mijn blik op de wereld vanaf 60 Welkom op mijn blog, mijn eigen website en dank voor je bezoek. Ik hoop dat je iets vindt naar je zin. Vrij vaak zijn er nieuwe berichten, dus kom nog eens terug?
Misschien kan je mijn blog-adres doorgeven aan geïnteresseerde vrienden en kennissen, waarvoor dank.
Hieronder vind je de tien meest recente bijdragen. De jongste 200 kan je aanklikken in de lijst aan de rechterkant; in het overzicht per maand, hier links, vind je ze allemaal, al meer dan 1400! De lijst van de categorieën bevat enkel de meest recente teksten; klik twee maal op het pijltje naar links onderaan voor nog meer teksten in dezelfde categorie.
Als je een tekst wil gebruiken, hou dan rekening met de bepalingen van de auteurswet van 1994 en vraag me om toelating. Bedenkingen? Stuur me een mailtje: karel.d.huyvetters@telenet.be
06-03-2024
Sjostakovitsj
Pieter Bergé, De leugens en de schaterlach. Sjostakovitsj’ geheime Stalin-satire, met een integrale vertaling van Sjostakovitsj’ AntiformalistischeRajok door Xavier Verbeke, Gorredijk: Sterck & De Vreese, 2021, € 17,90 pb.
Ik leerde de muziek van Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) kennen in de vroege jaren 1970, en ik was er meteen weg van. Eerst waren dat de vroege symfonieën, dan de strijkkwartetten, en sindsdien ongeveer zijn hele oeuvre. In mijn omgeving was ik toen (niet alleen op dat vlak) nog een uitzondering, hoewel Sjostakovitsj’ muziek al veel langer doorgedrongen was tot het Westen, vanaf 1954 vooral door zijn ‘oorlogssymfonieën’. Na de veroordeling door Stalin van de ‘formalistische’ nieuwe muziek vanaf 1948 bleef de componist meer op de achtergrond. Na de dood van Stalin in 1953 kon zijn werk weer uitgevoerd worden. Waarom zijn muziek me letterlijk vanaf de eerste noot zo indringend aansprak, weet ik niet goed. Het is een gevoel als van thuiskomen: je weet zonder aarzeling en zonder erover na te denken onmiddellijk dat het goed is, dat het is zoals het hoort. Datzelfde heerlijke gevoel had ik bij de eerste lectuur van Tolkiens The Lord of the Rings, en bij mijn kennismaking met The New Yorker, en met Vladimir Nabokov, William Trevor en John le Carré, allemaal ongeveer in diezelfde tijd, trouwens.
Sjostakovitsj is een natuurtalent. Hij begon als muzikaal wonderkind, en hij heeft zijn talenten niet begraven, maar ze een heel leven lang intens aangewend om een indrukwekkend ongemeen sterk persoonlijk oeuvre te creëren. Hij was niet alleen een geniaal componist, maar als pianist ook een uitzonderlijke muzikant, een vakman met een verbluffende praktische en theoretische technische kennis van de muziek, en een scherpzinnige musicoloog en muziekhistoricus. Dat alles in het woeligste tijdperk van onze beschaving, niet het minst in Rusland en in de Sovjetunie.
Dat laatste heeft hem op vele manieren diep getekend. Door zijn genialiteit was hij ook een publieke figuur, en dat kon niet anders dan tot problemen leiden. Zowel het publiek als zijn leiders hebben het altijd uiterst moeilijk met uitzonderlijk begaafde figuren, die het zelf even moeilijk hebben met zowel het loven als het laken door beiden, of hun ontstellende onverschilligheid. In dit essay gaat musicoloog Pieter Bergé in op dat aspect van Sjostakovitsj’ leven. Enerzijds verdiept hij zich in controverses in en rond de biografieën die na zijn dood verschenen zijn, en anderzijds op zijn korte satirische compositie, de Antiformalistische Rajok. De vraag is telkens of Sjostakovitsj in zijn muziek en/of zijn denken en doen en laten een slaafse en dus schuldige partijganger was van de afschuwelijke dictatuur, dan wel een bewonderenswaardige (crypto)dissident. Bergé doet dat met veel competente kennis van zaken en vanuit een grote belezenheid, en hoedt zich terecht en gelukkig voor elke al te eenzijdige benadering van een kwestie waarover zelfs de eerste getuigen van mening verschillen en elkaar niet zelden in de meest grove bewoordingen in de haren vliegen. Het betoog van Bergé is altijd heel informatief en bevattelijk voor de niet-gespecialiseerde lezer, en blijft ook boeiend als het over meer gespecialiseerde musicologische aspecten gaat.
Het blijft voor iedereen moeilijk om over de grond van de zaak, Sjostakovitsj‘ rol onder het Sovjetregime, een definitief oordeel te vellen. De werkelijkheid is zoals gewoonlijk te complex om ze onder één hoedje te vangen. Ik heb genoten van dit uitstekende essay, maar ik heb me nooit grote vragen gesteld over dat aspect van de componist Sjostakovitsj, ik heb me wijselijk beperkt tot de essentie, namelijk zijn muziek. Ik heb nog nooit een van zijn biografieën tot het einde kunnen uitlezen, precies omdat ik daarin informatie aangereikt kreeg die ofwel moeilijk te verzoenen was met het beeld dat ik van hem kreeg in zijn muziek, ofwel compleet irrelevant was voor de interpretatie en het genot ervan. Het leven van een componist, of van gelijk welke artiest bestuderen kan best interessant zijn, maar dat boeit mij althans allerminst, althans niet in detail. Ik ben Sjostakovitsj dankbaar voor al de muziek die hij schreef, die zelfs voor enkele van de mooiste momenten van mijn bestaan gezorgd heeft, en hopelijk nog lang blijft zorgen.
De uitgave door Sterck & De Vreese is verzorgd, met enkele goedgekozen z/w illustraties. Het moet me evenwel van het hart dat de platte tekst uit een onnodig kleine letter gezet is, en de citaten, de eindnoten, de bibliografie, het namenregister en de vertaling van de tekst van de Rajok bijna sadistisch uit een nog kleinere. Maakten die paar extra bladzijden die een iets grotere letter hadden veroorzaakt nu echt het verschil? Boeken als deze uitgeven is een lovenswaardige zaak, maar dan liefst niet ten koste van de ogen van hun (zij het relatief zeldzame) lezers.
Categorie:muziek
07-11-2023
Richard Wagner
Freddy Mortier, Richard Wagner. De man die opera voor het volk maakte. Pelckmans, 2020
Ongetwijfeld zal ik niet de enige zijn die vreemd opkeek van de ondertitel van dit boek. Wagners opera’s zijn bij het grote publiek compleet onbekend, en bij wie ze kent grotendeels onbemind. Vanwaar dan die titel?
De auteur heeft zich gedurende vele jaren verdiept in de figuur van Wagner en in zijn muziek. De zeer uitvoerige en gedegen kennis die hij daarbij heeft opgedaan, en de vele scherpzinnige inzichten die hij heeft verworven, hebben hun indrukwekkende neerslag gekregen in dit fraaie en boeiende werk, a labour of love, mag men wel zeggen. Opera- of muziekliefhebbers die meer wensen te weten over Wagner, of goede achtergrondinformatie zoeken over zijn muziek, zullen hier zeker volop hun gading vinden.
Wagner is een omstreden figuur. Hij was dat al tijdens zijn leven, en niet zonder reden, en niet het minst door zijn eigen toedoen. Daarin is nooit verandering gekomen, vooral niet toen het naziregime Wagner omarmde als zijn muzikale held, en Hitler kind aan huis was bij de nazaten van Richard. Door zijn expliciet en rabiaat antisemitisme, lang voor de holocaust, en de voorliefde van enkele nazi-topfiguren voor zijn werk, werd zijn naam onvermijdelijk en onherroepelijk verbonden met de onvoorstelbaar grootschalige en wrede racistische misdaden van dat regime, ook al had hij daarmee vanzelfsprekend helemaal niets te maken. Toch meent ook de auteur, in zijn opmerkelijk delicate bespreking van deze problematiek, dat men moeilijk kan ontkennen dat Wagner, vooral door de aanzienlijke invloed die hij vooral door zijn muziek heeft gehad en nog steeds heeft, maar ook door zijn op zijn minst bedenkelijke geschriften, wel degelijk heeft bijgedragen tot het bevestigen, zoal niet creëren van een klimaat waarin het ideologische racisme en antisemitisme kon ontaarden in de fysieke uitroeiing van miljoenen burgers.
Het oeuvre van Wagner werd meteen en wordt nog steeds door velen beschouwd als behorend tot de absolute wereldtop van de opera en van de klassieke muziek, zelfs wanneer men toegeeft dat men geen liefhebber ervan is. Wat bij lezing van dit zo uitvoerige en gedetailleerde boek opvalt, is dat er met geen woord over die muziek gerept wordt, behalve in de korte ‘luisterepiloog’ helemaal aan het einde van het boek, en dan nog in zekere zin en in beperkte mate.
Wat krijgen we dan wel? Heel veel informatie over zijn leven, over zijn tijd en zijn tijdgenoten, over de filosofische stromingen waarmee hij kennismaakte en de filosofen die met hem te maken kregen, over de historische gebeurtenissen en de politieke controverses en ontwikkelingen, over de inspiratiebronnen en de ontstaansgeschiedenis van zijn opera’s, over zijn eigen opvattingen betreffende zowel zijn muziek als kunst in het algemeen, als over vele politieke en maatschappelijke onderwerpen, en dat laatste vooral aan de hand van zeer gedetailleerde analyses van de talrijke geschriften van Wagner. Ook de receptie van zijn opera’s, vanaf de eerste opvoeringen tot op de dag van vandaag, komt ruim aan bod.
Vooral in de grondige analyse en bespreking van Wagners geschriften, maar occasioneel ook van andere auteurs, maakt professor Mortier gebruik van wat men, bij gebrek aan een betere term, het oneigenlijk citaat zou kunnen noemen. Een citaat moet, zowel wettelijk als volgens de criteria die gelden in de wetenschappen, voldoen aan bepaalde vormelijke, typografische eisen, naast de evidente inhoudelijke. Een oneigenlijk citaat is dan het weergeven van een tekst van een auteur zonder te voldoen aan die vormelijke vereisten, zoals de aanhalingstekens en het beletselteken tussen ronde haakjes, en zonder echt letterlijk die tekst over te nemen. Dat is dan veeleer een parafrase, maar dan als het ware in de ‘directe’ rede: men laat grammaticaal de auteur zelf aan het woord; in de ‘indirecte’ rede zegt men er steeds bij: ‘zegt hij, zegt de auteur, volgens …’ of iets dergelijks. Wanneer men een tekst analyseert, is de verleiding groot om zo oneigenlijk te gaan citeren, of parafraseren, dus met weglating van de verwijzing naar de auteur, omdat dit te omslachtig is, en de lezer zich voldoende bewust is van wie er in feite aan het woord is. Dat laatste is echter niet altijd het geval, ook niet in dit werk van professor Mortier. Herhaaldelijk zijn er passages en hele paragrafen die wanneer men ze uit hun context zou lichten, eruitzien alsof ze van zijn hand zijn, terwijl ze in de strikte context van Wagner zelf blijken te zijn, al zijn het niet (altijd?) zijn eigen woorden. Dat kan erg verwarrend zijn, zeker wanneer dergelijke parafrasen zonder enige kennisgeving afgewisseld worden met de toelichting, duiding of eigen opinie van professor Mortier: wat is er dan (nog) van Wagner, en wat is er (al) van Mortier? Het gevaar is verre van denkbeeldig dat door een dergelijke verregaande vorm van vereenzelviging met de besproken figuur, men de indruk krijgt dat de bespreker zich inderdaad identificeert met degene die hij bespreekt. Met een controversiële figuur als Wagner is dat een risico dat men het best zo veel mogelijk vermijdt.
Er zijn indringende uiteenzettingen over de belangrijkste opera’s: de vier delen van Der Ring des Nibelungen, vanzelfsprekend, en daarnaast Die Meistersinger von Nürnberg en ten slotte Parsifal. Maar ook in die vele uiterst competente, diepzinnige maar steeds zeer leesbare bladzijden blijft de muziek zelf volkomen afwezig. Het is Ideengeschichte, geen musicologie. De auteur is dan ook filosoof aan de Universiteit Gent.
Het beeld dat we krijgen van Wagner is compleet. Dat wil zeggen dat de auteur geen enkel heikel punt uit de weg gaat – en dat zijn er best veel – maar tevens dat hij zich niet laat verleiden tot de vele al te eenzijdige opvattingen die er over Wagner hebben bestaan en die nog steeds even fel verdedigd als bestreden worden. Alle aspecten komen aan bod en worden evenwichtig en met veel zin voor relativering voorgesteld. Het is evenwel vanaf de eerste bladzijde tot de allerlaatste duidelijk dat de auteur een groot bewonderaar en uitstekend kenner is van het oeuvre van Richard Wagner.
De aandachtige lezer zal ongetwijfeld veel opsteken van de overvloedige informatie en de verhelderende inzichten in dit werk. Toch blijft het zeer de vraag of dat meteen zal bijdragen tot een grotere voorliefde of zelfs maar appreciatie van deze componist en zijn oeuvre. De auteur heeft zeker een punt wanneer hij aanraadt de opera’s niet onvoorbereid tegemoet te treden. Maar zelfs de beste voorbereiding, bijvoorbeeld dit boek, zal meer dan waarschijnlijk niet volstaan om zelfs na verscheidene pogingen ook maar enig begrip op te brengen voor de op zijn zachtst uitgedrukt complexe, en als we eerlijk zijn warrige, ongeloofwaardige en ronduit onbegrijpelijke verhaallijnen, plots, figuren en menselijke verhoudingen, en de geforceerde taal waarin die door Wagner zelf geschreven zijn.
Zo komen we terug bij ons vertrekpunt, namelijk onze verwondering over de ondertitel van het boek. Freddy Mortier legt overvloedig en overtuigend de bedoelingen van Wagner uit om het volk en de opera dichter bij elkaar te brengen. Het is evenwel zeer de vraag of hij daarin ook geslaagd is, zowel tijdens zijn leven als daarna. En wanneer dan blijkt dat dit geenszins het geval is, kan men terecht de vraag stellen of die bedoeling wel realistisch was, en zelfs of ze authentiek was, en niet veeleer behoort tot het kenmerkende hineininterpretieren, wishful thinking en mystificeren van Wagners geschriften. Zijn opera’s zijn altijd al het voorwerp geweest van verering door een al bij al klein aantal aficionado’s (en -a’s) die zichzelf veeleer beschouwen en/of gedragen als ingewijden. Dat blijkt overduidelijk bij elke opvoering, maar evident nog het meest opvallend in Bayreuth.
De ‘complexiteit’ van Wagners opera’s maakt ze moeilijk toegankelijk voor het grote publiek, ook al zijn ze volop beschikbaar, ook buiten de opvoeringen, in digitale vorm. Moet men, om ze goed of volledig te begrijpen en te smaken, alle ‘extrinsieke’ aspecten ervan, die in dit werk zo grondig belicht worden, integraal en exhaustief doorgronden? Of is het misschien zo dat Wagner zelf die slechts gebruikt heeft als noodzakelijke, maar niet noodzakelijk te begrijpen of zelfs begrijpelijke vehikels voor zijn muziek? Is muziek niet intrinsiek onuitsprekelijk, de uitdrukking van het onzegbare? Is ook het bij hem prima la musica, dopo le parole?
Misschien is het voor de gewone muziekliefhebber uiteindelijk beter dat je slechts een zeer vage indruk hebt van wat er zich afspeelt, en dat je geniet van de onmiskenbaar geniale muziek die Wagner ons geschonken heeft, zoals het voor de melomaan allicht ook beter is om niet al te lang stil te staan bij de figuur van Wagner zelf, of bij zijn uiterst bedenkelijke geschriften. Grote kunstenaars hebben niet zelden grote ego’s, en dat was bij Wagner zeker in zeer hoge mate het geval, maar het zijn niet noodzakelijkerwijs, zo leert ons de geschiedenis en de actualiteit, ook uitzonderlijk moreel of intellectueel hoogstaande personen, en dat was Wagner inderdaad al bij al niet meteen. Zijn genialiteit blijft, ondanks de beste uitleg over de andere aspecten van zijn oeuvre, grotendeels beperkt tot zijn muziek, ook al is die dan gezongen. Daarmee blijft hij overigens behoren tot die typische operawereld – die hij overigens haatte – waarin heel wat mensen volledige aria’s enthousiast kunnen meezingen, en er telkens weer tot tranen toe bewogen naar luisteren, zonder ook maar één woord ervan te verstaan.
Categorie:muziek
06-07-2023
Klassieke meesters: componisten van Haendel tot Sibelius (recensie)
Voor alle duidelijkheid: ‘klassieke meesters’ gaat om componisten, waarvan er op de omslag 27 chronologisch vermeld staan, van Händel tot Sibelius.
Het duurt wel even voor je aan de laatste bladzijde toe bent. Het is geen boek om even snel snel uit te lezen. Beter op een verloren rustig moment nog eens een (deel van een) hoofdstuk lezen, en dan weer wegleggen. Anders gaat het gauw vervelen. Dat ligt niet aan de inhoud, toch niet voor een melomaan. Maar de auteur heeft een heel eigen methode ontwikkeld. Er is in dit boek heel weinig te vinden dat helemaal van zijn hand is. Er zijn eindeloos veel en heel lange citaten. En alle historische informatie is vanzelfsprekend eveneens geput uit andere werken, die hier opvallend onvermeld blijven. We krijgen zelden of nooit te horen wat de auteur zelf over een componist, een werk, een uitvoering of een uitvoerder denkt. Steeds zijn het critici, recensenten, collega-componisten, uitvoerders, managers, intendanten en andere randfiguren die uitvoerig aan bod komen. De aandacht gaat veel meer naar de receptie van de composities dan naar hun inhoud, veel meer naar de successen of fiasco’s van de componisten en hun status in de maatschappij dan naar hun betekenis voor de muziek(geschiedenis), veel meer naar theoretische opvattingen, verwoord door componisten over hun eigen werk en dat van anderen, dan naar analyses of zelfs maar beschrijvingen van hun werk. Zo vernemen we vaak wie wie ontmoet heeft, maar hebben we het raden naar wat er gezegd werd, of blijkt dat veel minder interessant dan wat het had kunnen zijn.
De chronologie van het werk is complex. De behandelde periode is die van de 18de en de 19de eeuw, met (enkele) uitlopers tot het midden van de 20ste. Maar er worden voortdurend sprongen gemaakt, voorwaarts en achterwaarts, zodat pas helemaal aan het einde (bijna) alles gezegd is over elk van de componisten vermeld in de titel, en een hele reeks andere. Het enige systematische in dit werk is de broodnodige index, 25 bladzijden lang, kleine druk, twee kolommen, maar die is vanzelfsprekend alfabetisch, niet chronologisch. Na elk hoofdstuk volgt een gedetailleerde opsomming van de juist vermelde werken, al dan niet van de componist vermeld in de titel van het hoofdstuk. Nuttig ongetwijfeld, maar verwarrend niettemin op zich.
Met deze indrukwekkende verzameling van gegevens heeft de auteur een eigenzinnig werk tot stand gebracht dat niet gemakkelijk te situeren is, en daardoor ook niet gemakkelijk om te evalueren. De ongebruikelijke methode werkt, maar niet altijd even goed. Vaak zijn de rechtstreekse en de verholen citaten en de verhalen louter anekdotisch, of nauwelijks relevant, en hadden ze plaats kunnen maken voor meer diepgaand inhoudelijk commentaar, of gewoon weggelaten kunnen worden, wat de lengte van het werk en vooral de leesbaarheid zeker ten goede had gekomen. Dat is het gevaar waarvoor elke auteur zich moet hoeden bij het opzoeken van de bronnen: niet al het materiaal is even waardevol, en het feit van het gevonden te hebben is niet altijd een voldoende reden om het ook op te nemen of te gebruiken. Voor een boek van 1,5 kg dat geen woordenboek is, moet er al een heel gewichtige reden zijn. Minder is inderdaad soms, vaak, veel meer.
Categorie:muziek
31-10-2022
Gastrubriek: Leesportefeuille, Hugo D'hertefelt, 8
Grândola, vila morena Hymne van de Portugese Anjerrevolutie van 25 april 1974
Hugo D’hertefelt, februari 2021
Intro
Al 35 jaar ben ik tenor in het Hasselts Omroerkoor. Tijdens een koorweekend in Dommelhof te Neerpelt in maart 2015 leerden we het lied Grândola in voorbereiding van een Hart boven Hardmanifestatie te Brussel. De muziek is eenvoudig, ze begint eenstemmig maar bij de herhaling van de eerste vier regels wordt ze tweestemmig. Er gaat iets krachtigs en strijdvaardigs van uit. Het is nochtans geen politiek lied. Maar het is wel in een politieke context gebruikt, namelijk die van de Anjerrevolutie in Portugal, die op 25 april 1974 zonder bloedvergieten een einde maakt aan het dictatoriale regime van Salazar.
Subversief lied
Op 29 maart 1974 zingt Zeca Afonso Grândola in het Coliseu dos Recreios, een grote amusementshal in Lissabon. Het is de eerste grote culturele manifestatie na de mislukte opstand van 19 maart in dat jaar. De Pide, de Portugese veiligheidspolitie, is gealarmeerd en controleert de teksten van de liedjes die zullen gezongen worden. Eigenaardig genoeg krijgt Zeca toestemming om Grândola te zingen. Het is het slotlied en alle zangers en ook een groot deel van het publiek zingen gearmd het koorgedeelte mee. Het voelt aan als een moment van grote verbondenheid en militante actie. Er zitten ook soldaten in de zaal die de maand daarop zullen deelnemen aan de Anjerrevolutie. Ze kiezen dit lied als symbool voor de revolutie. Al heel de maand maart van 1974 bereiden revolutionaire krachten in het leger in het grootste geheim de omverwerping van het dictatoriale regime van Salazar voor. Ze zoeken een betrouwbaar en herkenbaar signaal voor de aanzet van de revolutie. De militaire communicatiemiddelen zijn niet voldoende om het hele land te bereiken. Daarom kiezen ze om via Rádio Renascença twee ordewoorden te verspreiden die de revolutie in gang moeten zetten. Het eerste is het lied E depois do Adeus van Paulo de Carvalho, dat op 24 april om 22u55 zal worden uitgezonden, voorafgegaan door de woorden van de speaker ‘het is 23 uur min vijf minuten’. Het tweede ordewoord is Grândola, vila morena dat zal worden uitgezonden in het programma ‘Limite’ op 25 april om 0 uur 20. De speaker leest de eerste strofe van het lied en laat daarna de plaat horen, die verboden is. Grândola is van nu af aan een subversief lied.
De schrijver en de zanger van het lied
Zijn volledige naam is José Manuel Cerqueira Afonso dos Santos. Maar men noemt hem Zeca Afonso. Hij is geboren in 1929 in de Portugese kustplaats Aveiro. Zijn vader werkt in de koloniën en hij verblijft soms bij zijn ouders in Angola en Mozambique. Na WOII studeert hij geschiedenis en filosofie aan de universiteit van Coimbra. Hier heeft hij al zijn eerste optredens. Na zijn studies wordt hij leraar. In 1958 steunt hij de kandidatuur van Humberto Delgado voor het presidentschap. Die wil een einde maken aan de macht van Salazar en zijn dictatoriale regime. Delgado verliest de verkiezingen, maar er is duidelijk gesjoemeld. Delgado gaat in ballingschap, maar wordt in 1965 vermoord door een commando van de Portugese geheime politie. Zeca Afonso keert zich meer en meer tegen de dictatuur. Als hij in 1964 in Mozambique verblijft, merkt hij dat de onderdrukking in de kolonie nog erger is dan in het thuisland. Als hij in 1967 terugkeert naar Portugal krijgt hij een jaar later een verbod om nog les te geven. Ondertussen heeft hij zich steeds meer toegelegd op het zingen, schrijven en componeren. Hij evolueert van klassieke fado-zanger naar een nieuwe stijl, het Canto Livre. In 1973 trekt hij door het land maar het regime verhindert vaak zijn optredens. Hij belandt zelfs geregeld in de gevangenis. Tijdens het optreden van 29 maart 1974 zingt hij samen met andere artiesten als afsluiter het lied Grândola, vila morena. Ook na de Anjerrevolutie blijft hij politiek actief. Tot aan zijn dood levert hij felle kritiek op de opeenvolgende democratische regeringen, zowel van links als van rechts. Hij sterft in Setúbal op 23 februari 1987. Dertigduizend mensen wonen zijn begrafenis bij, gedurende twee uur vormen ze een stoet van dertienhonderd meter lang. Op zijn kist ligt, geheel volgens zijn wens, een rode vlag, zonder symbolen.
Het ontstaan van Grândola, vila morena
Op 17 mei 1964 treedt Zeca Afonso op in Grândola, een stadje in de arme provincie Alentejo. Een plaatselijke muziekvereniging bestaat 52 jaar en Zeca Afonso is uitgenodigd om te komen zingen. Ze kennen hem als een groot tegenstander van het regime.
In De Groene Amsterdammer van 24 april 2004 schrijft René Zwaap een artikel over deze gebeurtenis met als titel ‘In de schaduw van een lied’. Zwaap laat de toenmalige voorzitter van de muziekvereniging aan het woord:
‘Zeca, dat was de bijnaam van de zanger, kwam graag naar Grândola. Hier trof hij gelijkgestemde mensen aan. Veel van zijn muziek was verboden door de censuur, maar hier zong hij die verboden liederen wél, terwijl de politieke politie, de Pide, voor de deur stond, maar niet naar binnen durfde komen. Als dank voor de gastvrijheid schreef hij in het café op de achterkant van een papiertje de tekst van Grândola, vila morena. Het was een gelegenheidsgedicht. Ik heb de originele tekst thuis liggen. Die bewaar ik als een heiligdom.’
Pas in 1971 wordt de tekst als lied gezongen en opgenomen in Frankrijk. De producent, José Mário Branco, stelt voor om het lied een typisch Alentejo-karakter te geven door de zinnen van elke strofe in omgekeerde volgorde te herhalen. De opname verandert de aard van het gedicht. Het krijgt een veel politiekere uitstraling, zeker in de dictatoriale tijd van toen. Dat komt ook doordat Zeca Afonso een zin in de laatste strofe verandert waardoor er een veel persoonlijkere boodschap en een mobiliserend appel van uit gaat: ‘Jurei ter por companheira’ (Heb ik gezworen dat jij mijn gezel blijft). Qua muziek is het lied helemaal geënt op de traditionele manier van zingen in de streek van Alentejo: a capella, zonder instrumentale begeleiding, eerst een solo mannenstem, dan een koor. Zo krijgt de muziek een zeker ritueel karakter waar een groot gemeenschapsgevoel van uitgaat. Het geluid van marcherende stappen versterkt het ritme en roept de sfeer op van landarbeiders die in groep naar het veld trekken.
Populair strijdlied
Ook na de Anjerrevolutie blijft Grândola populair als strijdlied, zeker in de tien eerste jaren van de prille democratie. Het gehele lied, maar vooral de zin ‘O povo é quem mais ordena’ (Het volk beveelt)is verbonden met de idee van democratie en vrijheid en verschijnt op stadsmuren, op spandoeken en in kranten. Dan deemstert het even weg, zoals Zeca Afonso ook verdwijnt van het muzikale, poëtische en politieke toneel van de Portugese democratie. Tijdens de ‘vette’ jaren die het land kent wanneer het Europese manna bijdraagt tot een snelle economische ontwikkeling, wordt het lied nog enkel gezongen op concerten van linkse artiesten, op 1-meimanifestaties en herdenkingen van 25 april. Maar bij elke protestactie tegen het beleid van de regering en de overheid is het van de partij. Het is weer hélemaal terug in februari 2013. Regeringsleider Pedro Passos Coelho zal in het parlement zijn economische maatregelen voorstellen. Pacifistische manifestanten maken het hem onmogelijk door Grândola te zingen. Er zijn gepensioneerden bij, die met zachte hand buiten worden geleid. Door het zingen van Grândola iemand het spreken beletten, wordt sindsdien grandoladas genoemd. Het lied is momenteel niet alleen het lijflied van de traditionele linkse militanten, maar een strijdlied van het ganse Portugese volk. Zo is op 2 maart 2013 om precies 16u een ordewoord gelanceerd om Grândola te zingen op alle openbare plaatsen waar massabijeenkomsten plaatsvonden. Het was een lied dat hielp om de Salazar-dictatuur omver te werpen. Het is nu een lied dat helpt om te protesteren tegen de door Europa opgelegde - en als dictatuur ervaren - maatregelen ten gevolge van de economische en financiële crisis.
Velen onder ons zullen ongetwijfeld ooit ontroerd geweest zijn door een van de talrijke uitvoeringen, bijvoorbeeld van de onvergetelijke Montserrat Figueras, van Marco Beasley of Philippe Jaroussky, van de uitzonderlijk aangrijpende aria Si dolce è il tormento.
Ze werd voor het eerst gepubliceerd in een verzameling van Carlo Milanuzzi (c. 1590- c. 1647) Quarto scherzo delle ariose vaghezze… con un cantata, & altre arie del Signor Monteverde, e del Sig. Franceso suo figlio (Venetië: Alessandro Vincenti, 1624). Volgens sommigen is ze van de hand van Francesco, de oudste zoon van Claudio Monteverdi (1567-1643), maar de meeste bronnen wijzen ze toe aan Monteverdi père zelf, van wiens meesterlijke hand de eenvoudige maar zo overtuigende melodie overigens alle tekenen vertoont.
De term scherzo in de titel van Milanuzzi’s publicatie betekent letterlijk een grap, iets luchtigs, en dat betekent het ook in de muziek, waar het scherzo een vaste plaats verworven heeft. Hier bedoelt men echter waarschijnlijk zoiets als ‘een prettige verzameling’; de verzamelingen van Milanuzzi krijgen vanaf de zesde de meer algemene titel libro delle ariose vaghezze, en dat laatste woord betekent ‘aangenaam’.
De aria komt al eerder voor in Francesco Petratti, Il primo libro d’arie a una et due voci con un dialogo in fine (Venetië: Alessandro Vincenti, 1620), dat gedrukt werd voor en opgedragen aan Paolo Giordano Orsini, de hertog van Bracciano, in wiens dienst Petratti was, en waarbij Monteverdi optrad namens de hertog, zoals blijkt uit Monteverdi’s brieven aan de hertog. Petratti’s werk bestaat ongetwijfeld uit composities, dus met tekst én muziek. Waarschijnlijk heeft Monteverdi een van de teksten zo aantrekkelijk gevonden dat hij daarop ook zelf muziek heeft op gecomponeerd, die dan later een plaats gevonden heeft in de verzameling van Milanuzzi en zo bewaard is gebleven. Het is me niet duidelijk geworden van wie de teksten zijn van de arie van Petratti, en over deze componist en muzikant uit Cremona is verder niet veel te vinden.
Si dolce è'l tormento
Ch'in seno mi sta,
Ch'io vivo contento
Per cruda beltà.
Nel ciel di bellezza
S'accreschi fierezza
Et manchi pietà:
Che sempre qual scoglio
All'onda d'orgoglio
Mia fede sarà.
La speme fallace
Rivolgam' il piè.
Diletto ne pace
Non scendano a me.
E l'empia ch'adoro
Mi nieghi ristoro
Di buona mercè:
Tra doglia infinita,
Tra speme tradita
Vivrà la mia fè.
Per foco e per gelo
riposo non ho
nel porto del Cielo
riposo haverò...
se colpo mortale
con rigido strale
il cor m'impiagò
cangiando mia sorte
col dardo di morte
il cor sanerò...
Se fiamma d'amore
Già mai non sentì
Quel rigido core
Ch'il cor mi rapì,
Se nega pietate
La cruda beltate
Che l'alma invaghì:
Ben fia che dolente,
Pentita e languente
Sospirimi un dì.
‘Zo zoet is de kwelling in mijn gemoed, dat ik tevreden leef met wrede schoonheid. In de hemel van de schoonheid neemt de trots toe en ontbreekt het medelijden: moge mijn trouw altijd als een rots in de golf van de hoogmoed zijn. De valse hoop wend ik af. Genot noch vrede daalt in me neer. En de meedogenloze die ik aanbid, gunt me de vertroosting niet van haar goede genade: in eindeloze pijn, in bedrogen hoop zal mijn hoop leven. Ik word niet gespaard van vuur en ijs, aan de hemelpoort zal ik rust vinden. Als de doodsteek van de starre pijl mijn hart verwondt en mijn lot doet keren, zal met de pijl van de dood het hart genezen. Als dat starre hart dat mijn hart stal de vlam van de liefde nog niet voelt, weigert de wrede schoonheid die het hart betoverde me medelijden: moge ze op een dag gepijnigd, met spijt en kwijnend naar mij verzuchten.‘
Categorie:muziek
23-03-2020
Melomaan, nogmaals
Melomaan, nogmaals
Enkele maanden geleden berichtte ik hier over mijn nieuwe muziekinstallatie, en mijn abonnement op Qobuz en Roon. Qobuz biedt muziek online aan (‘streaming’): je kan tienduizenden cd’s gewoon aanklikken en meteen beluisteren, of ze aanvinken voor latere beluistering. De kwaliteit is uitzonderlijk goed, de keuze verbazingwekkend ruim. Roon organiseert het aanbod en de afspeelapparatuur. Het is een compleet nieuwe ervaring.
Ik heb sinds de opkomst van de cd wellicht een duizendtal cd’s aangekocht. Sommige zijn zo oud dat ze zelfs al versleten zijn, niet door het veelvuldig gebruik, maar door verouderingsprocessen. Muziek beluisteren via cd is echter bewerkelijk: je moet voortdurend opstaan voor de volgende. En dus ben je geneigd om een luiere bron te zoeken. Dat was dan een klassieke-muziekzender, de laatste jaren Klara Continuo, de enige (ter wereld!) die bij mijn weten 24/7 klassieke muziek uitzendt zonder reclameboodschappen of andere onderbrekingen. Na een tijd merk je dat heel wat muziekstukken voortdurend terugkomen, zelfs in dezelfde volgorde. Er is dus variatie, maar beperkt. De selectie is ‘braaf’: meestal populaire stukken uit de klassieke periode en de romantiek, niet veel vroeger, niet veel later. En bijna nooit volledige muziekstukken: een beweging uit een symfonie of een stuk kamermuziek, dan weer een ander. Een ‘licht’ programma dus, bedoeld als achtergrondmuziek. En geen wereldmuziek, jazz of avant-garde. Als melomaan blijf je onbevredigd, en stilaan meer en meer gefrustreerd. Komt daar nog bij dat de technische kwaliteit van de uitzendingen erg bescheiden is: 128 Kbps. Ter vergelijking: MP3 is 320 Kbps, cd is 1411 Kbps. Je krijgt dus echt geen cd-kwaliteit binnen via Klara Continuo of Klara.
Dat is nu allemaal verleden tijd. Ik luister nu uitsluitend naar cd’s via Qobuz. Topkwaliteit en complete composities. Je kan zelf je muziek kiezen of dat door Qobuz of Roon laten doen. De bediening is via PC, laptop, tablet of smartphone, inclusief professionele equalizing. Als ik de huisgenote niet wil storen, schakel ik via een klein zendertje dat bij mijn hoorapparaten hoort de muziek draadloos naar die hoorapparaten, wat een heel gedetailleerde, ruimtelijke en intieme luisterervaring geeft.
Dagenlang het aanbod van Qobuz verkennen levert telkens weer nieuwe ontdekkingen op, zowel van vertrouwde muziek en muzikanten als van compleet nieuwe componisten en composities. Waar ik vroeger af en toe een cd kocht, en de laatste jaren zelfs helemaal niets meer, kan ik nu zonder meer elke cd die me interessant lijkt gewoon aanvinken, en me die zo virtueel maar zeer reëel toe-eigenen. Ik moet dus niet meer window-shoppen, of verlanglijstjes aanleggen, of schouderophalend de gelegenheid laten voorbijgaan; ik hoef niet meer te aarzelen of het wel de moeite is, of het zijn geld waard is: alles is gratis eenmaal het abonnement betaald is, en voor ongeveer € 20 per maand, de prijs van één cd, kan je niet sukkelen, toch?
Ik verken nu het muziekaanbod als nooit tevoren. Zo leg ik een – uiteraard virtuele – verzameling aan van alle composities voor strijkkwartet, sinds jaren mijn geliefkoosd ensemble. Ik neem weer de indrukwekkende publicaties ter hand van Bernard Fournier over Le quatuor à cordes, en grasduin in de cd’s van bekende en minder bekende strijkkwartet-ensembles. Als ik me wil laten ontroeren door Callas, Sutherland, Gruberova, Pavarotti of Fritz Wunderlich, vind ik alle opnamen die ze ooit gemaakt hebben: la mer à boire. De hele klassieke muziek, in de ruimste zin van het woord, is aanwezig, van de vroegste werken tot de meest recente. Of ik zoek oude bekenden op, zoals Roy Orbison, The Everly Brothers, The Platters, Connie Francis, José Feliciano, Frank Sinatra, Nat ‘King’ Cole, Brel, Piaf, Barbara, Greco, Michel Petrucciani, Billy Holliday, Ella Fitzgerald, Lester Young… Ik kan uren gefascineerd luisteren naar de klassieke muziek uit India, of de wonderlijke klanken van de Mongoolse keelzang uit Ulaanbaatar, sufi-muziek uit Iran… Wat je ook zoekt, het is er allemaal, en in meer versies en uitvoeringen dan je voor mogelijk houdt. Ik vermeld hier de genres niet die me niet zo boeien, zoals popmuziek, maar die is er ook, with a vengeance!
Ik hoef zelfs mijn eigen cd’s niet meer af te spelen: al wat ik heb, vind ik ook bij Qobuz. Als ik er ooit toch een vind, kan ik die moeiteloos rippen en dan komt die meteen in de verzameling die Roon beheert: aanklikken en beluisteren, betere kwaliteit dan op mijn cd-speler.
Kortom, in plaats van ingeblikte repetitieve achtergrondmuziek weerklinkt er nu de hele dag een brede waaier van volledige werken, in de best mogelijke kwaliteit, een onuitputtelijke bron van muzikaal genot, met voortdurend nieuwe ontdekkingen en het blij weerzien van geliefde muziekstukken of vertolkers. De muziek krijgt nu de aandacht en de kwaliteit die ze verdient. Zoals Horatius dichtte: hoc erat in votis, dit is wat ik altijd al gewenst heb. Ik hoop er nog lang te kunnen van genieten.
P.S. Wat ik nog niet gevonden heb is de cd Homage to Ria Bollen; In Flanders’ Fields vol. 91. Als ik die van iemand zou kunnen lenen of kopen, graag een seintje: karel.d.huyvetters@telenet.be
Categorie:muziek
02-01-2020
Melomaan
Ik ben een melomaan: ik hou van muziek. Wie mij een beetje gevolgd heeft op mijn website hier, zal dat beamen, want ik heb hier heel wat over muziek allerhande geschreven in de loop der jaren. Met het ouder worden bleek dat ik gehoorschade had opgelopen, met een aanzienlijke vermindering van mijn gehoor tot gevolg. Ik verstond nog nauwelijks wat men me zei, en ook het muziek-beluisteren werd problematisch, vooral omdat de hoge tonen voor mij niet meer hoorbaar waren. Op een gegeven ogenblik ontdekte ik dat je dat kan compenseren, althans voor muziek via luidsprekers of koptelefoon, door via een equalizer de tonen die je nog wel goed hoort, en dat zijn de midden-tonen, te dempen; daardoor blijken de hoge en de lage tonen plots veel beter hoorbaar te worden. Dat was voor mij een wonderbaarlijke ontdekking: ik kon weer de muziek horen, bijna zoals vroeger. Daarnaast draag ik ook hoorapparaten, wat de communicatie aanzienlijk heeft verbeterd.
In de loop van 2019 ‘stierf’ de versterker van mijn stereo-set, na meer dan veertig jaar uitstekende dienst. Herstelling bleek vrijwel onmogelijk, dus was het uitkijken naar een nieuw toestel. Zoals ik destijds gedaan heb, rond 1970 moet dat geweest zijn, begon ik de markt te verkennen, nu gelukkig via internet. Eerst dacht ik gewoon een nieuwe versterker te kopen en die aan te sluiten op de oude, nog uitstekende luidsprekers. Maar stilaan werd het me duidelijk dat de wereld van de opgenomen muziek en van de geluidsinstallaties grondig veranderd was. Zoals ik destijds de revolutie van de stereo en van FM had meegemaakt, en later die van de cd, was er nu een heel nieuw aanbod: muziek via internet. Dat zijn dan internetradio’s, zowel de bestaande zenders die ook via internet uitzenden, ook via de kabelmaatschappijen, als zenders die exclusief via internet uitzenden. Vervolgens kwamen er de zogenaamde streaming-diensten, waarbij je (volkomen legaal, in tegenstelling met eerdere ‘piraten’) cd’s kan beluisteren door een abonnement te nemen. Dat betekent het einde van de noodzaak om een fysieke drager aan te kopen; je kan op elk moment zowat elke cd beluisteren die ooit opgenomen is.
Niet alleen komt er zo een onvoorstelbaar groot aanbod van muziek beschikbaar, ook de kwaliteit ervan is uitstekend. Ik zal niet te ver gaan in de details, maar als we de cd als standaard nemen, dan gaat de muzikale kwaliteit wat je via internet kan beluisteren van wat minder dan een doordeweekse cd tot het beste wat je aan opgenomen muziek kan hebben.
Aangezien ik ‘nogal’ veeleisend ben, wou ik dus degelijk en hoogstaand materiaal. Na maanden opzoekingswerk, daarin uitstekend (be)geleid door mijn jongste zoon, leek de beste oplossing enerzijds een degelijke versterker met een DAC (die het digitale signaal omzet naar analoog, zodat het naar de luidsprekers kan), en anderzijds een streamer, die de muziek van het internet haalt en naar de DAC en de versterker stuurt; die streamer heeft in mijn geval een harde schijf van 2 TB om mijn eigen cd’s op te nemen.
Het beste aanbod qua streaming voor klassieke muziek is dit ogenblik Qobuz. Een abonnement voor de betere kwaliteit kost € 249 per jaar, en daarvoor kan je onbeperkt muziek beluisteren, met een keuze uit meer cd’s dan je voor mogelijk acht. Om dat alles in goede banen te leiden, heb ik ook een abonnement genomen op Roon. Dat is een soort ‘brein’ dat al je muziekbronnen (de door Qobuz aangeboden cd’s, internetradio’s, je eigen cd’s die opslaat op een harde schijf) en al je afspeelapparatuur (een of meer stereo-sets, maar ook Pc’s, tablets, smartphones, en luidsprekers met eigen versterking) draadloos met elkaar verbindt, en toelaat dat aan te sturen met een app op je PC, tablet of smartphone, inclusief equalizing. Bovendien krijg je uitvoerige bijkomende informatie over de aangeboden muziek, een ware encyclopedie. Een jaarabonnement kost $ 119, een levenslang abonnement $ 699 (waarschijnlijk evenveel in €, helaas).
Het resultaat is dat ik nu eindeloos veel muziek kan beluisteren onder de beste omstandigheden en met het grootste gebruiksgemak. Het heeft een goed half jaar zoeken gekost, en veel ergernis en frustratie, maar ik ben heel tevreden over de nieuwe toestand. Niet alleen is al mijn vertrouwde muziek nu gemakkelijk en kwalitatief werkelijk uitmuntend beschikbaar, ik ontdek ook voortdurend nieuwe muziek, zowel composities en artiesten die ik wel kende, maar die ik niet in huis had op cd, maar ook totaal onbekende muziek van allerlei aard. Ik ben een heel tevreden melomaan.
Er is ook een heel praktisch voordeel: de muziek neemt geen plaats in in ons bescheiden huis dat al uitpuilt van boeken, cd’s, dvd’s en oude vinyl platen, kunstwerken, postuurtjes, klokken… Stilaan wordt duidelijk hoe een moderne huiskamer er binnenkort vanzelfsprekend zal uitzien, zonder boeken of cd’s en dvd’s, maar met goede en gemakkelijk te bedienen apparatuur om oneindig veel te lezen en te beluisteren en te bekijken. Ik weet het, er zijn mensen die het liever op de ouwe manier doen. Maar ik heb resoluut gekozen voor de technologische aanpak, en ik heb geen heimwee naar vroeger, integendeel, ik voel me de koning te rijk. Ik hoop er nog enige tijd van te genieten.
Categorie:muziek
10-02-2017
Leonard Cohen
Leonard Cohen (1934-2016)
Er is altijd Leonard Cohen geweest in mijn oor. Zijn eerste songs zijn van 1967, ik was toen 21 en in 1968 ben ik getrouwd en is mijn oudste zoon geboren. Zijn laatste album is van 2016 en ik was 70. Er zijn jaren geweest dat we nog nauwelijks iets van hem hoorden, maar hij kwam steeds terug. De laatste vijftien jaar van zijn leven waren wellicht de meest publiek actieve, met verscheidene nieuwe albums en talrijke optredens voor massaal publiek over heel de wereld, waar hij oude successen afwisselde met nieuw materiaal. Leonard Cohen was herkenbaar en bleef altijd zichzelf subtiel herhalen, zowel in zijn teksten als zijn muziek. Het was die bezwerende, vrij eentonige en eenvoudige muziek en de doordringende declamatie van de gewijde woorden van zijn poëzie die zijn succesformule werden.
Zo zag het er echter aanvankelijk niet uit. Cohen wou dichter en romanschrijver worden. Hij had een bandje aan de universiteit, maar veel betekende dat niet. Zijn eerste poëziebundels waren geen groot succes en Cohen bleef onbekend en onbemind. Tot hij in 1966 besliste dat hij een singer-songwriter wou worden. Een van zijn songs, het beroemde Suzanne werd een hit in de versie van Judy Collins, die hem overtuigde om ook zelf te zingen voor een groot publiek, al viel hem dat aanvankelijk heel lastig. Judy Collins en andere artiesten vertolkten nog meer van zijn songs, en bereidden zo de weg voor zijn eigen optredens in de zaal en voor de televisie. In 1971 gebruikte de cineast Robert Altman drie van zijn songs in zijn film McCabe & Mrs. Miller (met het heerlijke koppel Julie Christie en Warren Beatty). Daarna ging Cohen op tournee in de jaren ‘70, in de Verenigde Staten en Canada, maar ook in Europa. Het was de tijd van de grote festivals, en hij maakte furore. In de jaren 80 werd het wat stiller rond Cohen, met een uitschieter in 1985: de LP Dance me to the end of love. In 1984 verscheen de song die hem wereldberoemd zou maken: Hallelujah, maar dat gebeurde niet door zijn eigen versie, maar door die van John Cale in 1991 en later vooral die van Jeff Buckley. Sindsdien hebben meer dan 200 artiesten de song gecoverd. Zijn carrière kende heel wat ups en downs, maar Cohen kwam steeds terug, vaak met het beste uit vroegere albums, maar af en toe ook met volledig nieuw werk, zoals Ten New Songs (2001).
Cohen had zijn financiële belangen in handen gegeven van een vertrouwelinge, Kelley Lynch, zijn manager. In 2004 bleek dat die aan de haal was gegaan met het grootste gedeelte van zijn spaarcenten en van zijn pensioenfonds. Hij deed haar een proces aan, maar heeft waarschijnlijk nooit een dollar teruggezien van zijn geld. Dat debacle was er mede de oorzaak van dat hij weer op tournee ging in 2008, vijftien jaar na zijn laatste tournee. Sindsdien heeft hij, mede dank zij het enorme succes dat hij overal behaalde, niet meer opgehouden. Zijn laatste album kwam uit drie weken voor zijn dood. Cohen was een levende legende geworden.
Toch blijft zijn succes verbazen. Zijn muziek is zoals gezegd vrij eentonig en voorspelbaar, zijn stembereik beperkt, zijn dramatisch vermogen en zijn présence soms weinig overtuigend. Hij heeft zijn back-up vocals en zijn orkest hard nodig als steun, maar muzikaal stelt die begeleiding weinig voor, zeker als men dat vergelijkt met de spetterende muzikaliteit van bijvoorbeeld Paul Simon. Maar Leonard Cohen trok het grote publiek en wist het ook in vervoering te brengen met zijn shows.
Cohen heeft al vrij vroeg ingezien dat hij met zijn gedichten nooit het grote publiek zou aanspreken. Dat doen zelfs de grootste dichters niet, en Cohens gedichten en songteksten behoren niet tot de absolute top. Als we de tekst lezen van zijn Hallelujah, van Suzanne of van I know who I am, dan valt het op hoe weinig die om het lijf hebben. Dit is de laatste strofe van Hallelujah: ‘Ik deed mijn best, dat was niet veel; ik kon niet voelen, dus probeerde ik aan te raken; ik sprak de waarheid, ik kwam je niet belazeren, en zelfs al ging het helemaal verkeerd, ik zal voor de Heer van het Lied staan, met niets anders op mijn tong dan Halleluja.’ En de middelste strofe van Suzanne: ‘En Jezus was een zeeman toen hij over het water wandelde, en hij stond lange tijd uit te kijken op zijn eenzame houten toren; en toen hij er zeker van was dat enkel mensen die aan het verdrinken waren hem konden zien, zei hij: ‘Alle mensen zullen zeelieden zijn totdat de zee hen zal bevrijden.’ Maar hijzelf werd gebroken, lang vooraleer de hemel zou opengaan. Verlaten, bijna menselijk, verzonk hij onder jouw wijsheid als een steen, en je wil met hem op reis gaan en je wil blind op reis gaan en je denkt dat je hem misschien zal vertrouwen, want hij heeft jouw perfecte lichaam aangeraakt met zijn gemoed.’
De teksten van Cohen bevatten vaak vrij vage religieuze thema’s. Cohen was van Joodse afkomst en is altijd het Jodendom als zijn godsdienst blijven beschouwen. Hij heeft talrijke andere godsdienstige wegen bewandeld, zelfs even dat van de Scientology. Hij is tot boeddhistische monnik gewijd. Hij bewonderde de figuur van Jezus. Beelden en woorden uit verschillende godsdienstige tradities hebben hun weg gevonden in zijn bezwerende poëtische taal, die met haar vele vrije allusies de mensen indringend aanspreekt op de mythische memen die verscholen liggen in het collectief geheugen. Zonder goed te weten wat men hoort, voelt men zich aangesproken; zonder de betekenis van de woorden te vatten, herkent men wat er gezegd wordt, vooral wanneer die profane gewijde teksten gedragen worden door melodieën en ritmes die op hun beurt herinneren aan eenvoudige strofische hymnen en godsdienstige gezangen uit onze jeugd.
Cohen is Hebreeuws voor ‘priester’, en Leonard Cohen is voor de generaties na mei 1968 de hiëratische bard geweest van de nieuwe, vrije wereld en van de vrije liefde; van de democratie en van de opstand tegen onderdrukking; van het individu dat zich afzet tegen de maatschappelijke druk en een eigen weg wil gaan; van het alternatieve leven, seks, drugs en rock & roll. Hij is een zoekende zanger gebleven tot op het laatst, een door en door melancholische romanticus, steeds de zware, zwarte depressie nabij. Hij heeft ons van zijn wilde, woelige leven een ontstellend getuigenis nagelaten in zijn talloze optredens en zijn vele albums. Hij was een kind van zijn tijd, de verscheurde tweede helft van de twintigste eeuw, getekend door oorlogen en revoluties. De laatste vijftien jaren waren een onvermoede bonus, voor hem en voor ons. We zullen zijn zonderlinge, zeurderige zingen zeker missen.
If you should ever track me down
I will surrender there
And I will leave with you one broken man
Whom I will teach you to repair
You know who I am.
Categorie:muziek Tags:muziek
26-05-2016
El cant dels Aucells
Er zijn van die melodieën die je meteen naar de keel grijpen en je diep blijven ontroeren elke keer je ze weer eens te horen krijgt. Na die eerste verbluffende ervaring, een genadige gunst, een onverdiende verrukking, blijf je minutenlang sprakeloos achter, verbijsterd door zoveel eenvoudige schoonheid en rustige harmonie, beschroomd de wijding van de wonne te verstoren. Dan vraag je je af wat die melodie is, wie de uitvoerders zijn, want je wil dat kostbare kleinood in je gemoed koesteren met al de onthutsende emoties die het zo moeiteloos losgemaakt heeft in het diepste van je wezen.
Dat was mijn ervaring met een anonieme traditionele Catalaanse melodie gebracht door Hesperion XXI, het onvolprezen ensemble van Jordi Savall (Aliavox 9888 A&B), en het bleek de titel te hebben van ‘El cant dels Aucells (of Ocells)’. Het is een simpel wiegeliedje, in feite een kerstliedje en in deze uitvoering wordt het woordeloos maar uiterst overtuigend en ontroerend gebracht op een eenzame ijle fluit met tedere minimale begeleiding.
Ik kende het niet, maar dat is helemaal ten onrechte, want het is een melodie met een geschiedenis. Toen Pablo Casals, de man die de cello zijn plaats terugschonk als solo-instrument en die de cellosonates voor cello solo van Bach voor ons herontdekte, in 1939 zijn geliefd Catalonië moest ontvluchten voor de gruwel van de Spaanse burgeroorlog, begon hij al zijn concerten in ballingschap met deze bewogen melodie, ongetwijfeld als een ode aan zijn verre vaderland, met al de schrijnende emotie die enkel het heimwee van een banneling kan leggen in de herinnering aan een nu onbereikbare en verwoeste thuis. El cant dels ocells werd een symbool voor het verzet tegen het fascisme en tegen alle geweld, een klaaglied om wereldvrede, maar tevens het nationale symbool van de diepe verlangens en de hoop van het volk van Catalunya. Geen wonder dus dat Jordi Savall, die zoveel gedaan heeft voor zijn Catalonië en de Catalaanse muziek, deze melodie op zijn manier zou eren. Zijn versie is er een om koude rillingen van te krijgen, een krop in de keel, en momenten van absolute sereniteit en vrede.
Die andere Catalaan, de beroemde tenor José Carreras nam het natuurlijk op in zijn album José Carreras Sings Catalan Songs (1991). Zijn collega in ‘de drie tenoren’ Placido Domingo, die eveneens Catalaanse roots heeft, zong het op zijn CD Encanto del Mar (2014). Er zijn nog meer versies en opnames van bekende en minder bekende muzikanten.
Ik vertaal hier vrij in proza de eenvoudige volkse strofen van dit kerstlied. Het is een bonte verzameling van zangvogels, en ook van enkele waarvan we niet meteen dachten dat ze konden zingen, maar dat is ook zo bij de mensen, nietwaar: elk vogeltje zingt zoals het gebekt is. Het thema mag dan al het kerstgebeuren zijn, de hele atmosfeer is die van een idyllische lentemorgen bij zonsopgang en de levensvreugde bij het ontwaken van de natuur.
Het gezang van de vogels
Wanneer ze het grootste licht zien opgaan in de zachtste nacht, zingen de vogels feestelijk met hun lieflijke stemmen. De keizerlijke adelaar stijgt hoog in de lucht en zingt zijn melodie die zegt: Jezus is geboren, om ons te verlossen van de zonde en ons blijdschap te brengen. De mus antwoordt hem: deze nacht van kerst is een nacht van groot geluk. De vink en de sijs zingen ook en zeggen: wat een geluk voel ik! De kneu zingt: o, hoe mooi is het kindje van Maria; en de lijster antwoordt: de dood is overwonnen, nu begint mijn leven! De nachtegaal vervolgt: het is mooier dan de zon, schitterender dan een ster! De roodstaart en de tapuit vieren het kindje en zijn Moedermaagd. Het goudhaantje bezingt de glorie van God, opgeblazen van trots. De kanarie volgt daarna, hun muziek is als de grote melodie der hemelen. Dan komt de leeuwerik eraan en zegt: vogels, kom laten we de dageraad begroeten. En de merel fluit om de allergrootste dame te vieren. De mees zegt: het is winter noch zomer, het is lente, want een bloem is geboren die overal haar geur verspreidt over de hele aarde. De zwarte patrijs zong: vogels, wie wil er vandaag bij het ochtendgloren komen om de grote Heer te zien in al zijn glorie in een stal? De hop komt zingen: deze nacht is de grootste koning gekomen. De tortel en de duif verbazen de hele wereld als ze zingen zonder droefheid. De groene spechten en de goudvinken vliegen in de boomgaarden en zingen van vreugde. De kwartel en de koekoek zijn van heel ver gekomen om de Messias te aanschouwen. De patrijs zong: ik ga mijn nest bouwen in deze stal om het kindje te zien, hoe het beeft in de armen van Maria. De ekster, de grote lijster en de gaai zeggen: de mei is op komst. De goudvink antwoordt: al de bomen worden weer groen en de takken bloesemen alsof het lente is. De vink fluistert: glorie vandaag en morgen, ik voel een grote vreugde bij het zien van de diamant zo mooi en zo briljant in de armen van Maria. De dwergooruil en de steenuil, bij het zien van de dageraad, vertrekken in verwarring. De bosuil en de oehoe zeggen: ik zie niets meer, zo veel geschitter verblindt me!
Categorie:muziek
05-11-2015
Romeo & Juliet gedanst
Romeo en Juliet
Ik vermoed dat er weinig namen zijn die zo bekend zijn in de hele wereld als die van de geliefden Romeo en Juliet. Het begon allemaal in 1476 met een verhaal dat reeds de basiselementen bevat van het drama, maar toen heetten de geliefde nog Mariotto en Gianozza. In 1530 krijgt het verhaal zijn vaste vorm in een verhaal van Luigi da Porta, met de nu vertrouwde namen van de hoofdfiguren. Via nog een Italiaanse versie en een Franse vertaling die in het Engels wordt omgezet, waagt Shakespeare zich rond 1595 aan zijn Romeoand Juliet, nadat hij ook al andere Italiaanse verhalen had bewerkt voor het theater.
Laten we even het vrij complexe verhaal in herinnering roepen. Het speelt zich af in Verona in de Renaissance. In de stad zijn er twee belangrijke families die een lange vete uitvechten, de families Montague en Capulet. Dienaars van beide families hebben het met elkaar aan de stok in de straat, maar hun gevecht wordt beëindigd door de Prins van Verona, die verder bloedvergieten streng wil bestraffen. Capulet heeft een dochter, Juliet en graaf Paris vraagt hem om haar hand. Capulet vindt zijn dochter nog te jong maar nodigt Paris toch uit op het bal van de Capulets om kennis te maken. De moeder en de gezelschapsdame van Juliet proberen haar warm te maken voor de graaf.
Montague heeft een zoon, Romeo. In een gesprek met zijn neef Benvolio en hun gemeenschappelijke vriend Mercutio, een familielid van de Prins, blijkt dat Romeo ongelukkig is wegens zijn onbeantwoorde liefde voor Rosaline, een nichtje van de familie Capulet. Zijn vrienden overtuigen hem om naar het bal van de Capulets te gaan en zo Rosaline te zien. Maar daar ontmoet hij Juliet en wordt hevig verliefd op haar. Hij wordt ontdekt door Tybalt, de neef van Juliet, die woedend is omdat een Montague is binnengedrongen en avances maakt bij de dochter des huizes. Romeo ontsnapt enkel aan de dood omdat Capulet Tybalt verbiedt bloed te vergieten in zijn huis. Romeo keert echter terug naar het domein van de Capulets en hoort hoe Juliet haar liefde voor hem uitspreekt, ook al is hij de zoon van de aartsvijand van haar vader. Romeo betuigt haar zijn liefde en zij besluiten in het geheim te trouwen. Een monnik, Laurence, zegent het huwelijk de volgende dag in, in de hoop zo bij te dragen tot de vrede tussen de rivaliserende families.
Tybalt ontmoet Romeo en daagt hem uit tot een duel. Romeo weigert te vechten met de neef van zijn echtgenote, maar kan natuurlijk de ware reden van zijn weigering niet uitspreken. Mercutio begrijpt Romeo’s vermeende lafheid niet en aanvaardt in zijn plaats de uitdaging. Romeo tracht tussenbeide te komen, maar kan niet verhinderen dat Tybalt Mercutio doodt. Overmand door schuldgevoel en wraaklust daagt Romeo Tybalt uit en doodt hem.
De Prins heeft begrip voor Romeo’s wraak op de moord op zijn familielid en verbant Romeo levenslang uit Verona. Romeo dringt binnen in Juliets kamer en zij beleven hun eerste liefdesnacht. Haar vader begrijpt haar verwarring en onrust niet en stemt toe in het huwelijk met graaf Paris. Wanneer Juliet weigert, dreigt hij haar te verstoten. Wanneer ze om uitstel vraagt, verstoot haar moeder haar. Het huwelijk moet dus doorgaan.
Wanhopig wendt Juliet zich tot pater Laurence. Die biedt haar een slaapdrank aan, waardoor ze als dood zal lijken gedurende verschillende dagen. Wanneer ze ontwaakt in het familiegraf, kan Romeo, die op de hoogte gebracht zal worden, haar komen bevrijden. De nacht voor het huwelijk neemt ze het vergif in en wordt voor dood bijgezet in het familiegraf.
De boodschap van de monnik over de list bereikt Romeo echter niet. Hij verneemt de vermeende dood van zijn geliefde, koopt zich een dodelijk vergif en gaat naar de grafkelder waar hij haar inderdaad voor dood aantreft. Hij wordt echter ontdekt door de rouwende graaf Paris, die hem voor een rover houdt en in het gevecht doodt Romeo Paris. Bij het vermeende lijk van zijn geliefde neemt hij het dodelijk vergif in. Wanneer Juliet ontwaakt en Romeo dood naast haar vindt, grijpt ze zijn dolk en maakt een einde aan haar leven.
Wanneer de drie lijken ontdekt worden en de monnik zijn verhaal heeft gedaan over hun geheim huwelijk, verzoenen de families zich.
Het drama van Shakespeare was een succes en kende veel navolging. Het is een vaste waarde geworden in onze beschaving, werelderfgoed, zeg maar. Ontelbaar zijn de kunstwerken die eraan gewijd zijn, zowel in de literatuur als in de beeldende kunsten, de muziek, het theater, de opera, de film en inderdaad ook het ballet.
Ongetwijfeld de meest bekende balletmuziek is die van Sergei Prokofiev (1891-1953). Hij schreef de balletmuziek voor het Kirov Ballet in 1935. Er volgde een eerste opvoering in 1938 in Brno, en een definitieve première in 1940 door het Kirov theater in Leningrad. Later bewerkte hij de balletmuziek in drie spectaculaire orkestsuites. De muziek volgt de gebeurtenissen op de voet en illustreert de oplaaiende emoties op een diep doordringende manier, nu eens overweldigend dramatisch, dan weer teder en intiem. In combinatie met een goede choreografie zorgt dat voor overweldigende ervaring, waarbij zelfs de meest nuchtere toeschouwer niet onberoerd kan blijven. Bij de sterfscène van de beide geliefden vermengen de klagende klanken van de strijkers zich met menige snikken en tranen van het publiek. Persoonlijk ken ik geen enkel ballet dat mij zo diep heeft geraakt en overtuigd van de originele artistieke betekenis van het ballet als een eigen kunstvorm. Ik meen zelfs dat deze balletversie van Romeo en Juliet krachtiger de dramatische tragiek uitdrukt dan de opera’s die eraan gewijd zijn, waarbij nochtans de taal aan de muziek is toegevoegd. In de stilte van de expressieve mimische vertolking door gevormde dansers schuilt een overtuigingskracht die de opera niet eens kan benaderen.
Een sterk contrast daarmee vormt de bekende musical versie van ons thema, namelijk West Side Story (1957) van Leonard Bernstein (1918-1990), naar een scenario van Laurents en liedteksten van Stephen Sondheim, met Jerome Robbins als regisseur en choreograaf. Er volgde een verfilming in 1961 en dat was een onvoorstelbaar succes, bekroond met liefst tien Oscars, ook voor ‘beste film’. Het is natuurlijk een bewerking van ons thema, helemaal aangepast aan de situatie in New York in die tijd, maar de gelijkenissen zijn duidelijk. Voor mensen van mijn generatie was de film een openbaring, een coming of age. Ik was 16 toen ik de film ging zien in Antwerpen en ik was diep onder de indruk. De muziek werd heel populair, wij zongen de songs moeiteloos mee en ook vandaag nog spreekt de film even sterk aan. De balletten waren echte feesten van kleur en beweging, maar op een heel natuurlijke, moderne, aardse manier: geen gekunstelde standjes in tutu’s en op pointes, maar jonge mensen zoals wij, in jeans en sweatshirts en op sneakers. Dat was onze wereld, dat was onze muziek.
Zo zie je maar: een thema dat teruggaat tot de Griekse en Romeinse oudheid, in de Renaissance opnieuw vorm gegeven in Italië, via Frankrijk in Engeland bewerkt door de grootmeester van de Engelse taal en van het theater, in de twintigste eeuw in de Sovjet-Unie op balletmuziek gezet aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog en aan het begin van de moderne tijd in New York hedendaagse vorm gegeven in musical en modern ballet. In welke vorm je Romeo en Juliet ook smaakt, het blijft telkens weer ontroeren door de diepmenselijke tragiek, vertolkt door de grootste kunstenaars die de mensheid heeft gekend.
Categorie:muziek Tags:muziek
20-07-2015
ouderdomsdoofheid
Ouderdomsdoofheid is een bekend verschijnsel, maar je merkt het niet als het jezelf overkomt.
Ik ben een melomaan, ik houd van muziek. Ik ben zo geboren, ik heb het nooit anders geweten. Ik heb behoefte aan muziek, ik kan muziek niet missen. In de muziek vind ik het hoogste genot en de diepste ontroering.
Ik was ook gezegend met een uitstekend gehoor. Dat ondervond ik vaak wanneer bleek dat ik geluiden hoorde en kon identificeren die anderen niet hoorden of niet konden thuisbrengen. Een toevallige test bij een oorarts bevestigde dat: de man was onder de indruk van het bereik van mijn gehoor zoals dat bleek uit zijn meetapparatuur.
Sinds enkele jaren is dat beginnen veranderen. Het eerste dat ik opmerkte was dat ik met mijn rechteroor minder hoorde bij het muziek beluisteren dan met mijn linkeroor: eerst dacht ik dat het de afstelling van de luidsprekers was, maar als je je omdraait en het effect verlegt zich, dan weet je dat het niet aan je stereoset ligt.
Een tweede aanwijzing was dat ik de indruk kreeg dat die stereoset plots mono geworden was: ik hoorde het ruimtelijke stereo-effect niet meer en dus ook niet meer de scherpe definitie van de verschillende instrumenten die daarmee gepaard gaat.
En ten slotte leek de muziek wel uit een ouderwetse radio te komen, op AM in plaats van FM. Het plezier was eraf. Onze tv is gekoppeld aan de stereoset maar ik kreeg het alsmaar moeilijker om het gesproken woord te verstaan. Op de duur moest het geluidsvolume zo hard dat het echt niet meer aangenaam was.
Op een dag liep ik dan ook nog een vorm van lawaaidoofheid op: door met een hamer herhaaldelijk op een metalen voorwerp te slaan in een weergalmende ruimte hoorde ik plots tijdelijk niets meer. Dat werd gelukkig stilaan weer beter, maar nooit meer zoals tevoren.
Bij een toevallige test ter gelegenheid van mijn deelname aan een medisch experiment aan de universiteit zei de arts die de testen organiseerde dat ik in aanmerking kwam voor terugbetaling van een hoorapparaat door de ziekteverzekering. Ik wist niet wat ik hoorde… ik, een hoorapparaat?
Toen het stilaan tot mij doordrong dat ik echt niet meer hoorde zoals vroeger en dat muziek beluisteren nu veeleer een marteling was dan een genot, heb ik geweend. Als je ouder wordt zijn er zaken die niet meer zo goed gaan en dat weet je en je legt je daarbij neer. Maar de muziek voorgoed uit mijn leven bannen, dat kon ik mij niet voorstellen. En toch is het daarop neergekomen gedurende een hele tijd. Ik luisterde nog amper met enige aandacht en stelde me tevreden met achtergrondmuziek zoals je die ook in liften en winkels hoort.
Stilaan viel het me moeilijk om gesprekken te volgen, zeker in gezelschap. Ook dat is een bekend verschijnsel, maar het overkomt je niet ineens, de achteruitgang verloopt heel langzaam, tot je op zekere dag tot het besef komt: ja, ik ben een van die personen uit reclamespotjes voor hoorapparaten…
En dus heb ik de stap gezet om me daarover te informeren en een dergelijk toestel uit te proberen. Dat was een matig succes: ik hoorde de geluiden wel luider en ik hoorde ook zaken die ik vroeger bijna niet meer hoorde, zoals het fluiten van de vogels, maar ook alle andere geluiden werden hevig versterkt, wat erg vervelend en vermoeiend was. Verscheidene sessies om de apparaten aan te passen aan mijn specifiek geval brachten wel enige verbetering, maar niet de verhoopte. Ik hoorde nog altijd niet zoals tevoren en in feite zelfs minder ‘goed’, namelijk met heel veel bijgeluiden en veel vervorming van bijvoorbeeld mijn eigen stem.
Bovendien ben ik veel alleen en dan heb ik geen hoorapparaat nodig, aangezien het ook geen verbetering bracht bij het beluisteren van muziek; ook daarvoor waren er teveel bijgeluiden en vervorming, en de hoge tonen bleven afwezig, terwijl die juist het verschil maken.
Op een dag beluisterde ik een lezing op internet via ‘oortjes’ en ik verbaasde me erover dat ik de spreker moeiteloos verstond en ook de scherpe klanken hoorde, zoals de f en de s. Ik begreep niet hoe dat kwam: ik bleek plots toch in staat om die hoge tonen te horen! Ik zocht natuurlijk meteen naar de reden voor dat onverwachte gebeuren, maar vond geen antwoord en ik kon hetzelfde effect niet reproduceren op een andere manier.
Op mijn laptop luister ik ook af en toe naar muziek, met oortjes of met een goedkoop stel luidsprekertjes. Ik had de gewoonte ontwikkeld om het geluid wat bij te sturen met een equalizer, een programma dat fungeert als een regelbare voorversterker om het geluid aan te passen aan de persoonlijke smaak van de luisteraar, door bijvoorbeeld wat meer bassen te geven of wat meer hoge tonen. Op een dag was ik die bekende curve aan het bijstellen. Er zijn tien schuifregelaars, op regelmatige afstand van elkaar over het hele bereik van 31 tot 20.000 Hz. Omdat mijn probleem te maken heeft met het snelle afvallen van hoge tonen, zeg maar vanaf 2kHz, had ik tot nog toe geprobeerd om die maximaal op te voeren, maar zonder merkbaar resultaat: ik hoorde de hoge tonen gewoon niet. En dan plots wel! Ik wist niet wat ik hoorde: muziek zoals vroeger! Het duurde even voor ik doorhad wat er gebeurd was. Ik had namelijk om een of andere reden de schuifregelaar van 1000 Hz helemaal naar beneden gehaald, een vermindering van -15dB. Toen ik daarmee experimenteerde, bleek dat de hoge tonen inderdaad onhoorbaar werden als ik de frequentie rond 1kHz niet helemaal onderdrukte, en dat die als bij wonder weer verschenen als ik dat wel deed, zonder iets te veranderen aan de instelling van de hoge of lage tonen.
Door daarover wat na te denken, kwam ik tot deze veronderstelling: mijn gehoor is verminderd voor frequenties vanaf ongeveer 2kHz. Geluidsversterking met hoorapparaten of met een versterker haalt alles op, ook het gebied dat ik nog goed hoor, bijvoorbeeld rond 1kHz. Daardoor hoor ik dat dubbel zo hard: eenmaal natuurlijk en een tweede keer door de versterking. En dat overstemt de hoge tonen, die slechts één keer versterkt worden, en dus maar half zo krachtig zijn als de middentonen.
Ik had nu een oplossing om via mijn laptop naar muziek te luisteren op internet. Ik wou ook wel eens opnieuw naar mijn verzameling cd’s luisteren, maar ik krijg al een tijdje een bericht dat mijn cd-speler op de laptop stuk is, en zo klinkt die ook: er is blijkbaar iets met de snelheid van het afspelen. Opzoekingen op internet om daaraan te verhelpen brachten geen soelaas. Toen bedacht ik: en als ik nu eens een andere speler gebruik, ik bedoel een ander programma om cd’s af te spelen in plaats van de Mediaplayer van Microsoft? Snel even gegoogeld en de OrangeCD Player geïnstalleerd en ja hoor: de klavecimbelmuziek van Couperin klonk weer glashelder uit de overigens zeer bescheiden luidsprekertjes van de Aldi!
So far so good. Maar dat is alleen maar de laptop, en hoewel ik daar vele uren aan zit, zijn er ook nog momenten dat ik iets anders doe, lezen bijvoorbeeld in de tuinkamer, waar Luts stereoset staat en een stel kleine luidsprekertjes op haar desktop, die we gebruiken voor achtergrondmuziek. Ik probeerde op die desktop een equalizer te installeren, maar dat lukte niet meteen. Maar meestal luisteren we naar muziek op haar stereoset, aangestuurd door mijn tablet. Dus even een equalizer app gezocht en dat was niet moeilijk, er is ruime keuze. Gratis geïnstalleerd, niet zo uitgebreid als op mijn laptop, maar het werkt. We luisteren nu weer naar Klara Continuo en de hoge tonen zijn weer daar. Cd’s beluisteren gaat niet, want er zit geen cd-speler in de tablet en er is ook geen cd-ingang.
In de zitkamer staat de stereoset en de tv. Om daar een equalizer in te schakelen heb ik een echt toestel nodig, geen virtueel programma op een pc. Even kijken op internet en dan blijkt dat je equalizers hebt van 50 tot 5000 euro. In zo een geval heb je het advies van een expert nodig, vind ik. En die vond ik in de figuur van Ludo Vleugels, de bekende geluidsman in het Leuvense. Ik legde hem mijn probleem voor en hij nodigde me uit om naar zijn studio te komen om enkele zaken uit te proberen. Een eerste experiment was het beluisteren van een stel prachtige studiokwaliteit luidsprekers van het merk Amphion. Die waren inderdaad indrukwekkend, zeker op de excellente apparatuur van Ludo Vleugels’ studio, maar mijn beschadigd gehoor bleef me parten spelen: ik hoorde teveel middentonen en te weinig hoge tonen en bassen. Een equalizer moest dan maar de oplossing brengen en Ludo verkocht me een professioneel toestel voor een schappelijke prijs. Thuisgekomen en snel geïnstalleerd, en al vanaf de eerste klanken bleek het een schot in de roos. Ik had niet te weinig hoge tonen, maar te veel! Ik moest ze drastisch dempen. En zo ben ik nu al twee weken bezig met experimenteren met de instellingen (dertig schuifregelaars…) van de equalizer. En met succes! Wel moet ik voortdurend bijstellen, want de ene muziek is de andere niet: solo instrumenten, opera, strijkkwartet, vol orkest, het luistert allemaal nauw. Ook naar tv luisteren vergt aanpassingen op de equalizer, zodat de stemmen natuurlijk klinken. Maar aan hoge tonen geen gebrek meer, integendeel!
Blijft dus enkel nog het probleem met Luts stereoset in de tuinkamer voor het afspelen van cd’s. Dat is niet echt een probleem, er is genoeg muziek op internet die ik via de tablet kan afspelen op de stereoset, en als we het geluid hard genoeg zetten in de zitkamer horen we het ook in de tuinkamer. Misschien dat ik ook daar nog een goedkopere equalizer voor koop, maar daar is geen haast bij.
Dat alles heeft me fel doen nadenken over het gehoor. Ik was stomverbaasd toen ik ontdekte dat mijn gehoor niet definitief beschadigd was doordat ik bepaalde frequenties definitief niet meer kon horen, maar doordat ik bepaalde frequenties alleen maar minder goed kon horen en dat ik ze terug kan horen mits ze versterkt worden, maar dan, en dat is de clou natuurlijk: op voorwaarde dat de middentonen niet versterkt worden maar gedempt. Dat heeft de poort geopend naar de equalizers, zodat ik weer naar muziek kan luisteren, bijna zoals tevoren.
Maar het opent ook perspectieven voor hoorapparaten. Als daarop hetzelfde principe toegepast wordt, zou ik ook zonder equalizers naar muziek kunnen luisteren, niet alleen via stereosets, maar ook live. En ook in de dagelijkse omgang zou dat een meer natuurlijke luisterervaring moeten opleveren. Wij zijn nu samen met de audiologe op zoek naar de beste hoorapparaten; het model dat ik nu heb, stopt rond de 7kHz, terwijl een ander merk tot 14kHz gaat en dat is tot een slok op een borrel, niet?
Voorlopig gebruik ik de hoorapparaten enkel in gesprekken in gezelschap, en dat is bij mij enkel uitzonderlijk. Dat is in principe niet goed, eigenlijk moet je ze altijd in hebben, zodat je oor en je hersenen er kunnen aan wennen en je op de duur niet meer weet dat je ze in hebt, maar daarvoor wacht ik nog even tot ze beter afgesteld zijn of tot er andere en betere apparaten zijn. Er zijn er die speciale muziekinstellingen hebben en sommige kan je draadloos bijregelen met je smartphone of tablet. Er zijn ook zendertjes die het signaal van je stereoset of tv of van een microfoon draadloos rechtstreeks naar je hoorapparaten doorseinen. Er valt nog een hele wereld van toepassingen te verkennen.
Het belangrijkste in dit verhaal, niet alleen voor mezelf maar allicht ook voor anderen, is dat ouderdomsdoofheid en lawaaidoofheid althans in sommige gevallen uitstekend te verhelpen zijn door het geluid bij te sturen, zowel voor versterkte muziek via een virtuele of ‘echte’ equalizer als voor live muziek en geluid via het afstellen van hoorapparaten.
Ik hoop dat ik door deze ervaring hier te delen hier en daar misschien iemand kan helpen. Probeer het eens, als je in het geval bent, het resultaat was in mijn geval verbluffend. Meer nog: ik heb nogmaals geweend, maar nu met tranen van geluk.
Categorie:muziek Tags:muziek
26-05-2015
muziek en dans
Muziek en dans
We kunnen ons muziek perfect voorstellen zonder dans en dat is trouwens hoe we er gewoonlijk naar luisteren, thuis op de radio of via internet of cd, maar ook in de concertzaal. Het omgekeerde is veel minder denkbaar: dans zonder muziek… Het kan, natuurlijk maar dan krijg je ongetwijfeld het gevoel dat er iets ontbreekt, dat er iets met opzet is weggelaten, misschien om een bijzonder effect te bereiken, zoals bij mime, wanneer het spreken gewist is bij theater om de volle aandacht op de gebaren te vestigen. Zelfs als dans niet noodzakelijk bij muziek hoort, hoort muziek bij dans. Muziek biedt het ritme en het tempo dat de dans structuur geeft, en een melodische lijn die uitdrukking geeft aan emoties en de choreograaf toelaat een verhaal te vertellen, afzonderlijke houdingen en figuren met elkaar te verbinden in een vloeiende of gebroken beweging in tijd en ruimte. Dat maakt dans tot een gesamtkunstwerk, een samenspel van kunstvormen waarbij het geheel zoveel meer is dan de som van de delen.
Muziek heeft altijd al dansers en choreografen geïnspireerd. Op deze website heb ik al heel veel muziek onder de aandacht gebracht die mensen geïnspireerd heeft om erop te dansen. Het gaat dan niet zozeer om muziek waarop je kan dansen in een of andere stijl, zomaar, voor je amusement, maar veeleer om echte choreo’s, zoals ze in het moderne metier heten. Vaak had de componist helemaal de bedoeling niet een muziekstuk te maken dat zou dienen om erop te dansen in een of andere vorm van ballet.
Zo schreef Mendelssohn zijn bekende Midzomernachtsdroom oorspronkelijk als een concertouverture, geïnspireerd door het gelijknamige toneelstuk van Shakespeare, in 1826; hij was toen amper zeventien. Zestien jaar later kreeg hij de opdracht om muziek te schrijven bij dat toneelstuk, als ouverture, als intermezzo bij de scèneveranderingen en als achtergrondmuziek bij sommige scènes. Hij gebruikte zijn bestaande concertouverture voor de ouverture en de eerste scène en componeerde dan andere muziekstukken in dezelfde stijl voor de andere scènes, waaronder de alom bekende bruidsmars. In 1962 maakte Balanchine er een avondvullend ballet van met dezelfde naam en met dezelfde muziek, aangevuld met andere composities van Mendelssohn, waaronder nog drie ouvertures en een deel uit een symfonie voor strijkers.
Een ander voorbeeld van een volmaakt samengaan van muziek en dans is het korte ballet Le Spectre de la rose. Het is gebaseerd op een gedicht van Théophile Gautier, gecombineerd met de bekende Uitnodiging tot de dans, een werk voor piano van Carl Maria von Weber uit 1819, een stukje programmamuziek, gebaseerd op een verhaaltje over twee jongelui die elkaar ontmoeten op een bal. Het gedicht van Gautier uit 1838 gaat over de roos die een jonge vrouw droeg op een bal en die de volgende dag verwelkt is. Berlioz componeerde in 1838 een heerlijk gedragen, diep ontroerend kunstlied op dat gedicht, in de cyclus Les Nuits d’été. In 1841 kreeg Berlioz de opdracht om het pianowerk van Weber te bewerken voor orkest, als achtergrond voor een ballet dat naar Parijse gewoonte vereist was in elke opera, in dit geval Der Freischütz, eveneens van von Weber. Op die muziek creëerde Fokine in 1911 zijn bekende versie van dat ballet.
Veel bekender is de geschiedenis van muziekwerken die specifiek voor het ballet geschreven zijn: Ravel’s Bolero, Stravinsky’s Sacre du Printemps, Petruchka, Pulcinella en nog een twintigtal andere van zijn werken; Tsjaikovski’s Zwanenmeer, Notenkraker, De schone slaapster, Sjostakovitsj’ Gouden tijdperk, De bout, De klare stroom, enzovoort. Als je naar Tsjaikovski luistert, kan je niet anders dan aan het ballet denken.
Zo gaat het ook met moderne en hedendaagse muziek: componisten schrijven voor het rijk gevarieerde hedendaagse ballet, of choreografen op zoek naar interessant materiaal laten zich inspireren door muziek die oorspronkelijk niet bestemd was om erop te dansen, maar die zich door haar vorm en structuur daartoe heel gemakkelijk leent, waarbij de soms verrassende en innoverende compositietechnieken de choreografen ertoe brengen om ook in het ballet vernieuwende elementen te verwerken.
Muziek en dans zijn onafscheidelijk sinds hun ontstaan, bij het ontwaken van de mens en zullen ongetwijfeld elkaar blijven beïnvloeden en stimuleren, zowel in het ontspanningsleven als in de hoogstaande kunstvorm die het ballet is in al zijn klassieke en moderne vormen.
De schim van de roos
Licht je sluimerend ooglid op dat een ongerepte droom beroerde ik ben de schim van de rozenknop die je gisteren op het bal ontroerde
je plukte me waar je me bepareld vond met zilveren tranen nog besproeid en op het feest van sterren doorgloeid wandelde je met mij de hele avond rond
jou, de oorzaak van mijn dood en zonder dat je me kan verjagen komt elke nacht mijn schim rozerood aan het hoofdeinde van je bed nog plagen
wees maar niet bevreesd, het is geen mis die ik vraag noch de profundis mijn ziel is een licht parfum en het is uit de hemel dat ik kom
een lot als het mijne dat afgunst gaf en voor een zo prachtig sneven zou menigeen het leven geven want op jouw boezem ligt mijn graf
en op het albast waarop ik rust heeft een dichter met een kus geschreven: hier rust een roos die koningen benijden, mateloos.
Flamenco. Het is een begrip, dat wereldwijd onmiddellijk zowel in klank als beeld felle associaties oproept: dansende flamencodanseressen in kleurrijke zwierige jurken, met strakke zwarte kapsels en hoge hakken, slanke dansers in nauwsluitende zwarte tenues, lange wilde haren en laarzen met harde hakken; opwindende ritmes met virtuoos bespeelde gitaren, castagnetten, ritmisch handgeklap en de onvermijdelijke lange staccato roffels van de hakken op de plankenvloer. Je kan flamenco met niets anders verwarren, zo specifiek is die kunstvorm, die ballet en dans, poëzie, gezongen en instrumentale muziek, percussie, kostuums en theater verenigt in een waar gesamtkunstwerk, waarin elk genre op een unieke manier bijdraagt tot het aangrijpende, opzwepende geheel dat wij vandaag met de sprekende benaming flamenco omschrijven.
Onze beschaving is een vreemd samenspel van de meest uiteenlopende invloeden, die zich door de eeuwen heen op verschillende plaatsen in de wereld verweven hebben tot wat wij nu beleven, zonder dat we goed weten welke die invloeden geweest zijn, waar ze vandaan kwamen en hoe ze tot een bepaal resultaat geleid hebben. Dat is ook zo voor flamenco. Men kan in die uiterst herkenbare specifieke kunstvorm, die zich op een welbepaalde plaats in het zuiden van Spanje, Andalusië, en op een bepaald ogenblik, wellicht sinds het midden van de 19de eeuw, heeft ontwikkeld, elementen ontdekken uit andere kunstvormen uit andere landen en andere tijden. Zeker in een gebied als Andalusië, dat sinds de vroegste dageraad van onze beschaving een kruispunt is geweest van volksverhuizingen, oorlogen en veroveringen en een smeltkroes van beschavingen, zijn er tradities gegroeid uit de meest verscheidene gebruiken en gewoonten, zodat het vrijwel onmogelijk is om op basis van het hedendaagse unieke resultaat de oorspronkelijke elementen te identificeren. Overigens zal men in alle volksmuziek gemeenschappelijke kenmerken vinden, die niet door onderlinge kruisbestuiving zijn ontstaan, maar die spontaan op verschillende plaatsen opgedoken zijn, omdat wij mensen nu eenmaal erg op elkaar gelijken. Maar daar waar een vermenging van talrijke hevige kleuren in de praktijk een erg onaantrekkelijk grijs oplevert, is het vaak zo dat in de kunst de mens erin slaagt om die barre kleurloosheid en dorre smakeloosheid te vermijden door uit het diverse beschikbare materiaal het beste te halen en dat te combineren tot een absoluut originele uitdrukking van wat een mens is en vermag. Dat is zeker het geval voor flamenco.
Flamenco is een kunstvorm van extremen. Elk aspect ervan wordt tot het uiterste gedreven en uitgezuiverd tot zijn essentie. Er is geen plaats voor compromissen, voor minder dan wat mogelijk is. Dat zie je meteen in de fantastische jurken van de danseressen: opvallende kleuren, lange, heel wijde rokken, vaak met franjes en volants, diepe halsuitsnijdingen en strakke corsages, mouwloos of met brede fladderende epauletten, die de lichaamsvormen van de danseressen flatteren en bij het dansen als vurige vlugge vlaggen heen en weer gezwiept worden en uitdagend stiekeme blikken op ranke benen en stevige dijen gunnen. Ook de zang is uitbundig, rauw, zonder enige terughoudendheid of kunstmatige verfijning; flamencogezang is voorwaar geen Schubert, geen slaperig wiegelied of rustig kabbelend verhaaltje. Zowel flamencozangers als zangeressen zingen uit volle borst, met de keelstem, niet met de kopstem, het lijkt vaak meer op primitief geschreeuw dan op geschoolde zangstem. En de melodie en de voordracht zoeken de uithoeken op van het expressievermogen van de menselijke stem: de hoogste noten op maximum volume, de meest welluidende klanken van de heldere, open klinkers en het grauwe huilen van weeë tweeklanken. Vaak wordt een lange melodie plots afgebroken, wanneer de zanger wel buiten adem lijkt en uitgeput door de volgehouden inspanning, en volgt er een spontaan enthousiast applaus van de dansers en de muzikanten, die dan voor een korte of lange even virtuoze instrumentale onderbreking zorgen of een flitsend ballet, of voor een eindeloos lijkende demonstratie van wat een danser of danseres kan doen alleen door met de hakken ongelooflijk complexe en welsprekende ritmes te hameren op de plankenvloer.
Flamenco is een en al emotie, en wel de meest hevige emoties die wij kennen: passionele liefde in al haar aspecten, van de stormachtige verliefdheid en de seksuele drift tot de vreselijke ellende van de onbereikbaarheid, van het conflict tussen de partners, van het onvermijdelijke deprimerende bekoelen van de eerste hevigheid, van het eerste vermoeden van het einde, van de herinnering aan wat voorgoed voorbij is, van de jaloersheid op de rivaal en de moordlust die de geliefde niet terugbrengt, maar verhindert dat een ander haar bezit; flamenco zingt van onze begerigste dromen en onze diepste angst, van onze wellustige verlangens en onze schrijnende wanhoop.
Flamencodanseressen zijn totaal ongegeneerd, ze geven zich helemaal. Hier geen kuise Suzanna’s, geen devote maagden, geen bescheiden oogopslag: deze trotse vrouwen laten fier hun hele lieve lijf spreken, en het verhaal dat ze vertellen is er een van bruisend leven op de rand van het ravijn, in volle overgave, met al de zuiderse uitbundigheid en sensualiteit die ze maar kunnen opbrengen, uitdagend, opzwepend, verleidend, een en al schaterlach, zonder enige gedachte aan gisteren of morgen, helemaal opgaand in het heerlijke nu. Dit zijn geen onderdanige vrouwen: het lijken wel kemphanen in hun weelderige bonte kleuren en de pronkende krommingen van hun ranke of volslanke leden.
Sinds Garcia Lorca is flamenco onafscheidelijk verbonden met het onvertaalbare maar essentiële begrip duende. Het is het complexe, overweldigende gevoel dat uit de beste flamenco straalt, een emotie die te maken heeft met het leven en de dood, meestal in hun meest heftige vormen; met de onnadenkende overgave aan het moment en aan het beleven zelf, aan het irrationele, los van alle overwegingen en bedenkingen; sommigen zien er iets diabolisch in, en een gebondenheid met de aarde, niet met het engelachtige of de hemel. Er is in flamenco zo goed als niets te merken van de gitzwarte doem van een afschuwelijk christendom dat als een loodzware lijkwade over Spanje lag, tenzij van de meest bizarre en gewelddadige excessen ervan, zoals de sadomasochistische boetedoeningen, de vervolgingen en martelingen van inquisitie, de auto da fe.
Flamenco is primitief, rauw, authentiek menselijk, een vlammend ritueel dat niet beperkt en belemmert maar bevrijdt van complexen, aarzelingen, beperkingen en twijfels, en zo de toeschouwer een blik gunt op hoe het leven zou kunnen zijn, maar meestal niet is. Dat moment van ongeremde overgave aan het volle leven te mogen meemaken, kan ons helpen om ons te verzoenen met de harde tegenstelling van de dagelijkse realiteit.
Het past dat we in deze context de begenadigde muzikant Wannes Van de Velde vermelden (1937-2008). Hij kwam op jeugdige leeftijd in contact met de flamencotraditie en werd een volleerd en bezield en gitaarvirtuoos. Hij verdiepte zich in de musicologie van het genre, en mocht zijn uitgebreide kennis doorgeven aan het brede luisterpubliek van het Derde Programma van wat nu de VRT is in een langdurige reeks van radiocauserieën, geïllustreerd met talrijke voorbeelden, zowel gebracht door hemzelf als door de groten van het genre. Het is een aspect van deze ‘dubbele Vlaming’ (Flamencodoble, eenwoordspelingop de dubbele betekenis van flamenco) dat te weinig mensen kennen. Op Youtube zijn er interessante opnames te bewonderen van zijn kunnen op dat gebied.
Categorie:muziek Tags:muziek
04-05-2014
Edward Elgar, Sea Pictures
Edward Elgar (1857-1934) is voor de meeste mensen in het beste geval een naam die ze wel eens gehoord hebben, een componist misschien? Inderdaad. Een typische Brit, zoals blijkt uit zijn foto’s, maar ook uit zijn muziek.
We kennen hem wellicht van een van de klassiekers op de Last Night of the Proms, de jaarlijkse razend populaire afsluiter van de Londense concerten in Albert Hall: zijn marsmuziek onder de naam Pomp and Circumstance, zoiets als ‘pracht en praal’, vooral dan de eerste van de vijf marsen, waarop iemand later, naar verluidt op verzoek van de vorst, de gevleugelde patriottische tekst schreef die door het laaiend enthousiaste publiek nog steeds uit volle borst wordt meegezongen: Land of Hope and Glory! Ook vaste kost op die avond is de hooggestemde hymne Jerusalem van Parry, die Elgar orkestreerde. Wellicht herinneren we ons nog zijn Enigma Variations, die vaak gebruikt worden om (te proberen) schoolkinderen toch enige kennis van de klassieke muziek bij te brengen. Melomanen, dat zijn de echte muziekliefhebbers, zijn wild van zijn celloconcert, vooral dan in de legendarische cult uitvoering van de Jacqueline Dupré, de hoogbegaafde en zeer geliefde maar jong aan MS gestorven celliste.
Ik wil hier echter een lans breken voor een van zijn zeker in Vlaanderen minder bekende werken, namelijk zijn Sea Pictures op. 37 voor alt en orkest (1897-1899); er is ook een versie voor piano en sopraan. Het zijn vijf liederen, op teksten van vijf verschillende dichters, die allemaal iets met de zee te maken hebben, maar verder geen echte eenheid vormen; die komt er uitsluitend door de muziek.
Er zijn verscheidene uitvoeringen, ook op YouTube; die met Janet Baker is werkelijk uitmuntend. Neem eens de tijd om er een half uurtje rustig te gaan bij zitten, open je hart voor de ontroering en de verrukking van de fascinerende klanken van de lage vrouwenstem en de meeslepende brede golven van de nu eens majestueuze, dan weer subtiele en intieme orkestrale begeleiding, die vooral in het heerlijke vierde lied, Where the Corals Lie een absoluut hoogtepunt bereikt.
En voor wie er zin in heeft, ziehier mijn bescheiden werkvertaling van de gebruikte Engelse teksten.
1. Sea Slumber Song, Roden Noel
Zee-sluimerlied
De zeevogels slapen, de wereld vergeet te wenen; de zee murmelt zacht zijn sluimerlied op het beschaduwde zand van dit elfenland.
Ik ben je milde moeder en ik sus je, mijn kindje, vergeet de wilde stemmen, sus, sus, toe.
Eilanden dromen in elfenlicht, de rotsen en grotten, gewiegd door fluisterende golven, omhullen hun schitterend marmer, schuim glanst vagelijk wit op het schelpenzand van dit elfenland.
Zeegeluid als van violen wiegt in sluimer en slaap, ik murmel mijn zachte sluimerzang, weg, wee en weeklacht en verdriet.
De schaduwduistere macht van de oceaan zucht goede nacht, goede nacht.
2. In Haven (Capri), Caroline Alice Elgar (zijn echtgenote)
Hou me stevig bij de hand, storm raast over zee en land, liefde alleen houdt stand.
Klamp je vast, want de golven slaan snel toe, schuimvlokken bewolken de haastige vlagen, liefde alleen houdt vol.
Kus mijn lippen en zeg me zacht: vreugde, aangewakkerd door de zee, kan elke dag vergaan, liefde alleen blijft bestaan.
3. Sabbath Morning at Sea, Elizabeth Barrett Browning
Plechtstatig voer het schip uit
Het duister van het diep tegemoet
Ging het plechtstatig schip.
Daar boog ik neer, vermoeid
Want afscheidstranen en slaap die kwam
Drukten mijn oogleden dicht.
Die nieuwe aanblik, wat een wonderlijk zicht
Het water turbulent om me heen
De lucht roerloos boven me uit
Kalm in een maanloos, zonloos licht
Alsof verheerlijkt bij zelfs maar de wil
Om de heerlijkheid van het daglicht vast te houden.
Heb me lief, lieve vrienden, op deze sabbatdag.
De zee zingt rondom mij terwijl jullie ver weg
Onveranderlijk de hymne laten weerklinken
En knielen daar waar ik ooit neerknielde in gebed
En zegen me dieper in uw ziel
Want uw stem is gestokt.
En hoewel deze sabbat me treft
Zonder priester of gewaad
Of zingende gemeente
Zal Gods Geest vertroosting brengen, die
Zacht over sombere wateren zweefde
Schepper over schepping.
Die zal mijn blik naar hoger richten
Waar heiligen met harp en gezang
Een eindeloze sabbatmorgen houden
En op die zee met vuur vermengd
Vaak hun oogleden luiken al te lang
Gericht op het volle vuur van God.
4. Where Corals Lie, Richard Garnett
Het diep heeft muziek, zacht en stil
Wanneer de wind de oude lucht ontwaakt
Dan lokt hij, lokt hij mij nog verder heen
Om het land te zien waar de koralen zijn.
Over berg en dal, over weide en beek
Diep in de nacht en bij volle maan
Zoekt me die muziek en vindt me weer
En zegt me waar de koralen zijn.
Ja, druk mijn oogledenmaar toe
Maar snel vliegt de verbeelding dan
Naar rollende werelden van golf en schelp
En al het land waar koralen zijn.
Je lippen zijn als de gloed van de avondzon
Je glimlach is als de lucht in de morgen
Maar laat me, laat me, laat me gaan
En het land zien waar de koralen zijn.
5. The Swimmer, Adam Lindsay Gordon
(enkel de tekst die Elgar gebruikte, wordt weergegeven)
Met korte, scherpe, wilde lichtflitsen verlevendigd
Zuidwaarts zover als het zicht kan reiken
Enkel de wieling van het aanstormend water loodgrijs
De zee die klimt en de golven die krullen
Enkel de rots en het klif noordwaarts
De rotsen die wijken en het rif naar voren geworpen
Strandgoed als wrak naar zee en als afbraak landwaarts
Op het ondiep bedekt met vlammend schuim.
Een grimmige, grijze kust en een vreselijk strand
Oeverlijnen zelden door mensenvoet betreden
Waar de gehavende kiel en de gebroken mast ligt
Daar liggen ze nu al meer dan tien jaar.
Liefde! Toen we hier samen wandelden
Hand in hand door het sprankelende weer
Van de hoogte en de holten van varen en heide
God moet ons toen een beetje liefgehad hebben.
De hemel was helderder en het strand vaster
De blauwe zee rolde over het glinsterende zand
De glans van zilver en het klateren van goud.
Kijk daar! Omgord met storm en met vleugels van donder
Gekleed met bliksem en geschoeid met ijsregen
Hevige wind die de snelle golven schopt
En de vliegende rollers met schuimende voeten
Een enkele lichtflits zwemt als een bloedig zwaard
Aan de hemel en kleurt de groene golf bloedrood
Een doodsteek fel gegeven door een gedimde zon
Die toeslaat dwars door zijn stormachtige lijkwade.
O dappere witte paarden! Jullie troepen samen in galop
De stormgeest viert de teugels in vlagen
Het sterkste schip is slechts een frêle bark
Op uw holle ruggen, op de hoge bogen van uw manen
Ik zou rijden als nooit een man reed
Verborgen in jullie slaperige, wervelende stortzeeën
Wanneer de naam Beethoven valt, denken we meteen aan zijn kop, of toch aan de vele afbeeldingen ervan: een man met een woeste, gekwelde gelaatsuitdrukking, wilde haren En dat is ook hoe we over zijn muziek denken: stormachtig, hevig, luidruchtig, met grote contrasten en een hevige dynamiek. Sturm und Drang. Nu zal je me niet horen zeggen dat daar niets van aan is. Zijn meest gekende symfonie, de Vijfde, de Noodlotsymfonie ligt bij iedereen precies om die redenen goed in het gehoor: tèdèdèdèèè! Het einde van die symfonie bestaat uit een schier eindeloze reeks finale wilde uitbarstingen met het hele orkest. Zijn pianosonate nr. 17 Der Sturm heeft haar naam voorwaar niet gestolen, evenmin als de Appassionata. En zo zijn er nog heel wat meer illustere voorbeelden te geven. Clichés, ook muzikale, hebben meestal een grond van waarheid. Maar ze zijn ook vertekenend: ze herleiden een opvallend kenmerk tot het enige en maken ons zo blind voor al de andere. Dat is jammer, zeker in het geval van een eindeloos complexe en uitzonderlijk rijk gevarieerde componist als Ludwig van Beethoven (1770-1827). Denk maar aan zijn door iedereen gekende charmante Für Elise of zijn lieflijke romances voor viool en orkest, om slechts die opvallend contrasterende werken te noemen.
Beethoven en dans een thema dat niet echt voor de hand ligt. Nochtans schreef Beethoven in 1791 al de Musik zu einem Ritterballet, dat nog datzelfde jaar werd opgevoerd. En dan is er de muziek voor het ballet Die Geschöpfe des Prometheus, dat in 1801 werd opgevoerd en meer dan dertig vertoningen kende en nog steeds op het programma staat. De ouverture van dat stuk horen we ook nu nog vaak als een afzonderlijk concertstuk. Beethoven schreef ook heel wat dansmuziek specifiek voor (vooral de Weense) balzalen en voor de populaire muziekkiosken en de militaire muziekkapellen: menuetten, allemandes, Duitse dansen, Ländler, contradansen, écossaises, marsen, polonaises en zelfs walsen.
Beethovens muziek is door choreografen ontelbare malen aangegrepen om er balletten op te maken: de negende symfonie was een van de meesterstukken van Béjart, maar ook Für Elise, sommige strijkkwartetten, de vioolromances, de pianosonates. Er is echter één compositie die van bij de eerste opvoering bij iedereen in de smaak viel (op een enkele zuurpruim na) en waarvan men het dansante karakter meteen erkende: de zevende symfonie.
Beethoven schreef zijn zevende symfonie in 1811 en 1812 toen hij in een kuuroord verbleef voor zijn gezondheid. De eerste opvoering kwam er in 1813, ter gelegenheid van een benefietconcert in Wenen voor de gesneuvelden en gewonden in een van de veldslagen in de Napoleontische oorlogen. Tijdens het concert werd ook zijn Wellingtons Sieg opgevoerd, een kortere compositie die Beethoven vrij snel geschreven had over de zege van Wellington op een broer van Napoleon in juni 1813 bij Vitoria in Spanje (en niet tijdens de slag bij Waterloo, zoals men soms denkt, want dat was in 1815). Ook dat was toen een onmiddellijk succes, wellicht mede door de oorlogsomstandigheden en het hele concert kreeg nog een tweede uitvoering. Beethoven dirigeerde zelf, naar verluidt op een uiterst levendige manier. In het orkest zaten voor de gelegenheid een aantal muzikanten en componisten zoals Louis Spohr, Johann Nepomuk Hummel, Giacomo Meyerbeer, Antonio Salieri, fagotspeler Anton Romberg, de contrabasvirtuoos Domenico Dragonetti en Mauro Giuliani.
Maar terug naar de Zevende zelf. Bij die eerste opvoering vroeg en kreeg het enthousiaste publiek meteen een encore van het tweede deel, het allegretto, het in vergelijking langzamere gedeelte. Juist dat onderdeel werd en wordt nog steeds gebruikt als balletmuziek. Maar ook het voor Beethoven meer typische eerste deel, met het krachtige begin, brengt ons meteen in de stemming. Het derde deel, het scherzo, is mijn lievelingsstuk: een opgewekt, levendig, vrolijk snel gespeeld thema, dat onweerstaanbaar een glimlach op je lippen tovert. Niks zwaarmoedigheid of kommer en kwel hier, enkel puur plezier! Het even snelle vierde deel is een wervelende, meeslepende furie, aanzwellend naar een climax die Beethovens reputatie alle eer aandoet. Je kan de wilde Beethoven zo zien staan springen en met zijn armen zwaaien voor het orkest. Hij markeerde dit deel als fff, dat is niet fortissimo maar fortississimo: zo luid als het kan!
Wij denken bij Beethoven ook altijd aan enorme orkesten, zoals bij de Negende. Maar de Zevende is geschreven voor strijkers, twee fluiten, twee hobos, twee klarinetten, twee fagotten, twee hoorns, twee trompetten en pauken. Vandaag zouden we dat een kamerorkest noemen Het is dus met vrij bescheiden middelen dat de componist een overweldigend effect bereikt, zonder elektronica, boombassen en Tomorrowland-toestanden.
Ik houd van deze Beethoven, die vreemd genoeg bij het grote publiek minder bekend is dan de pathetische Vijfde, de schilderachtige pastorale Zesde of de monumentale Negende. Het is echte dansmuziek, en als je mij niet gelooft: Wagner noemde deze Zevende symfonie van Beethoven de apotheose van de dans. Ik voeg eraan toe dat Wagner niet kwistig was met zijn lof voor andere componisten, integendeel zelfs. Zijn uitzonderlijke bewondering zal dus wel gemeend geweest zijn. En ook de moderne media houden van de Zevende: deze muziek komt voor in tientallen films, zoals in Des hommes et des dieux en The Kings Speech.
Je hebt nu meer dan reden genoeg om niet te dralen: haal die Zevende in huis, er zijn meer dan honderd uitvoeringen van, ook op YouTube. Ze duurt niet langer dan ongeveer veertig minuten, en ik verzeker je dat het veertig van de aangenaamste minuten zullen zijn die je kan beleven met muziek. En wie erin slaagt om de hele vertoning in zijn zetel uit te zitten zonder mee te bewegen op de muziek, is een hark.
Categorie:muziek Tags:muziek
25-04-2013
Jacques Brel
Jacques
Brel (1929-1978) brak door als chansonnier in 1956 met Quand on na que lamour. Ik hoorde hem op de radio Ne me quitte pas zingen, dat moet rond
1960 geweest zijn, ik was toen veertien jaar, en ik luisterde ademloos tot het
lied uit was, en holde toen naar de platenwinkel, maar ze hadden de plaat nog
niet, en ik liet ze bestellen. Sindsdien is de muziek van Jacques Brel niet
meer uit mijn leven verdwenen. Ik heb hem nooit live meegemaakt, maar zijn
optredens kwamen wel op de (zwart-wit) televisie en dan werden we telkens weer
tot tranen toe bewogen door zijn muziek, zijn teksten, maar vooral door zijn
ongelooflijke présence. Jacques Brel was niet zomaar een zanger zoals er zoveel
zijn, hij was de hoge uitzondering. Hij zong zijn ontroerende en onrustwekkende
chansons toen Vlaanderen nog weg was van Bobbejaan Schoepen en zijn Duivekot.
Hoewel hij een stuk ouder was dan ik, beschouwde ik hem als
een leeftijdsgenoot, die gevoelens vertolkte die ik de mijne wist, op een moderne,
geloofwaardige manier die totaal verschilde van wat wij toen te horen kregen op
de radio, onze enige bron van muziek. Brel was niet alleen anders, hij was ook
authentiek, echt. De kracht van zijn chansons lag niet, zoals bij veel
luisterliedjes uit die tijd, in de rebelse of amusante tekst, maar vooral in de
aangrijpende muziek, die hij alleen op gitaar of met zijn vertrouwde muzikanten
bracht: een piano, een fluit, een accordeon, een trombone, een contrabas,
drums. In de Vlaamse en Nederlandse kleinkunst lag de nadruk op klein. Wat
Brel bracht, was altijd groots.
Elk chanson schilderde een levendig tafereel, vaak gegrepen uit
de marge van de maatschappij, waar hij zelf graag vertoefde: het havenkwartier
van Le port dAmsterdam, de kermis (La valse à mille temps), het uitgangsleven
(Livrogne), de eenzamen van de nacht
(La bourrée du célibataire, Seul, Les
paumés du petit matin, Le moribond), de al dan niet mislukte liefde (Ne me quitte pas, Quand on na que lamour, Mathilde,
Les bonbons, La tendresse, Les biches, Marieke). Hij schuwde ook de
maatschappijkritiek niet, zoals in Les
bourgeois en Les Flamandes, dat
hem in sommige Vlaamse kringen zeer kwalijk genomen werd, ondanks zijn innige, integere
liefdesverklaring aan zijn Vlaanderen, wellicht zijn meest ontroerende ballade:
Le Plat Pays, wellicht ook de mooiste
gezongen ode aan Vlaanderen.
Brel was een volwaardig kunstenaar van wereldniveau, die men
ons mag benijden. Ik zeg wel degelijk ons, want Brel is van ons, van
Vlaanderen. Hier behaalde hij zijn eerste successen, uitgerekend op Radio
Limburg. Hier verkochten zijn platen altijd goed en elk optreden was
uitverkocht, elk nieuw chanson was een gebeurtenis. Hij was een Brusselse,
Franssprekende Vlaming, zo voelden wij het aan, en hij sloot zich daar graag
bij aan, hij maakte zelfs grapjes over zijn Vlaams accent wanneer hij Frans
sprak.
Hij leidde een zeer intens leven, met soms driehonderd
optredens per jaar, met korte nachten, veel drank en sigaretten. In 1967 stopte
hij met zijn optredens, en wijdde zich aan andere dingen, zoals films, zonder veel
publiek succes, en musical (Lhomme de la
Mancha). Hij haalde zijn brevet als piloot en als schipper. De laatste
jaren van zijn leven, toen hij al leed aan longkanker, bracht hij door op de
Markiezeneilanden, waar hij ook begraven ligt.
Men grijpt ook vandaag nog vaak terug naar de muziek van
Jacques Brel, omdat ze zo direct aanspreekt en zo diep ontroert. Doe eens de
moeite om ze niet alleen als achtergrond te gebruiken, maar luister naar de
muziek en naar de tekst, bij voorkeur door hem zelf gebracht. Brel overleed in
1978, vijfendertig jaar geleden. Maar hij blijft bij ons, in zijn melodieën,
zijn poëzie en de herinnering aan de ontstellende kracht van zijn eerlijke en
aangrijpende optredens.
Enkele jaren geleden al schreef ik een chanson-tekst met
Brel in gedachten: klik hier.
Categorie:muziek Tags:muziek
24-02-2013
Sjostakovitsj' Lady Macbeth
Sjostakovitsj opera Lady
Macbeth van Mtsensk (1934) is gebaseerd op een novelle van Nikolay Leskov
uit 1865. Als we recente beelden mogen geloven, is anderhalve eeuw
voortschrijdende beschaving is blijkbaar niet in staat om op het Russische platteland
veel te veranderen, aan de desolate materiële omstandigheden noch in de
mentaliteit van de mens aan beide kanten van de lijn die misdaad en straf
scheiden.
De Lady Macbeth uit de novelle wordt zo genoemd door de
dorpelingen: ze heeft haar afwezige man bedrogen, haar schoonvader vergiftigd
die haar betrapt had, vervolgens samen met haar minnaar haar teruggekeerde
echtgenoot afgemaakt, en uiteindelijk een rivale meegesleurd in het ijzige
water op weg naar Siberië.
Wat heeft Sjostakovitsj met dat gruwelijke materiaal gedaan?
Laten we even samen door de vier bedrijven en de negen scènes van de opera
lopen.
Eerste bedrijf
1. Katerina beklaagt zich over haar verveling en frustratie. Haar schoonvader
Boris verwijt haar dat ze haar man, Zinovy, een handelaar, nog geen zoon
schonk. Zinovy vertrekt op reis voor zijn werk; hij stelt eerst nog een nieuwe
werkman, Sergei voor aan zijn vader. Boris zal over Katerina waken. Aksinya, de
kokkin, vertelt dat Sergei zijn vorige baan is kwijtgespeeld omdat hij de vrouw
van zijn baas verleid had.
2. Sergei en de andere werkers vallen Aksinya brutaal lastig. Katerina komt
tussenbeide, maar Sergei daagt haar uit tot een worstelwedstrijd. Boris betrapt
hen.
3. Katerina in de slaapkamer. Boris komt haar controleren. Sergei sluipt naar
binnen en verleidt Katerina.
Tweede bedrijf
4. Boris is opgewonden over de nabijheid van Katerina in de slaapkamer die hij
bewaakt. Wanneer hij naar binnen wil gaan, betrapt hij Sergei die naar buiten
komt. Hij roept de werkers erbij en ranselt Sergei af met een zweep. Dan
beveelt hij Katerina hem wat te eten te geven; ze mengt rattenvergif onder de
paddenstoelen en hij sterft. Een priester zingt het requiem.
5. Katerina en Boris wonen samen in het huis van Zinovy. Sergei waarschuwt haar
voor de terugkeer van haar man. Zij verzekert hem dat alles in orde komt. Als
Zinovy dan thuiskomt, vermoorden ze hem en verbergen zijn lijk in een
bergplaats.
Derde bedrijf
6. Het huwelijksfeest van Katerina en Sergei. Een van de boeren is op zoek naar
drank en vindt het rottende lijk van Zinovy in de bergplaats. Hij rent naar het
politiekantoor.
7. Het politiekantoor; men is verbolgen dat men niet uitgenodigd is op het
huwelijksfeest en zingt de lof van het corrupte leven. Als de boer arriveert
met het nieuws over het lijk, begeven ze zich naar het feest.
8. Het huwelijksfeest, er wordt zwaar gedronken; Katerina merkt dat er
ingebroken is in de bergplaats. Als ze met Sergei tracht te vluchten, valt de
politie binnen.
Vierde bedrijf
9. Een groep veroordeelde misdadigers rust uit bij een rivier op weg naar
Siberië, mannen en vrouwen gescheiden. Katerina vindt Sergei, maar die verstoot
haar, omdat ze hem niets dan ongeluk brengt. Hij probeert Sonyetka te
verleiden, maar die eist dat hij haar Katerinas warme kousen geeft. Sergei
veinst dat zijn benen gewond zijn en Katerina schenkt hem haar kousen. De hele
groep lacht haar uit. Katerina grijpt Sonyetka en springt met haar in het
ijskoude water. Als ze verdronken zijn, trekt de troep verder.
Dit scenario laat Sjostakovitsj toe alle registers open te
trekken. Naast Katerina en Sergei als de fatale geliefden is er nog een
belangrijke bijrol voor Boris, de burleske schoonvader en enkele satirische
tussenkomsten van de priester en de politiecommissaris. Er zijn solos,
duetten, trios en het koor wordt herhaaldelijk ingeschakeld. Het geheel is
zeer levendig, met brutale taferelen en exuberante muziek, onder meer door een
fanfare op het toneel zelf. Er zijn ook verstilde momenten met ijzige
klaagzang. Melodisch is het voor Westerse oren af en toe wat vreemd, het is
geen welluidende Verdi of Puccini die je kan mee neuriën, natuurlijk, maar als
je enigszins openstaat voor moderne Russische muziek kan je volop genieten,
vooral ook van de opvallende intermezzi die de scènes verbinden.
In Leskovs verhaal is Katerina een regelrechte feeks, een
redeloos moorddadig beest. Sjostakovitsj tekent van haar een veel genuanceerder
beeld. Zij is een zeer zelfstandige vrouw, die haar geluk zonder compromissen
zoekt en zelfs niet terugdeinst voor moord als dat geluk bedreigd wordt. Pas
wanneer zij ziet dat Sergei haar verlaten heeft, ziet ze haar mislukking in.
De opera werd in 1934 voor het eerst opgevoerd en had heel wat
succes, tot in het buitenland. Ook Stalin woonde een vertoning bij in 1935 en
dat liep niet goed af. Kort daarna verscheen in de partijkrant Pravda een zeer
scherpe kritiek op de muziek, op het onderwerp en op de voorstelling van al die
brutaliteit en seksuele losbandigheid. Men verweet de componist dat hij
inspeelde op de perverse bourgeois-mentaliteit en ver van de Russische
volksaard was afgedwaald. De opera werd niet meer opgevoerd en ook de vierde
symfonie, die op dat ogenblik volop werd ingestudeerd door het orkest, werd
afgevoerd. Veel later, in 1962, bracht Sjostakovitsj een herwerkte versie onder
de titel Katerina Ismailova. Alle
seksueel getinte scènes en de erbij horende wel erg suggestieve muziek zijn
verdwenen, het geheel is duchtig herwerkt en hoewel sommigen menen dat de opera
daardoor alleen maar beter is, zijn vele anderen ervan overtuigd dat de
originele versie ons Sjostakovitsj op zijn best toont, met al zijn realisme,
humor, sarcasme en een ongetemd muzikaal circus dat je recht naar je keel
grijpt. Een echt melodrama, maar dan zonder de bitterzoete bijklank van
tranerigheid die dat woord vooral in de 19de eeuw had.
De opvoering in Royal Opera House London (september-oktober
2006) was uitstekend, met Antonio Pappano als dirigent en met voortreffelijke
solisten: John Tomlinson als Boris, de Nederlandse sopraan Eva Maria Westbroek
als Katerina en Christopher Ventris als Sergei. De regie plaatste het verhaal
in een armelijk 1958 interieur; alles stond echter in dienst van de muziek en
het drama en niet, zoals helaas wel vaker gebeurd, in dienst van de regisseur.
Aan het einde van de opera stappen de veroordeelde mannen en
vrouwen elk in hun eigen vrachtwagen en zetten de reis naar hun gevangenis in
Siberië verder.
Het doet je nadenken over het verleden, en het heden.
Categorie:muziek Tags:muziek
24-11-2011
Montserrat Figueras 1942-2011
Elke mens bewaart diep in zijn hart dierbare herinneringen aan bijzondere
momenten die ons emotioneel overweldigd hebben. Dat hoeven geen grote
gebeurtenissen te zijn die we hebben meegemaakt. Het is vaak niet meer dan een spontane
glimlach, een vriendelijke blik, een uitnodigend gebaar, maar het blijft ons
bij zolang we leven.
Melomanen, dat zijn muziekliefhebbers, kennen dat goed. Wij
koesteren die ervaringen met al de tederheid van onze voorliefde. De eerste
keer dat ik Every valley of He was despised hoorde uit Haendels Messiah, dat vergeet ik nooit. De stem
van Kathleen Ferrier, het laatste pianotrio van Schubert, de slotscène van
Aïda, de treurmars uit Wagners Siegfried,
Beethovens Grosse Fuge, Un bel di uit
MadamaButterfly van Puccini Ach, lieve lezers, ik kan ettelijke
bladzijden vullen met moments musicaux
die me tot tranen toe bewogen hebben en die dat elke keer opnieuw doen. Er is niets
dat mij zo diep vermag te ontroeren als muziek. Ik ben totaal weerloos
tegenover de emoties die me dan overspoelen, ik ben machteloos overgeleverd aan
de overweldigende gevoelens en aan de spontane reacties van mijn lichaam die muziek
bij mij oproept. Dat is altijd zo geweest, van in mijn prille jeugd. Met het
ouder worden is mijn ontvankelijkheid nog toegenomen en mijn emoties nog meer
onbeheersbaar.
Toen ik gisterenmiddag tijdens Klaras middagprogramma Belle vue van Bart Stouten het
overlijden vernam van Montserrat Figueras, ben ik in snikken uitgebarsten. Ik
was alleen thuis, met niemand om mijn ontsteltenis en verdriet te delen. Ik heb
minutenlang geweend, lieve lezer.
De eerste keer dat ik de onvergetelijke stem van Montserrat
Figueras hoorde, herinner ik me alsof het gisteren was, hoewel er ondertussen
meer dan dertig jaar verlopen zijn. Het was een zaterdagvoormiddag,
waarschijnlijk in 1979 en ik luisterde zoals gewoonlijk naar Musique ancienne aujourdhui op RTBF3
gepresenteerd door musicoloog Jérôme Lejeune. Uit de luidsprekers weerklonk
plots een stemgeluid zoals ik er nog nooit een gehoord had. Het was een
sopraan, maar met een timbre dat ik niet voor mogelijk hield. Het was alsof
haar stem elektronisch gemanipuleerd was, met echokamers, toegevoegde weergalm
en allerlei magische boventonen En toch was het gewoon een stem, die van
Montserrat Figueras.
Dit was uitzonderlijk, dit was ongehoord, dit was nauwelijks te
geloven. Ik bleef aan de grond genageld staan en luisterde met ingehouden adem
naar de stem van deze vrouw. Dikke, hete tranen gleden spontaan over mijn
wangen. Ik werd overstelpt door verwarrende, verbaasde gevoelens, ik was
gegrepen door zoveel schoonheid, door het volmaakte zelf dat zich zo
overweldigend aan mij aanbood.
Sindsdien heb ik Montserrat Figueras gevolgd. Telkens ze op de
radio te horen was, herkende ik moeiteloos haar stem. Ik kocht haar cds en één
keer kon ik haar bewonderen tijdens een concert in de Begijnhofkerk in Leuven.
De laatste jaren kon ik haar ook op tv zien en horen op de muziekzender Mezzo.
Enkele dagen geleden nog zat ik aan het scherm gekluisterd bij een solo optreden
van haar tijdens een Frans muziekfestival. Dit was pure schoonheid, diepe
melancholie, maar berustend, zonder wanhoop.
De laatste jaren trad ze minder op. Soms zat ze gewoon tussen de
orkestleden van Hespérion XXI, zonder zelf te zingen, een vlek dieprode kleur
tussen al het zwart, zwijgend enthousiast meelevend met de muziek. Was ze toen
al ziek? Ik weet het niet. Maar nu is ze ons ontvallen. Ze was geboren in 1942.
Op recente fotos merk ik nu dat ze al erg getekend was door de haar ziekte, de
stralende, verbluffende schoonheid van haar jeugd getekend door aftakeling en pijn.
Ik bewaar haar beeld en haar stem diep in mijn hart. Zij heeft
mij met haar natuurlijke gaven en met haar glorieuze kunst diep geraakt. Door
ons zoveel heerlijke muziek te brengen op haar unieke wijze heeft ze ons
verwend. Ze heeft ons leven vervuld met een schoonheid die wij niet voor
mogelijk hielden en die we als een onverdiend geschenk mochten aanvaarden. Zij
heeft ons met algehele overgave getoond tot wat een mens in staat is, wanneer
het leven iemand uitverkoren heeft om het beste en het schoonste te belichamen.
Haar overlijden kwam voor mij totaal onverwacht, ik had er nooit
bij stilgestaan dat er ooit een ogenblik zou komen dat Montserrat Figueras er
niet meer zou zijn, of dat ze oud en ziek zou zijn. Artiesten zijn
onsterfelijk, gevangen in hun moment de
gloire als in eeuwig bewarend amber. Mensen sterven.
Wanneer ik straks uiteindelijk de moed zal kunnen opbrengen om
haar stem weer te beluisteren, zal ze terug de trotse Catalaanse schone zijn
die me met haar volmaakte stem en haar warme, innemende vrouwelijkheid ontroert
zoals enkel zij dat kan.
Ik ben het leven voor altijd dankbaar voor Montserrat Figueras.
PS in de linkermarge heb ik een selectie van opnames van
Montserrat Figueras opgenomen, met een directe link naar Amazon.
Chopin
schreef de meeste van zijn werken voor piano solo: Albumblad; Allegrode Concert; Andante Spianato et Grande
Polonaise; Andantino; 4 ballades; Barcarolle; Berceuse; Bolero; 2 bourrees; Canon; Cantabile; Contradans;
3 écossaises; 27 etudes; Fantasie;
Fuga; 4 impromptu's; Largo; 51 mazurka's; 2 marsen; 21 nocturnes; 16
polonaises; 24 preludes; 4 rondo's; 4 scherzi; 3 sonates; Tarantella; 4 variatiewerken; 20 walsen.
Verscheidene
werken dragen de naam van dansen die toen populair waren: ballade, bolero,
contradans, écossaise of scottish,
mazurka, mars, polonaise, tarantella, wals. Het zou echter een vergissing zijn
om te denken dat Chopin populaire dansmuziek schreef, waarop men werkelijk danste
in de cafés en theaters, zoals de Strauss-familie dat zo succesvol deed. Chopin
schreef geen populaire deuntjes. Hij componeerde muziek van een uitzonderlijk hoog
artistiek en technisch muzikaal niveau die enkel hijzelf, enkele professionele
pianisten en misschien de meest begaafde amateurs konden vertolken. Dat gebeurde
tijdens de zeldzame concerten die Chopin gaf, of in de relatieve beslotenheid
van de salons van rijke bewonderaars. Zijn faam was legendarisch, maar het
aantal mensen dat de muziek van Chopin gehoord heeft tijdens zijn leven moet al
bij al erg beperkt geweest zijn.
Zoals
talrijke componisten voor en na hem, heeft Chopin voor zijn muziek inspiratie
gevonden in de volksmuziek van zijn Poolse vaderland, ook toen hij dat al lang
achter zich gelaten had en zich definitief in Parijs gevestigd had.
Een typisch
voorbeeld is de polonaise, de nationale
dans in Polen, die sterk verwant is met de Zweedse polska en waarschijnlijk dezelfde oorsprong heeft in de volksmuziek
van die streken. Het was daar een geliefkoosde dans op carnavalvieringen en
traditioneel de eerste dans op de 100-dagenfeesten van studenten. Wellicht
danken we daaraan een van de hedendaagse betekenissen van polonaise: een ietwat
ruige dans in lange slierten, waarbij men de handen op de schouders van de
voorganger legt; een geliefkoosde manier om uiting te geven aan zijn uitgelaten
vreugde, of een duidelijk teken van vrolijke dronkenschap. Het is een dans in
driekwartsmaat, zoals de wals. Toch klinken de polonaises ritmisch helemaal
anders dan wat wij ons bij een wals voorstellen, beïnvloed als wij zijn door de
nieuwjaarsconcerten uit Wenen. Bij Chopin is de benaming polonaise nogenkeleen aanleiding voor een compositie die
misschien wel de geest maar nog nauwelijks de typische vorm of het strakke
ritme van het origineel bewaart. Luister eens naar de meest bekende van Chopins
zestien polonaises, het opus 53, bijgenaamd de heroïsche, dan merk je meteen
het verschil. Een knappe kerel of dame die daarop een walsje kan dansen. In de
klassieke muziek geeft de aanwijzing alla
polacca aan dat de uitvoering moet gebeuren in de stijl van de polonaise.
Sinds Bach hebben ontelbare componisten polonaises geschreven, tot op onze
dagen, zowel in de klassieke als in de populaire muziek.
De mazurka is ook een dans van Poolse
origine, de mazurek. Waar de
originele polonaise nog aan een matig
tempo werd gedanst, is de mazurka een meer levendige, soms zelfs heftige dans,
eveneens in driekwartsmaat, met het accent meestal op de tweede (een-TWEE-drie)
of derde (een-twee-DRIE) tel. Het is
eigenlijk een combinatie van elementen uit drie andere Poolse volksdansen, de mazur, kujawiak en oberek. De oberek was een
steeds versnellende werveldans en dat merk je in sommige van Chopins mazurkas.
Het was een populaire salondans in heel Europa tot rond 1900.
Wellicht
zijn Chopins walsen het meest bekend, zoals zijn Minutenwals. In tegenstelling
tot wat men denkt is het niet de bedoeling (en eigenlijk ook onmogelijk, al
zijn er altijd pianisten die het proberen) om die binnen de zestig seconden af
te haspelen. Valse Minute is de naam
die er door de uitgever aan gegeven is, en minute
betekent gewoon klein of kort. Een andere naam is Valse du Petit Chien; Chopin zou dit heel levendig walsje
geschreven hebben toen hij een schoothondje zijn eigen staart zag
achternajagen Chopin schreef geen Weense walsen, zoals die ontstaan waren rond
1750 en een hoogtepunt kenden in Europa na het congres in Wenen waar men de
politieke kaart van Europa vastlegde na de val van Napoleon. Zijn twintig walsen
zijn niet bestemd om gedanst maar om beluisterd te worden, zoals trouwens al
zijn pianomuziek.
Waar amateurdansers
tekortschieten, kunnen geschoolde dansers uitkomst brengen. De verleiding is
altijd groot geweest voor choreografen om iets te doen met de meeslepende muziek
van Chopin. De componist Alexander Glazoenov had enkele dansen van Chopin
bewerkt als een orkestsuite, onder de naam Chopiniana.
De choreograaf Fokine bracht op die muziek een eerste opvoering van een ballet
onder die naam in 1907 in het Maryinski theater in Sint-Petersburg. Wegens het
succes kwamen er nog verscheidene andere opvoeringen in Rusland en daarbuiten,
steeds op muziek van Chopin, maar niet noodzakelijk de vier dansen die Glazunov
had bewerkt en nog maar zelden in zijn orkestratie. Men gebruikt daarvoor sinds
1909 de titel Les Sylphides, die
verwijst naar een soort van etherische nimfen, die een delicaat ballet dansen
zonder een echt verhaal, met een choreografie die helemaal gebaseerd is op de
muziek van Chopin, maar dan georkestreerd voor de gelegenheid.
Zo vinden de
artistieke dansen van Chopin de vertolkers die ze verdienen: geen stuntelende
amateurs of dronken studenten en voetbalfans, maar ballerinas en sterdansers.
Categorie:muziek Tags:muziek
23-10-2011
Capella Nova in de Parkabdij
Zondag
vandaag en als zo vaak: muziekdag in mijn Kroniek.
De
aanleiding is ditmaal een uitzonderlijk concert dat we gisteren konden bijwonen
in de Abdij van (t) Park
in Heverlee bij Leuven. In de barokke kerk bracht het oude muziek-ensemble Capella Nova onder leiding van Marleen Reynders een
benefietopvoering van de Intermedii et Concerti
bij de comedia La pellegrina die uitgevoerd
werden te Firenze in 1589, ter gelegenheid van het huwelijk van Ferdinando
Medici en Christine de Lorraine. De muziek was van de grootmeesters van die
tijd: Malvezzi, Luca Marenzio, Caccini, de Bardi, Jacopo Peri en de Cavalieri.
Voor het
concert was er een interessante musicologische inleiding door de muziekdirecteur
en dirigent van het Ensemble, Marleen Reynders. Dan volgde het concert, in de
beste Vlaamse traditie van de historische uitvoeringspraktijk, maar met een
dynamische aanpak. Dat bleek uit de weelderige koorbezetting en de schare muzikanten
die hun opvallende instrumenten met brio bespeelden. In deze uitvoering kwam de
oude muziek werkelijk tot leven, zonder enige terughoudendheid of
klankarmoede. Ook de vocale solisten waren zonder uitzondering van een zeer
hoog niveau.
Boven het
podium was een groot projectiescherm opgesteld, waarop fraaie en gepaste reproducties
uit de tijd werden vertoond, evenals de Nederlandse vertaling van de gezongen teksten.
We werden
verder ook verwend door een paar professionele dansers, gespecialiseerd in het
renaissanceballet, fraai uitgedost in historische kostuums en met smaakvol
gekozen attributen, die een geslaagde, levendige en charmante mengeling brachten
van dans en mime.
Wij hebben
genoten van het twee uur durende spektakel, zonder pauze. Geen moment van
verveling, geen zwakke momenten in de uitvoering, geen enkele stijlfout, nergens
een spoor van enig gebrek aan smaak, in tegendeel. De perfectie is niet van
deze wereld, maar wat wij gisteren voorgeschoteld kregen, was daar heel dicht
bij. Enkel de tussenkomsten van een woordkunstenaar, die teksten van onder meer
Dante en Ovidius in het Nederlands bracht, waren wat minder aangepast, misschien
vooral omdat de geluidsversterking niet optimaal was; hij had zich beter
verlaten op de kracht van de menselijke stem, in de niet zo grote kerk zou die
zeker voldoende ver gedragen hebben en met meer natuurlijk effect.
De opbrengst
van dit benefietconcert was bestemd voor Ave Regina, een zorg- en
begeleidingscentrum voor jongeren en volwassenen in het Leuvense.
Bij het
buitengaan aarzelden we geen ogenblik om ons de cd aan te schaffen met de
muziek waarvan we net zo genoten hadden, voor de spotprijs van 10 euro voor bijna
80 minuten muziek van de bovenste plank. Er is een uitstekend inlegboekje bij,
in het Nederlands en het Engels, met al de historische en musicologische uitleg
die te gronde ligt aan deze bijzonder geslaagde uitvoering. Een echte aanrader.
