarce heard amid the guns below.

We are the Dead.

Short days ago

We lived, felt dawn, saw sunset glow,

Loved, and were loved, and now we lie

In Flanders fields.

Take up our quarrel with the foe:

To you from failing hands we throw

The torch, be yours to hold it high.

If ye break faith with us who die

We shall not sleep, though poppies grow

In Flanders fields.

Ik ‘vertaalde’ het gedicht voor Lut, die houdt van papavers in de tuin en ze ook graag schildert.

In Vlaandrens akkers

waaien de klaprozen

rij na rij, tussen de kruisen,

die onze rustplaats wijzen.

In de lucht vliegen de leeuweriken,

almaar dapper zingend,

nauwelijks te horen onder het kanongebulder

hier beneden.

Die doden, dat zijn wij.

Enkele dagen geleden nog

leefden we, voelden de dag ontluiken,

zagen de gloed van de ondergaande zon,

wij hadden lief, men had ons lief.

Nu liggen wij hier

in Vlaandrens akkers.

Neem nu onze strijd met de vijand op.

Naar jullie werpen we met onze krachteloze handen

de fakkel die jullie hoog moeten houden.

En als jullie het vertrouwen beschamen van ons, de doden,

dan zullen wij niet rusten zolang er klaprozen groeien

In Vlaandrens akkers.

De poppy is in vele geallieerde landen het officiële symbool van Remembrance Day, Wapenstilstandsdag op 11 november. De bloemen die we rond die tijd zien op BBC in alle knoopsgaten en in kransen zijn natuurlijk papieren kunstbloemen.