Herakleitos. Alles stroomt, ingeleid, vertaald en toegelicht door Paul Claes, Amsterdam: Athenaeum-Pollak & Van Gennep, 2014², 197 blz., paperback, € 17,50.

Herakleitos of Heraclitus van Efeze (ca. 540 – ca. 480) was een van de eerste westerse filosofen. Maar wat weten we over hem? En hoe weten we het? Er is immers van zijn levenswerk niets overgebleven. De papyrusrol waarop het stond, werd anderhalve eeuw lang bewaard in de tempel van Artemis in Efeze, een van de zeven antieke wereldwonderen, maar ging verloren toen een sensatiezoeker die tempel in brand stak. Ondertussen was de faam van Herakleitos echter dermate verspreid dat allerlei overblijfsels van zijn oorspronkelijke teksten tot ons gekomen zijn als citaten bij andere auteurs. Maar je weet hoe het gaat in het gezelschapsspelletje waarbij kinderen een gefluisterd bericht doorgeven in een kring: wanneer het bericht bij de persoon aankomt waar het vertrokken is, blijkt het totaal verschillend geworden te zijn, door de toevallige of moedwillige vervormingen onderweg. In de 2500 jaar die ons scheiden van Herakleitos is er allicht veel verloren gegaan en veel vervormd. Zelfs met de beste middelen van de taalwetenschap kunnen we vandaag niet met zekerheid zeggen dat alle citaten die men nu aan Herakleitos toeschrijft ook van hem zijn en door hem zo geschreven werden. Zelfs het meest bekende: panta rei, is onzeker.

Paul Claes heeft die citaten, ongeveer 140 in getal, in het Grieks of Latijn, verzameld en in het Nederlands vertaald. Hij geeft telkens aan waar de tekst vandaan komt, heeft elk citaat voorzien van verklarend commentaar en ook de nawerking toegelicht: wie heeft dit citaat nadien gebruikt, al dan niet met bronvermelding?

De eerste druk (2011) is een prachtig boek in alle opzichten. Milieuvriendelijk crèmekleurig luxueus papier, voorbeeldig luchtige typografie, degelijk ingebonden, volle linnen band in stijlvol zwart met goudopdruk, sobere maar stevige academische stofwikkel met een extra 2/3 wikkel met een knappe kleurenfoto. Er is zelfs dat sprekend detail, het kapitaalbandje, een fijn gevlochten draadje dat boven en onderaan de rug van het boek gekleefd is, vroeger ter bescherming ingenaaid, nu als versiering gekleefd. Het enige dat ontbreekt, is een mooi leeslint, maar dat kleef ik er zelf wel in.

Onlangs verscheen een tweede druk, toch wel verrassend voor een boek over dit onderwerp. Het betreft een paperbackuitgave, zeer verzorgd, maar natuurlijk niet met de luxe van de hardcover. Hier en daar is een drukfout hersteld en heeft de auteur het Nachleben nog uitgebreid; wellicht niet echt voldoende om zich ook die tweede druk aan te schaffen, maar wie de eerste heeft gemist, krijgt nu een uitstekende tweede kans. Kostprijs: amper € 17,50.

Ook over de inhoud niets dan goeds. De inleiding is bondig maar geeft je al de informatie die je nodig hebt voor het belangrijkste deel van het boek: de teksten van Herakleitos en de toelichting van Paul Claes, de meest betrouwbare gids die men zich kan wensen waar het gaat om klassieke auteurs en hun nawerking in de literatuur en de cultuur in het algemeen. Of je nu de hardcover koopt of je tevredenstelt met de paperback, je bent hoe dan ook zeker dat je nooit meer een ander boek hoeft aan te schaffen over Herakleitos: beter dan dit is er niet, in welke taal dan ook, zowel voor de geïnteresseerde leek als voor specialisten. Ktèma eis aiei, a thing of beauty and a joy forever.

Antisemitisme?

Na de aanslag in het Joods Museum te Brussel, ging er een storm van verontwaardiging op, die ook in de media ruim weerklank vond. Ik wil vandaag, een maand na de feiten, even terugblikken op de gebeurtenissen en vooral op de vele, vaak verhitte reacties.

Opdat er geen misverstand zou ontstaan, wil ik hier vooreerst mijn afschuw uitspreken over deze vreselijke moordaanslag, waarbij twee bezoekers en een personeelslid van dat museum omkwamen. Dat zoiets gebeurt in de hoofdstad van België, op klaarlichte dag, is ontstellend en beangstigend, en vereist niet alleen een algemene veroordeling, maar ook een krachtdadige reactie van de overheid.

Dergelijke Joodse musea blijken er ook in andere landen te zijn, onder meer Amsterdam, Londen, Parijs en Berlijn. Het zijn Joodse culturele centra, met talrijke tentoonstellingen en andere activiteiten rond de Joodse cultuur en geschiedenis. Het valt moeilijk te ontkennen dat ze op die manier, net zoals de synagogen, een voor de hand liggend doelwit zijn voor aanslagen. We moeten er ons echter voor hoeden om dergelijke aanslagen, die hoe dan ook verwerpelijk zijn, zonder meer te bestempelen als antisemitisch. Ik verklaar mij nader.

Wij weten nog niet wat de drijfveer was van de dader. Het ziet er naar uit, indien de vermoedelijke dader inderdaad de schuldige is, dat hij een achtergrond heeft in het conflict dat zich sinds mensenheugenis in het Midden-Oosten afspeelt, en dat een nieuwe dimensie heeft aangenomen sinds het ontstaan van de staat Israel. Er is vandaag een gewelddadig conflict tussen de staat Israel en zijn buurlanden, inzonderheid de Palestijnse bevolking in en buiten Israel. In dat conflict zijn er al veel doden gevallen, en het huidige status quo bevredigt niemand, in de betrokken gebieden noch daarbuiten. Dat is echter helaas niet het enige conflict, noch het enige conflict met etnische implicaties: de lijst van dergelijke conflicten is uitgebreid en gaat ver terug in de geschiedenis.

Er is ook een geschiedenis van de vervolging van het Joodse volk, die zo oud is als de mensheid, als we er de Bijbel op naslaan. Toen de Joden door de Romeinen uit hun land werden verdreven rond het jaar 70 van onze tijdrekening, is er een diaspora op gang gekomen die de Joden verspreid heeft over de hele (vooral westerse) wereld. Daar hebben ze periodes gekend van grote bloei en ruime integratie, maar ook van radicale vervolging en verbanning. De vernietiging van zes miljoen Joden door het Naziregime in Duitsland was daarvan het verschrikkelijke hoogtepunt. Vandaag gebruiken we de term antisemitisme om de houding te benoemen van personen die blijk geven van haat tegen het Joodse volk, of zich schuldig maken aan misdaden tegen Joodse personen vanuit die haat.

Om het scherper te stellen: wanneer een Jood of een Israëlisch staatsburger het slachtoffer is van een roofmoord, kan men moeilijk spreken van antisemitisme; het motief is immers niet de haat tegenover Joden, maar het beroven van personen die toevallig Jood of Israëlische burgers zijn. Ook in Israel en onder Joden overal ter wereld gebeuren moorden, neem ik aan, en niemand zal eraan denken die antisemitisch te noemen. Er zijn Israëli’s die andere Israëlisch haten, en Joden die Joden haten, bijvoorbeeld hun politieke of religieuze tegenstanders, en dat is altijd al zo geweest. Ook dat kan men bezwaarlijk antisemitisme noemen, vind ik.

In tegenstelling tot wat men hier en daar hoort, meen ik dat men voorzichtig moet zijn met de term antisemitisme, en met de meer algemene term racisme, waarvan het antisemitisme een vorm is. Als soennieten en sjiieten elkaar gewapenderhand bestrijden, is dat racisme? Ik ben geen antropoloog, maar me dunkt dat zij etnisch niet te onderscheiden zijn. Overigens zijn ook Joden en Arabieren dat niet, voor zover ik weet. Met racisme bedoelen we meestal een denigrerende houding tegenover een lid van ene ander ‘ras’, overigens een term die geen diepgaande betekenis heeft, omdat hij enkel slaat op secundaire, oppervlakkige lichamelijke kenmerken. In de praktijk gaat het meestal om de superieure houding van blanken tegenover de andere rassen. Maar er is zeker ook een vorm van racisme aanwezig in die andere rassen, hetzij tegenover leden van hun eigen ras, hetzij tegenover leden van een ander ras, blanken of anderen. Racisme is dus een complex begrip, dat we het best algemeen omschrijven als een vernederende houding tegenover een lid van een fysiek herkenbaar andere bevolkingsgroep dan die waartoe men zelf behoort.

Wanneer we dat doen, wordt het mijns inziens moeilijk om antisemitisme zonder meer altijd en overal als racisme te omschrijven. Ik althans kan sommige Arabieren niet onderscheiden van sommige Joden. Antisemitisme is dan een bijzondere vorm van racisme, waarbij het niet gaat om een ander ras, maar om een ander volk, een bevolkingsgroep die oorspronkelijk in een bepaald land woonde, en die zijn identiteit tijdens de diaspora voldoende heeft bewaard om uiterlijk, zo al niet fysiek, herkenbaar te zijn.

Hoe dan ook gaat het om een haat die geen enkele grond heeft in wat een bepaalde persoon denkt of doet, maar om zijn of haar toebehoren tot een bepaalde volksgroep. Er is dus sprake van een onterechte veralgemening: men haat een volksgroep en iedereen die ertoe behoort, zelfs als een bepaalde persoon niets heeft gedaan of zelfs maar gedacht dat in andere omstandigheden aanleiding zou kunnen geven tot haatgevoelens. Het gaat om een vooringenomen blinde haat. Zeker, er kunnen historische feiten zijn die tot dergelijke primitieve haatgevoelens aanleiding geven, maar die zijn er ook tussen leden van dezelfde bevolkingsgroep, bijvoorbeeld vetes tussen families of zelfs dorpen of landstreken.

Na deze aftastende algemene beschouwingen kom ik terug naar de aanslag op het Joods Museum te Brussel. Is dat een geval van racisme? Ik weet het werkelijk niet. Dat hangt immers af van de motivering van de dader. Als hij alle Joden haat, en vanuit die haat handelde, is het racisme en meer bepaald antisemitisme. Als hij alleen Israëli’s haat, lijkt het me te gaan om een politieke aanslag, zoals die ook gebeuren tegen andere staten, bijvoorbeeld tegen ambassades van de USA of de Russische metro. Dan is het een terroristische aanslag (omdat het geen roofmoord of een passionele moord is, bijvoorbeeld), maar geen racisme. Anders moeten we elke aanslag tegen Israel als antisemitisme en racisme beschouwen, en dus onvermijdelijk ook elke andere politieke aanslag; elke aanslag op de Palestijnse bevolking door Israel is dan eveneens een daad van racisme, maar ook elke aanslag van soennieten op sjiieten, van Han-Chinezen op Oejgoeren, van Turken op Koerden enzovoort.

Het ziet ernaar uit dat we dus een onderscheid moeten maken tussen politieke aanslagen, die we meestal terroristisch noemen, vooral als ze gebeuren door een terroristische organisatie, en racistisch aanslagen, waaronder ook antisemitische thuishoren als een wat bijzonder geval.

Dat betekent dat we alle aanslagen en ook oorlogen tegen Israel niet op dezelfde manier kunnen beoordelen als de Holocaust. De Holocaust beoogde de totale uitroeiing van alle Joden, te beginnen met die in Europa. Het conflict tussen Israel en zijn buurlanden is een complex politiek conflict, waarbij er zeker antisemitische gevoelens meespelen, maar waarbij de inzet niet dezelfde is, namelijk de uitroeiing van alle Joden.

Hoezeer ik de aanslag op het Joods Museum ook veroordeel, ik kan me niet vinden in een interpretatie ervan die dit louter als een zoveelste blijk ziet van racisme en antisemitisme, in de lijn van de uitroeiing van de Joden in Nazi-Duitsland. Naar mijn aanvoelen gaat het veeleer om een terroristische daad vanuit politieke motieven, gericht tegen personen die ongetwijfeld niet toevallig Israëlische staatsburgers waren en tegen een instelling die niet alleen de kennis van de Joodse geschiedenis en cultuur wil bevorderen, maar ook nauwe banden onderhoudt met de staat Israel. De staat Israel is een politieke realiteit, en dat heeft politieke consequenties, waarvan terroristische aanslagen een verschrikkelijk voorbeeld zijn dat we altijd streng moeten veroordelen en zoveel mogelijk moeten trachten te vermijden.

Nogmaals, het feit dat het naar mijn aanvoelen om een politieke aanslag gaat, en niet noodzakelijk om een racistische of antisemitische, maakt dat vanzelfsprekend niet minder afkeurenswaardig en verwerpelijk, maar in mijn ogen ook niet meer verwerpelijk of afkeurenswaardig, omdat die aanslag tegen een Joods-Israëlisch doelwit is gericht, dan elke andere politieke aanslag, bijvoorbeeld gericht tegen de ambassade van de USA, een Goethe-instituut of een moslimheiligdom.

Wij leven in een wereld waarin zelfs op luttele kilometers van mijn voordeur vreselijke aanslagen gebeuren. Het lijkt me een veeleer futiele bezigheid om vandaag nog de doelgerichte en systematische genocide van de Joden in Nazi-Duitsland aan te grijpen om terroristische aanslagen te veroordelen: elke terroristische aanslag, zonder enige uitzondering, is afschuwelijk en verwerpelijk en moet nadrukkelijk door iedereen veroordeeld worden.

Marc Argeloo, Emile Brugman en Alexander Reeuwijk, In het spoor van de grote ontdekkers. O’Hanlons Helden, Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact, 2014, uitvoerig geïllustreerd in kleur en z/w, register, gebonden: € 39,99.

Dit bijzonder fraai uitgegeven boek hoort bij de VPRO televisiereeks O’Hanlons Helden en de daaraan gekoppelde tentoonstelling in Enschede. Redmond O’Hanlon (1947) is de rode draad in het verhaal; hij is zelf ook een ontdekkingsreiziger en auteur van reisverhalen: Into the Heart of Borneo (1984) (Naar het hart van Borneo); In Trouble Again (1988) (Tussen Orinoco en Amazone); Na de Amazone (1995; verhalen); Congo (1996) (Congo); Trawler (2004) (Storm). In 2009 verscheen God, Darwin en natuur, door Rudi Rotthier, op basis van gesprekken met O’Hanlon, in het Engels verschenen als The Fetish Room. In 2009 nam hij deel aan de ‘reconstructie’ van Darwins reis van de Beagle, en raakte via die televisieserie bekend in Nederland en Vlaanderen.

Zoals in de VPRO-televisieserie komen (naast O’Hanlon zelf) in dit boek dertien ontdekkingsreizigers aan bod, gekozen door O’Hanlon. Het is een vrij heterogene groep, waarin we zowel geniale wetenschappers vinden zoals Charles Darwin, even uitzonderlijke ‘amateurs’ zoals Wallace, roekeloze reizigers als Burton, concurrerende professoren, een rebelse jonkvrouw, fortuinjagers zonder scrupules en geobsedeerde avonturiers, al dan niet in de dienst van de wetenschap. Ze leefden vooral in 19^de eeuw, de tijd van het Britse (koloniale) Imperium en de Industriële revolutie, en zijn tekenend voor hun tijd. In de dertien bijdragen krijgen we meestal een korte of meer gedetailleerde levensschets en het relaas van de reizen en ontdekkingen, vaak aangevuld met een korte bijdrage van O’Hanlon, die zich naar een van de plaatsen begaf waar zijn helden al dan niet enig spoor nalieten.

De bijdragen zijn elk van de hand van Argeloo of Reeuwijk, en zijn over het algemeen vlot geschreven. Hier en daar is men bij het vertalen van citaten of het overnemen van informatie uit anderstalige bronnen onnauwkeurig geweest, wat het in enkele gevallen moeilijk maakt de bedoeling van de tekst te begrijpen. Sommige bijdragen leggen de nadruk op het wetenschappelijk belang van de ontdekkingsreizen, terwijl het in andere vrijwel uitsluitend gaat om een vroege en extreme vorm van toerisme, die we ook vandaag nog kennen, zij het dat er nu een cameraploeg aanwezig is om alles vast te leggen, terwijl toen de gevaren en de ontberingen zeer reëel waren en niet zelden de dood tot gevolg hadden.

Meestal staat men niet stil, evenmin als de betrokken ‘helden’ dat deden, bij de maatschappelijke context van de bezochte landen. De meeste ‘helden’ treden op als zelfbewuste, om niet te zeggen hautaine vertegenwoordigers van een hoger ras en een superieure beschaving, op enkele uitzonderingen na die zich, zij het tijdelijk, onder de autochtone bevolking mengden. Men treedt op alsof men heer en meester is, vordert mensen en diensten, doodt vele duizenden dieren als dure trofeeën voor wetenschappelijke collecties of voor de industrie of de mode, men rooft straffeloos planten en zaden en behandelt de inwoners in de regel onnadenkend als minderwaardige wezens.

De keuze van de besproken personen is vrij arbitrair. Zo ontbreken enkele bekende figuren Amundsen, Scott en Shackleton, de Bougainville, von Humboldt, Livingstone en Stanley, om slechts enkele van de meest bekende te noemen, terwijl de namen van sommige die wel besproken werden zeker voor Nederlandstalige lezers volslagen onbekend zullen zijn. Toch vormt het aanbod een vrij goed overzicht en een goed inzicht in de exploratiedrang die de 19^de eeuw zo kenmerkte. In die periode werden de laatste witte vlekken op de wereldkaarten ingevuld, de laatste grenzen in kaart gebracht en overschreden, en werd de wereld voor het eerst een groot geheel, dat voor iedereen openlag, met al de mogelijkheden en gevaren die dat met zich meebracht, zowel voor de reizigers als voor de nieuw ontdekte landen.

Vanuit hedendaagse bekommernissen kan men betreuren dat niet meer aandacht is besteed aan de ethische vragen die men zich toch moet stellen bij de kolonisatie en de slavernij die de 19^de eeuw zo getekend hebben. Naast de ‘helden’ waren er ook slachtoffers, wiens geschiedenis hier althans niet of slechts marginaal geschreven wordt.

Het boek is inderdaad bijzonder fraai uitgegeven, voorbeeldig gezet uit een zeer leesbare letter, op groot formaat, met op vrijwel elke bladzijde een of meer prachtige illustraties uit de betrokken periode, waarvan veel in kleur; het is gebonden in een stevige band. Dat verantwoordt de vrij hoge aankoopprijs. Voor de talrijke kijkers van de populaire televisieserie is dit boek ongetwijfeld een waardevolle aanvulling, vol interessante blijvende herinneringen aan de verschillende afleveringen.

Polarisatie (Van Dale): (sociologie) het ontstaan of toenemen van (tot dan toe verborgen) spanningen en tegenstellingen in een groep; (meer in het algemeen en in politieke zin) toespitsing, accentuering van de tegenstellingen (tussen politici of politieke partijen).

Is het jou ook al opgevallen? Sinds de jongste verkiezingen lijkt er in Vlaanderen een polarisatie aan de gang. Politieke tegenstanders gaan elkaar verbaal te lijf vanuit gevoelens die men nauwelijks anders dan als haat kan omschrijven. Wat kan daarvan de oorzaak zijn? Al die partijen bestonden immers voor de verkiezingen ook al, en dat er politieke verschuivingen zouden zijn, was te verwachten en ook al voorspeld door vrij accurate peilingen.

Aanvankelijk waren al die hatelijkheden enkel gericht tegen de grote winnaars van de verkiezingen in Vlaanderen, de N-VA. Nu de Vlaamse regeringsonderhandelingen begonnen zijn tussen N-VA en CD&V, deelt ook die laatste partij in de klappen, en dat terwijl iedereen weet dat die twee partijen vroeger nog in een sterke coalitie samen optraden, en hun programma’s nauwelijks van elkaar verschillen.

Toen gisteren bekend raakte dat Jan Becaus, jarenlang een bekend nieuwsanker en onlangs gepensioneerd, voor de N-VA in de senaat zou zetelen, vlogen de haatberichten door de sociale media. Het blijkt voldoende dat men zich tot deze politieke partij bekent om het voorwerp uit te maken van vuige scheldpartijen, ook als is men een generatie lang een gerespecteerd bekend lid van de samenleving geweest.

Wat mij echter nog het meest geschokt heeft, is het bestaan van een Facebook-groep onder de titel: Slechte Vlamingen. Ik ben eens een kijkje gaan nemen in de lijst van de 4.526 leden en kwam tot enkele verrassende veststellingen. Zo zijn er talloze personen met een naam die op een buitenlandse afkomst wijst. Onder de personen met een typisch Vlaamse naam zijn er ook een aantal bekende intellectuelen, meestal van linkse signatuur. Blijkbaar vinden zowel de enen als de anderen het nodig om zich te verzetten tegen het feit dat zij Vlaming zijn, want dat zijn ze toch?

Men kan er immers niet omheen: Vlaanderen, officieel de Vlaamse Gemeenschap, bestaat als een van de gemeenschappen waaruit België is samengesteld. Dat staat zo in de grondwet, en het is ook een belangrijke mate een realiteit, die nog elke dag toeneemt in omvang en belang. Iedereen die tot die gemeenschap behoort, valt onder de wetten van die gemeenschap. Elke Belg die tot de Vlaamse Gemeenschap behoort, is dus een Vlaming; hoe zou men anders zo iemand noemen? Un Néerlandophone, zoals onze Franstalige buren dat doen? Laat ons wel wezen: wat ook de historische betekenis van het woord mag zijn, als wij het vandaag over Vlamingen hebben, dan weet iedereen dat we daarmee al de personen bedoelen die behoren tot de staatkundige entiteit die de Vlaamse Gemeenschap is.

Dat betekent dat er officieel geen echte Belgen meer zijn, behalve de koning en zijn gezin. Zelfs de voormalige koning heeft stemrecht op basis van het gewest waar hij woont, en is dus een Brusselaar. Er zijn alleen nog Vlaamse Belgen, Waalse, Brusselse en Duitstalige. Iedereen valt onder de federale wetgeving, maar tevens onder die van het gewest of de gemeenschap waartoe men behoort.

Mijn spontane reactie toen ik opmerkte dat er een FB-groep bestond met die naam, was er een van verontwaardiging. Ik ben er trots op dat ik Vlaming ben, en als iemand het nodig vindt zich een slechte Vlaming te noemen en daar ook trots op is, dan vind ik dat ergerlijk en beledigend. Wie geen Vlaming wil zijn, kan daaruit zijn conclusies trekken en desgewenst ergens anders gaan wonen, in België of daarbuiten, zoals sommige linkse intellectuelen ook al doen: ze gaan in Wallonië wonen, net over de taalgrens, ook al omdat het daar goedkoper wonen is.

Dat is nu wat ik bedoel met polarisatie. Vlamingen, vrienden zelfs, zetten zich af tegen elkaars overtuiging met een heftigheid die ik vroeger nooit zo heb meegemaakt. Enerzijds is er een anti-Vlaamse reactie die me verbaast, aangezien we allen Vlaming zijn, of we dat nu willen of niet. Anderzijds is er een linkse reactie tegen het centrumrechtse, of niet-linkse stemgedrag van de overgrote meerderheid van de Vlaamse kiezers: 96 van de 124 zetels in het Vlaams parlement gaan naar (centrum)rechtse partijen; enkel de socialisten zijn links, Groen kunnen we in de praktijk als links beschouwen, alhoewel ‘groen’ zijn op zich niet inhoudt dat men links denkt); niet zelden gaan die twee negatieve reacties hand in hand, maar ook de liberalen zijn niet Vlaamsgezind, en beschouwen hun Franstalige zusterpartij als hun eerste bondgenoot, nog voor om het even welke Vlaamse partij, wat mij eveneens blijft verbazen.

Er zijn dus mensen die, zoals dat heet, het licht van de zon ontkennen, enerzijds het bestaan van de Vlaming als een staatkundige realiteit, anderzijds het bestaan van een overweldigende meerderheid van centrumrechts denkende en stemmende Vlamingen. En dat veroorzaakt bij die linkse en anti-Vlaamse mensen duidelijk hevige emoties, die ze onverholen uiten via de sociale media. Dat ze daarmee alle Vlamingen, zichzelf inbegrepen schofferen, lijkt hen niet te storen; dat ze daarnaast ook de meeste andere Vlamingen schofferen die niet links denken, evenmin.

Ik merk die polarisatie ook aan mezelf. Ook ik zet me af, maar dan tegen de personen die het nodig vinden om mij en vele anderen onophoudelijk te beschimpen en te beledigen. Wie bijvoorbeeld op Facebook ongemanierd over Vlaanderen spreekt, hetzij vanuit linkse overwegingen, hetzij vanuit belgicisme, wordt door mij onverbiddelijk geschrapt als FB-vriend. Dat geldt ook voor leden van de groep Slechte Vlamingen. Ik respecteer de overtuiging van iedereen, wat die ook is, maar ik verwacht wel datzelfde respect voor mijn eigen diepste overtuigingen. Honni soit qui mal y pense.

Het wordt tijd dat we gaan wennen aan een Vlaams Vlaanderen. Is dat niet waarvoor we altijd geijverd hebben? Vlaanderen Vlaams! Nu het echt zover is, mogen we terecht trots zijn op wat we bereikt hebben, en moeten we blijven ijveren tot het einddoel bereikt is: een autonoom Vlaanderen binnen de Europese Unie en de hele wereld.

Wie mij een beetje kent, zal niet verbaasd zijn als ik zeg dat ik het voetbal in al zijn niet-recreatieve vormen verfoei. Het hoogtepunt, of veeleer het schandalige dieptepunt van het professionele voetbal speelt zich dezer dagen af in Brazilië, en we zullen het geweten hebben. Een flink stuk van het avondnieuws was eraan gewijd nog voor de gekte aldaar begon, en nu kan je de media niet gebruiken zonder overspoeld te worden met die onzin.

Ik beweer niet dat een goede voetbalmatch mij niet kan boeien, en ik durf me wel eens laten verleiden om een live uitzending op tv te volgen, vooral omdat er meestal niets te zien is dat minder oninteressant is. Maar het is een beetje zoals met pompeuze gebouwen, oude en nieuwe: we zijn onder de indruk, we bekijken ze en bewonderen ze, zonder ons veel vragen te stellen over hun functie, de kosten voor het bouwen en onderhouden, hun noodzaak of verantwoording. Laten we deze vergelijking nog even volhouden: als ik een gotische kerk zie, zoals de Leuvense Sint-Pieterskerk, of de Onze-Lieve-Vrouwkathedraal in Antwerpen, dan ben ik wel enigszins onder de indruk van wat er nu staat, maar als ik begin na te denken over hoe die bouwwerken tot stand gekomen zijn, waartoe ze dienden en dienen, wat ze gekost hebben en kosten aan de gemeenschap, en hoe men al dat geld en al die energie beter had kunnen gebruiken, dan heb ik nog slechts één reactie: dynamiteren, zoals in Heinrich Bölls Biljarten om halftien.

Zo ook met wat het voetbal vandaag geworden is: een manier voor het grootkapitaal om schandalig veel geld te kloppen uit de collectieve verdwazing van mensen die het vaak niet eens erg breed hebben, in ruil voor enkele uren uiterst oppervlakkig en door alcohol en massahysterie aangezwengeld ‘plezier’.

Men kan natuurlijk beweren dat het om een onschuldig tijdverdrijf gaat: een kijksport waarbij slechts af en toe gewonden vallen, zowel bij de spelers als bij de toeschouwers. En dat klopt: de inzet van de competitie is, vanuit de toeschouwers gezien, in feite totaal onbelangrijk. Of de eigen club wint of niet, verandert niets aan je leven: je wordt er niet armer of rijker van, en enkel voor enkele fanatiekelingen is winst of verlies echt van belang, en dan nog enkel emotioneel. De meeste kijkers schakelen na de wedstrijd gewoon weer over naar de orde van de dag, zonder enig nadelig of voordelig gevolg voor hun leven, ondanks de eventuele opwinding tijdens de match of de reportage. Voetbal als kijksport is enkel als fenomeen belangrijk, als tijdverdrijf. Het brengt niets bij aan de maatschappij, aan de beschaving, aan de cultuur, tenzij je het economisch gaat bekijken, of als actieve sportbeoefening.

Als kijksport is het een bedenkelijke zaak. Het gaat om grof geld en het spel wordt gespeeld door het grootkapitaal, waarbij de sportieve prestaties totaal ondergeschikt zijn aan de economische. En het spel wordt ook nog wel eens vals gespeeld. Iedereen weet dat winst en verlies onoverzienbare resultaten hebben voor de eigenaars en investeerders van de grote clubs. Het is dan ook nauwelijks denkbaar dat er links en rechts geen afspraken zouden gemaakt worden, dat men alles echt zou overlaten aan wat tweeëntwintig spelers op een veld doen gedurende goed negentig minuten. Ik beweer niet dat alles vervalst is, maar ik kan niet geloven dat alles zuiver op de graat is, daarvoor staat er te veel op het spel.

Welke conclusies kunnen we daaruit trekken?

Ik kom terug bij mijn vergelijking met de kathedralen. Die zijn er nu eenmaal gekomen, en we lijken niet anders te kunnen doen dan ze te onderhouden, dat wil zeggen ze altijd maar opnieuw te bouwen, eeuw na eeuw, zodat er meestal geen steen meer overblijft van de oorspronkelijke constructie. Het voetbal is ook zo’n constructie, die de laatste vijftig jaar enorme proporties heeft aangenomen, een monster dat we niet meer onder controle hebben. We kunnen onze kathedralen niet opblazen zoals de Taliban doen. We kunnen ook het voetbal niet afschaffen of verbieden van vandaag op morgen, dat is even ondenkbaar.

Wat ik er ook van denk, ik moet aanvaarden dat het vandaag zo is, dat voetbal, zoals ooit het christendom, een belangrijk maatschappelijk gegeven is voor talrijke personen over heel de wereld, van hoog tot laag. Ik kan alleen, als roepende in de woestijn, betreuren dat al dat geld en al die energie niet naar een beter doel gaat, zoals armoedebestrijding, gezondheidszorg of onderwijs. Maar het is niet alleen het voetbal dat me een verspilling van tijd, geld en energie lijkt. Als ik eerlijk ben moet ik toegeven dat het lijstje van activiteiten dat ik in die categorie onderbreng stilaan angstwekkende proporties aanneemt.

Wij mensen zijn met van alles bezig, en zelden met essentiële dingen, die onmisbaar zijn voor het overleven: het produceren van voldoende voedsel, bescherming tegen de weersomstandigheden, het bestrijden van ziektes, de zorg voor behoeftigen. De militaire uitgaven per jaar lopen op tot ongeveer 1.800 miljard $; in Europa en de VS alleen gaat jaarlijks 12 miljard $ naar parfum, en in de VS alleen spendeert men elk jaar 60 miljard $ aan huisdieren. Als we het totale wereldbudget bekijken, dan is dat ruim voldoende om alle zeven miljard mensen in relatieve welstand te laten leven, als we ons zelfs maar een beetje zouden concentreren op de essentiële zaken, en enkel de minst onmisbare (waartoe ik ook het professioneel voetbal reken) een lagere prioriteit zouden geven. Ik kan dus enig begrip opbrengen voor mensen die zich laten inspireren door Marxistische theorieën, die precies gericht zijn op een betere aanwending en verdeling van de globale middelen. Anderzijds (er is altijd een anderzijds) is het in de praktijk niet in communistische regimes dat die betere verdeling gerealiseerd wordt, of de hoogste gemiddelde levensstandaard bereikt wordt…

Er zijn twee manieren waarop de dingen kunnen veranderen. Ofwel zeer geleidelijk aan en minimaal, maar vredelievend, of snel en radicaal, maar met geweld. Ik wou dat het ook snel én vredelievend kon, maar dat lijkt niet tot de menselijke mogelijkheden te behoren. Bovendien hebben radicale, met geweld opgelegde maatregelen zelden blijvende resultaten: dictaturen zijn meestal kortstondig en worden ongedaan gemaakt, hetzij met geweld, om plaats te ruimen voor een andere dictatuur, hetzij door een langzame bewustwording en democratisering.

Laten we hopen dat de brandhaarden van het geweld stilaan zullen doven, zoals Steven Pinker aantoont in zijn magistrale Ons betere ik (klik hier: http://www.athenaeum.nl/leesfragment/steven-pinker-ons-betere-ik).

De verkiezingen zijn voorbij, en het politiek landschap ziet er in Vlaanderen grondig anders uit. Het verschil is het grootst in het Vlaams parlement. Bij de vorige verkiezingen was de N-VA kleiner dan de traditionele partijen, met 16 volksvertegenwoordigers, tegenover 31 voor de christendemocraten, 21 voor de liberalen, 19 voor de socialisten; Vlaams Belang, de xenofobe extreem rechtse partij had 21 zetels, Groen 7 en LDD 8.

Vandaag ziet het er zo uit: N-VA 43, CD&V 27, oVLD 19, sp.a 18, Groen 10, Vlaams belang 6 (!), UF 1, LDD 0 (!).

N-VA is er duidelijk in geslaagd om de Vlaams-voelende centrumrechts denkende kiezers aan te trekken. Dat betekende een zware aderlating voor extreemrechts en het populisme, maar ook de drie traditionele partijen verloren samen acht zetels. Verscheidene commentaren, vooral vanuit de traditionele partijen en vanuit Franssprekend België zien daarin een verschuiving van extreemrechtse kiezers naar de N-VA, die daardoor zelf extremere standpunten zou gaan innemen. Dat valt echter nog te bezien: in de overwinningstoespraken kwam dat alleszins niet tot uiting. Het ziet er veeleer naar uit dat inderdaad heel wat kiezers die vroeger hun Vlaamse overtuiging en hun ongenoegen over socialistische oplossingen enkel konden uiten door extreem rechts te stemmen, nu een behoorlijke partij gevonden hebben die aan hun verwachtingen beantwoordt zonder de ruige fascistische, racistische en populistische kantjes van VB en LDD. Dat ook de traditionele partijen heel wat stemmen verloren aan N-VA wijst erop dat die partijen onvoldoende aangevoeld hebben dat de Vlaamse kiezer zich als dusdanig wil laten gelden, zeker in het Vlaams parlement. Men is in de eerste plaats Vlaming en dat wenst men weerspiegeld te zien in de politieke constellatie: het Vlaamse parlement moet Vlaams zijn, Vlaanderen voorop stellen en verdedigen binnen België, binnen Europa en in de wereld. Als dat Vlaams nationalisme is, dan vind ik dat best goed.

Bij de verliezers en bij de Franssprekenden schreeuwt men echter moord en brand: (Vlaams) nationalisme wordt gelijk gesteld met racisme en fascisme, met extreemrechts denken, met sociale afbraak en met het bevoordelen van de rijken ten nadele van de armen, met xenofobie, kortom met een harde, liefdeloze en onverdraagzame maatschappij. Maar dat blijkt helemaal niet uit het partijprogramma van N-VA, noch uit verklaringen van de partijleiding, integendeel. De tegenstanders moeten dat wel toegeven, maar dat verhindert hen niet om N-VA toch te blijven betichten van dergelijk onfris denken. Dat noemt men met een leenwoord uit het Frans: het intentieproces van iemand maken (faire un procès d’intention à quelqu’un). N-VA zou die kwalijke bedoelingen dan wel degelijk hebben, in een zogenaamde verborgen of dubbele agenda, die de scherpzinnige en menslievende tegenstanders gelukkig doorzien en trots onthullen.

Dat lijkt echter een riskante manier van doen. Anderen woorden in de mond leggen of een mening of bedoeling aanwrijven is gemakkelijk gedaan, maar het is een zwaktebod: omdat men bij de tegenstander geen daden of intenties kan ontwaren die men terecht kan bestrijden, dicht men hem daden of intenties toe die hij manifest niet heeft. De tegenstander kan zich daartegen moeilijk verdedigen: hoe meer hij ontkent, hoe meer degene die hem verdacht maakt dat zal interpreteren als een duidelijk bewijs van die kwalijke verborgen intenties.

Laten we dus toch maar beter objectief blijven en politici beoordelen op hun daden. Pas wanneer uit wetten en reglementen zou blijken dat er een ruk naar extreem rechts gebeurt in Vlaanderen, is er reden tot ongerustheid. Dat zal voor het eerst blijken uit de regeringsverklaring die N-VA samen met coalitiepartner CD&V voorbereidt. Ongetwijfeld zullen daarin voorstellen opgenomen zijn die voorkomen op de partijprogramma’s van die beide partijen, maar aangezien die geen enkel element bevatten dat in die richting wijst, kunnen we daar nogal gerust in zijn. Vanzelfsprekend zouden de linkse partijen, waartoe we blijkbaar ook Groen moeten rekenen, andere accenten leggen, maar tijdens de verkiezingsdebatten en uit berekeningen die wetenschappers van de universiteiten gemaakt hebben, is gebleken dat die verschillen niet zo groot zijn: het zijn veeleer nuances dan radicale verschillen.

Vaak lijkt het ook om slogans te gaan. Neem nu de linkse bezorgdheid om de index van lonen en uitkeringen, die zij schril contrasteren met de bedoelingen van N-VA om die af te schaffen. Maar wat betekent dat concreet, als we weten dat de inflatie minimaal is, en er dus helemaal geen indexsprong in het vooruitzicht is, zodat die ook niet moet overgeslagen worden, zoals N-VA voorstelt? Overigens heeft N-VA op geen enkel moment gezegd dat de index moet afgeschaft worden, maar wel aangepast, een stelling die overigens in brede kringen op instemming kan rekenen en die ons enigszins op dezelfde lijn zou brengen als alle andere landen in de wereld.

Evenzo voor de werkeloosheidsuitkeringen. Het huidige lakse systeem wordt door links verdedigd, omdat zij nu eenmaal opkomen voor de armste kiezers. Men mag echter terecht de vraag stellen of men met eindeloze uitkeringen die mensen wel een goede dienst bewijst. Dat blijkt niet in alle geval niet in Wallonië, waar de werkeloosheid endemisch lijkt en er ook na decennia lang socialistisch bewind geen verandering lijkt te komen in de economische malaise en de generaties lange armoede. De armen blijven arm, ook met hun uitkering. Zo blijft natuurlijk ook het publiek voor de Waalse linkse partij onverminderd talrijk. Het zou te ver gaan hen daarom te beschuldigen dat zij de armen opzettelijk arm houden, maar een vergelijking met Vlaanderen wijst er toch op dat wanneer men meer nadruk legt op het creëren van werkgelegenheid en het activeren van mensen, die mensen daar beter van worden. Dat ze dan niet meer stemmen voor de linkse partijen die hen een al bij al povere en vernederende uitkering voorspiegelen, maar voor politici die hen werk en welstand bezorgen, lijkt een onvermijdelijk maar eerlijk gevolg.

Het gaat dus niet om een jacht op de werklozen, zoals links het stelt, maar om een werkelijke activering van mensen die kunnen en willen werken. Dat zal ongetwijfeld rechtstreeks en onrechtstreeks een gunstige invloed hebben op de staatsfinanciën, in de eerste plaats doordat minder mensen een uitkering krijgen. Links vindt dat een schande: men neemt de armen nog hun bescheiden uitkering af. De waarheid is echter dat men die uitkering niet zomaar afneemt, uit kwaadwilligheid of omdat men ‘hard’ is, maar die zoveel mogelijk probeert te vervangen door een reëel loon. En wie om een of andere reden niet (meer) in het arbeidsproces past, kan rekenen op een behoorlijke uitkering die een normaal leven mogelijk maakt, veeleer dan een aalmoes waarmee men niet eens kan overleven.

De Vlaamse regering komt er binnenkort. Het valt daarbij op dat de deelregeringen niet door de koning ingezworen worden: Vlaanderen, Wallonië, het Franstalige gewest, Brussel en de Duitstalige gemeenschappen zijn republieken. Enkel bij de federale regering speelt de koning nog een minimale, hoofdzakelijk protocollaire rol. De samenstelling van die regering zal moeilijk zijn: hoe kan men het sterk links gekleurde Wallonië samen besturen met het overwegend rechtse Vlaanderen? Het lijkt niet erg democratisch een van de twee grootste partijen uit te sluiten van de federale regering (al heeft men dat in de vorige legislatuur wel ongestraft gedaan met de N-VA).

De oplossing ligt wellicht in een reorganisatie van het federale parlement, zoals ook gebeurd is voor de senaat. Waarom ook daar niet het federale parlement samenstellen met volksvertegenwoordigers uit de parlementen van de gemeenschappen en gewesten? Dan moeten we niet meer twee keer gaan stemmen, en beperken we meteen het zinloos hoge aantal volksvertegenwoordigers. De federale regering kan dan gevormd worden met ministers uit de deelregeringen, zodat er geen wrijvingen meer zijn bij zogenaamd asymmetrische regeringen, en ook het zinloos hoge aantal ministers wordt teruggebracht tot een niveau dat enigszins in overeenstemming is met de bescheiden omvang van dit land. En terwijl we toch bezig zijn: die federale regering kan dan wetten goedkeuren die desgevallend en waar nodig een aangepaste toepassing krijgen in elk landsgedeelte, zodat men geen ontelbare zinloze compromissen meer moet sluiten waar niemand gelukkig mee is.

Zo’n vaart zal het helaas niet lopen, zo valt te vrezen. Jammer.