Uit Houtekiet van Gerard Walschap herinner ik me dat de hoofdfiguur ’s zondags niet naar de mis ging. Althans, niet in de eigen parochie! Zo dwingend was de sociale druk toen, blijkbaar, dat zelfs de plaatselijke ongelovige het nodig vond om tersluiks toch aan de zondagsplicht te voldoen. Om zijn imago van ongelovige te behouden, deed hij alsof hij niet meer naar de mis ging, maar om zijn zieleheil veilig te stellen, wandelde hij elke zondag enkele kilometers naar een naburige parochie. Zo hypocriet was Vlaanderen toen, dat heeft Walschap goed gezien.

Ondertussen is er veel veranderd. Voor de sterk christelijk gekleurde en liturgisch ingeklede feestelijkheden van het jaar zijn er nu ‘burgerlijke’ alternatieven. Iedereen viert Kerstmis en ook Pasen, al was het maar omdat er dan vakantie is. Ook zo voor Allerheiligen, dan is er herfstvakantie. Er zijn er ook wat weggevallen, precies omdat er geen vakantiedagen aan verbonden zijn: 15 augustus, de dag waarop men het ‘feit’ vierde dat Maria mét haar lichaam opgenomen is in de hemel; Pinksteren, de nederdaling van de Heilige Geest over de Apostelen.

Maar al bij al is er niet zoveel in de plaats gekomen, er is vooral veel weggevallen. Als ik bedenk hoeveel tijd men vroeger in de kerk doorbracht en hoeveel we met godsdienst bezig waren op school…

Blijkbaar is er een behoefte weggevallen, anders hadden we wel alternatieven gezocht.

Maar het is niet overal zo. In Mekka draaien drie miljoen bedevaarders in witte gewaden rond een meteoriet. Drie miljoen! De ramadan wordt vrij goed opgevolgd door de moslims, de feesten vrij uitbundig gevierd. Het moslimgeloof spreekt nog sterk aan. Er is daar nog godsdienstig fanatisme, iets dat hier zelfs de kardinaal niet over zijn hart kan krijgen. Zelfs de meest achterhaalde uitspraken van de paus zijn van een zachtaardigheid die je bij ayatollahs alleen maar kan wensen.

Ik las onlangs grote delen van Ludwig Feuerbach, The Essence of Christianity (1841), een vertaling van George Eliot, de Victoriaanse vrouwelijke auteur van onder meer Middlemarch. Het is geen eenvoudige lectuur, Duitse filosofie is nu eenmaal ‘doorwrocht’, om het nog vriendelijk te zeggen. De Engelse vertaling lijkt me eerder een hulpmiddel voor het verstaan. De basisopvatting van Feuerbach is dat de mens zich een God geschapen heeft en aan die God allerlei menselijke kenmerken heeft gegeven zodat hij perfect beantwoordt aan de noden en verzuchtingen van de mens. Dat wordt tot in de kleinste details uitvoerig toegelicht. Natuurlijk impliceert Feuerbach dat het dus zinloos is om het bestaan van een God te erkennen of zo een God te aanbidden, maar hij gaat enigszins voorbij aan de realiteit van die God die door mensen is gecreëerd. Als de mens behoefte had aan een God, aan die God, en bevrediging vond in zijn creatie, wat is er dan verkeerd? Misschien is dat beter dan bijvoorbeeld alcoholisme, een kwaal die vooral de arbeiders vroeger veel sterker teisterde dan nu. Godsdienst, de opium van het volk, is misschien te verkiezen boven opium zelf? En als de behoefte aan de illusie van God en aan godsdienst wegvalt, dan vallen misschien ook God en godsdienst weg, zoals we hier bij ons zien?

Godsdienst, zoals die toen beleefd werd, moet voor een intellectueel van het kaliber van Feuerbach -en voor zovele anderen, overal ter wereld- een ongelooflijke belediging geweest zijn, net zoals het moslimfanatisme nu voor ons, onkerkelijke westerlingen, totaal onbegrijpelijk en zelfs verfoeilijk is. Hij moet geloofd hebben dat zijn scherpe analyses al zijn lezers overtuigd zouden hebben van zijn gelijk. Niet dus. De tijden waren er nog niet rijp voor, het heeft weinig zin mensen te willen overtuigen dat hun behoeften emotioneel of irrationeel en dus verwerpelijk zijn. Je moet wachten tot de behoefte aan de illusie wegvalt.

Wat zal er van de kerk in Vlaanderen overschieten binnen honderd jaar? Hoe zal de islamwereld evolueren als de welvaart daar gaat stijgen?

Ik althans geloof dat we de goede weg opgaan, ik kan niet aanvaarden dat we terug kunnen naar hoe het vroeger was, onder de tsaren, de Nazi’s of Stalin of de koude oorlog, bijvoorbeeld. Ik geloof ook niet in een globale islamisering of de overwinning van het christelijk fundamentalisme in het westen. Want Abraham Lincoln, Amerikaans president 1861-65, zei het al:

It is true you may fool all the people some of the time; you can even fool some of the people all the time; but you can’t fool all of the people all the time.

Op 15 april 1865 werd hij vermoord door een politiek tegenstander. Hij was de eerste Amerikaans president die dat overkwam, maar niet de laatste, zoals we weten. Laten we dus toch maar voorzichtig blijven.

Dit was mijn 200ste bericht.

Kerstdag, vandaag. Zoals iedereen hebben we gisteren met (een deel van) de familie goed gegeten en een glas gedronken. Het is wat prozaïscher dan in onze kindertijd, maar dat is misschien maar een gedacht, we zouden het de kinderen van nu moeten vragen, maar die kunnen dan weer niet vergelijken, en wij wel.

De christelijke versie van het feest van het terugkerend licht is eigenlijk goed gevonden: wat kan er beter het keerpunt van het jaar verbeelden dan een geboorte? Alleen is het spijtig om te zien hoe men daarvan dan het kind Jezus gemaakt heeft, het licht der wereld, de Christus koning. Het is nadien uitgegroeid tot een personencultus zoals er in de geschiedenis geen andere of gekkere is geweest. Hoeveel afbeeldingen van het kind in de kribbe zouden er gemaakt zijn? De verafgoding van Christus en van de heiligen werd al door de protestanten aangeklaagd. De boodschap van het evangelie is inderdaad moeilijk in overeenstemming te brengen met de pracht en praal en met de macht van de kerk. Dat is nu ook nog zo: wat je in Rome en in andere kathedralen opgevoerd krijgt, spreekt niet meer aan, in tegendeel. In Turkmenistan is de dictator begraven, met dezelfde pracht en praal.

Wij hier in Vlaanderen kunnen ons dat niet voorstellen, wij zijn veel bescheidener. Het is moeilijk om in onze geschiedenis echte helden aan te wijzen: Breydel en De Coninck, een slachter en een wever, sluiten meer aan bij onze aard. Ook in de kerstverhalen valt dat op: Suskewiet, Pietje Veugel en Schrobberbeek in “En waar de sterre bleef stille staan...” van Timmermans zijn haveloze marginalen en geven hun magere opbrengst van het sterrezingen af aan een gezinnetje van zwervers of zigeuners; er zijn andere voorbeelden van hedendaagse bewerkingen, met een kind dat geboren wordt in een ambulance onderweg naar het ziekenhuis.

Wij kennen ook zo geen personencultus. De massale opkomst bij de dood van Boudewijn was een uitzondering, na een paar dagen was alles weer gewoon. Als hier iemand zijn nek uitsteekt, zeggen we al gauw: pas maar op, hoogmoed komt voor de val. Of volkser: zijne kak stinkt zo hard als die van u en mij. Wij kijken meewarig naar overdreven luxe. We sparen liever dan dat we het geld laten rollen. We herinneren ons uitspraken van onze ouders als: g’hebt genen oorlog meegemaakt…

En ondertussen genieten we toch maar van al wat goed is in deze wereld, en dat is voor zowat iedereen heel veel, meer dan we ooit voor mogelijk gehouden hebben.

Bij Aldi heb ik enkele jaren geleden een elektronisch weerstationnetje gekocht; ik zie in de reclamefolders dat het weer te koop is. Je krijgt de binnen- en buitentemperatuur, met minima en maxima; de vochtigheidsgraad binnen en buiten; de datum en het uur, radiogestuurd, dus altijd juist op de seconde en aangepast aan zomer- en wintertijd; de luchtdrukevolutie en de weersvoorspelling; de opkomst en ondergangstijd van de zon en de lengte van de dag; de maanfazen. Na de langste nacht is er een symbooltje verschenen: een smiley.

De dagen zijn aan het lengen!

Mensen verzetten zich nog al eens tegen het opgeplakt krijgen van een etiket. Als de Vlaamse minister-president (wat een zielig woord: geen eerste minster, geen president) pleit voor meer Vlaamse autonomie, haast hij zich om erbij te zeggen dat hij geen separatist is. En niemand, zelfs niet zij die roepen ‘eigen volk eerst’, wil racist genoemd worden (in hun geval enkel omdat ze dan hun toelage verliezen). Homo’s en lesbische vrouwen aarzelen om zich zo te (laten) noemen en gelijk hebben ze: het zijn gewoon mensen, hun seksuele voorkeur is niet relevant voor de meeste van hun contacten met hun medemensen.

En toch voelen wij mensen af en toe de behoefte om voor een of andere overtuiging uit te komen, zich te ‘outen’, zeggen we in het Vlengels. Dat kan door een symbool te dragen: een geknoopt rood aids-lintje, een Palestijnse sjaal, een reggae-kapsel, een A met sterretjes, een vakbondspet en -kazuifel, er zijn er zo veel.

Het kan ook met woorden: ik ben een groene jongen; ik ben een ‘motard’; is speel viool; ik ben een wandelaar; ik ben gelovig. Of negatief: ik ben tegen Europa, of tegen Israël, of de Islam; ik ben tegen kernenergie, ik ben een anti. Tijdens het studentenprotest in Leuven in 1964 droegen we een paars en een zwart lintje: we waren tegen de bisschoppen, en wat later was het een kernraket met een streep erdoor. Nu zie je wel eens een doorgehaalde sigaret.

Het kan ook zijn dat we een neutrale positie willen duidelijk maken: ik ben a-politiek, ik doe niet aan politiek. Iemand die niet gelovig is, heeft te kiezen uit een ruime waaier van etiketten.

Gelovigen zelf noemen zo iemand een ongelovige, maar dat is louter negatief en het wordt ook nog altijd zo aangevoeld, het is geen naam die je met trots draagt. In de Islam is het zelfs het zwaarste scheldwoord dat je iemand kan toeslingeren: hem of haar wacht de doodstraf. Dus liever niet…

Een atheïst dan? Theos is Grieks voor God. Een atheïst is dan iemand die niet in God gelooft; dat noemt men het zwakke atheïsme. Iemand die het bestaan van God nadrukkelijk ontkent behoort tot het sterke atheïsme. Een agnost (letterlijk: niet-kennende) beweert dat wij over God geen zinvolle uitspraken kunnen doen, in positieve of negatieve zin. Je hoort ook wel eens spreken over vrijdenkers: zij stellen dat de mens in zijn denken niet mag gehinderd worden en enkel geleid door de logica en de wetenschappelijke methode, dus wars van alle dogma’s, gezagsargumenten of vooringenomenheid. Anderen noemen zich humanist (humaan= menselijk), of secularist (saeculum= eeuw; men gelooft enkel in de tijd, het hier en nu, niet in een persoonlijk eeuwig leven na de dood). Aanhangers van lekenfilosofie en -moraal (leek komt van laicus, laikos en betekent oorspronkelijk: volks, maar in de kerk: niet tot de priesterlijke stand behorend) aanvaarden evenmin het bestaan van God en zijn ook niet religieus, soms zelfs anti-godsdienstig. Sceptici (van het Grieks voor kijken, onderzoeken) aanvaarden ook enkel het wetenschappelijk onderzoek als methode en geloven niet in bovennatuurlijke dingen.

Deïsten aanvaarden wel een God, maar enkel als een soort demiurg, een schepper van de wereld, maar die daarna niet meer actief in die wereld ingrijpt; de wereld moet uit zichzelf begrepen worden, volgens de regels van de wetenschap.

Uit deze opsomming en uit verdere studie over het ontstaan van al deze benamingen in de loop van de geschiedenis, blijkt dat er steeds mensen geweest zijn die afstand namen van religie en die het bestaan van God in vraag stelden. Daarmee plaatsten zij zich meestal meteen buiten de gemeenschap, want die was hier in het Westen in zeer belangrijke mate religieus, wat dat in de praktijk ook moge betekend hebben. Deze ongelovigen hebben zich ook nooit echt verenigd onder één vlag, er is nooit een niet-gelovige massabeweging tot stand gekomen. Zelfs in landen waar het geloof verboden werd, zoals de Sovjet-Unie en de satellietstaten, bleef het toch latent aanwezig en was er geen specifieke, algemeen aanvaarde en herkenbare moraal of ideologie.

Het lijkt erop dat het alternatief voor God en godsdienst gewoon de afwezigheid van God en godsdienst is, en niet iets dat ervoor in de plaats komt. Bevrijd van extern gezag wordt de mens gewoon zichzelf, geen kind meer van God de Vader, maar een autonoom wezen dat op eigen benen staat in de wereld en verantwoordelijkheid opneemt voor zijn eigen doen en laten.

Alle negatieve benamingen lijken dan ongepast. Een vrij mens noemt men niet een niet-slaaf (al heeft men dat eeuwen lang wel gedaan). Dus geen atheïst, geen agnosticus, geen ongelovige. Ook termen als secularist of leek, die enkel aanduiden wat men niet is, voldoen niet, net zomin als humanist en scepticus, want een humaan mens is een tautologie en iedereen die kan zien moet ook kijken, en een onvrij denker is een contradictio in terminis.

Maar dan zitten we op een weer (dat is Vlaams voor een kwast of een knoest, een harde, donkere plek in het hout waar een tak vastzat op de stam; als je met een (hand-) zaag op een weer zit, dan zit je vast). Een goddeloze mens is gewoon een mens. Homo sum, humani nil alienum a me puto, zei Terentius al 150 jaar voor onze tijdrekening. Ik ben een mens en niets menselijks is me vreemd. Homo sapiens, het dier dat denkt. Maar dan heb ik geen etiket, geen benaming die me van andere mensen onderscheidt. En dat is goed zo. Want elk onderscheid dat we maken, vervreemdt ons van anderen, zorgt voor tweedracht, twist en haat en broederstrijd. Friedriech Schiller maakte in 1803 deze aanpassing in zijn Ode an die Freude (1785): Alle Menschen werden Brüder.

Maar dan begint het weer. Bij de bespreking van de Grondwet voor de Europese Unie kon men het niet eens worden over (onder meer) de verwijzing naar God of het christendom. Wellicht moet ook het einde van de Europese hymne aangepast worden, met haar lieve Vader en de Schepper die hoog in de sterrenhemel woont.

Mensen zijn we, broeders en zusters nog lang niet.

Het verschijnen van het nieuwe boek van Richard Dawkins, The God Delusion, heeft in de media al heel wat belangstelling gekregen. Ik heb het dan maar gekocht en heb het nu sinds een paar dagen uit. Ik weet niet goed wat ik ervan moet denken. Ik vond er heel wat bevestiging van mijn eigen opvattingen en argumenten, zoals je die in mijn blog vindt, en dat is natuurlijk best leuk. Daarnaast staat het boek ook bol van soms hilarische anekdotes, trivia, citaten, verwijzingen etc., die het boek wel opfleuren, maar het ook een meer journalistiek karakter geven. Het is tussen die twee formats, die niet echt compatibele stijlen dat de auteur wat heen en weer zwalpt. Dat is zijn goed recht, maar voor mij is dat toch het (enige) zwakke punt. Voor mij mag het een of het ander zijn: levendige journalistiek of –liefst even levendige!- wetenschap, maar liever niet de twee dooreen.

Toch heb ik veel plezier beleefd aan dit boek en ik kan het iedereen ten zeerste aanbevelen. Ik denk dat het zeer moeilijk is voor een eerlijke lezer om er niet door beïnvloed te worden. Het probleem is: zullen alle lezers wel eerlijk zijn? Dawkins richt zich vaak rechtstreeks tot twee groepen: Amerikaanse christelijke fundamentalisten en de Islam (-fundamentalisten, of is dat een tautologie? Voor hem duidelijk wel). Die zullen het boek alvast niet uitlezen, vrees ik, en dat is al een pak lezers dat hij niet bereikt. Ik vermoed dat de ideale lezer iemand is zoals ik (zonder pretentie): iemand met een vrij goede algemene vorming en een ruime belangstelling, die zich toch al ernstige vragen stelt over het verschijnsel religie. Maar ons hoeft hij niet te bekeren en echt nieuwe argumenten heb ik in dit boek ook niet gevonden. De vraag is dan of ook overtuigde, maar niet-fanatieke gelovigen het boek zullen lezen en de consequenties trekken die Dawkins evident vindt. Dat hij zelf ernstig twijfelt aan het bestaan van dat soort mensen: niet-fanatieke gelovigen, is een veeg teken.

Nog een woord over de titel. Een delusion is een waanide, een bedrieglijke voorstelling, een begoocheling. Als God en godsdienst niet meer was dan dat, dan was het een koud kunstje om die hersenschim uit de wereld te helpen. Dat Dawkins het nodig achtte om er een boek over te schrijven, toont aan dat er meer aan de hand is. Zoals ik eerder al schreef: God bestaat niet, maar godsdienst zeer zeker wel. God is een delusion, actief of passief, maar godsdienst is big business en for real.

Het is een bijzondere dag vandaag, 21 december, de kortste dag en dus de langste nacht. Dat noemen we de zonnewende, en omdat we ook in de zomer een zonnewende hebben, rond 21 juni, noemen we die in de winter de winterwende of midwinter, en die in de zomer de zomerwende of midzomer; dan is de dag het langst en de nacht het kortst.

Zomer en winter zijn het gevolg van de schuine as van onze wereldbol. Denk eens aan een globe, aan wereldbol in plastiek; die zit boven- en onderaan vast, maar niet helemaal boven en onder, maar een beetje uit het centrum, un peu skief, zeggen ze in Brussel. Stel u dan voor dat die bol in die vaste schuine stand rond de zon tolt: de ene keer is een groter deel van het noordelijk halfrond meer belicht, de andere keer het zuidelijke.

De zonnewende heet wetenschappelijk solstitium, letterlijk zonnestilstand; het is het moment van schijnbare stilstand tussen het korter en langer worden van de dagen. Op of rond 21 maart en 23 september zijn de dagen en de nachten even lang, dat noemt men de equinox (van aequus, gelijk en nox, nacht).

Om heel precies te zijn beginnen de dagen dit jaar terug te lengen op 22 december om 0.20 uur, elk jaar wisselt dat inderdaad een paar uren.

Komt de zon dan vanaf de 22^ste vroeger op? Nee, dat gebeurt pas op 4 januari, dan gaat ze op om 8.44 uur, de dag daarvoor was dat een minuutje later. Gaat ze dan later onder vanaf de 22^ste? Eh, nee… dat begon al op de 18^de december om 16.38 uur, een minuutje later dan de dag daarvoor. Maar op de 20^ste is de tijd tussen zonsopgang en zonsondergang het kleinst, namelijk maar 7 uur en 56 minuten en dus is de nacht daarop de langste. Daarna komt er elke dag een halve minuut of zo bij, maar eind januari is dat al meer dan drie minuten per dag.

Dit jaar is er nieuwe maan, dus geen maan te zien, op 20 december. En het is ook erg mistig en betrokken, dus echt wel de donkerste tijd van het jaar. Gelukkig hebben we gisteren lichtjes gekocht en die aan het raam vooraan opgehangen. Werchter is nog geen Hakendover of Wezemaal, maar heel wat buren hebben toch een of ander lichtornament aangebracht aan de straatkant. Dit jaar doen we dus ook mee.

Op 21 december begint de winter officieel, maar blijkbaar hebben ze dat hier dit jaar vergeten, het lijkt buiten meer op het begin van de herfst. Maar we krijgen nog enkele koude maanden voor het weer warmer gaat worden, zoveel is althans nog zeker.

Er zijn van die mensen die niet stilzitten, echte doeners. Ze hebben altijd een hele hoop projecten en ze veranderen de wereld om zich heen. Het zijn managers, architecten, ondernemers, zelfstandigen, maar ook arbeiders en vaklui: vloerders, dakwerkers, de mannen van den travo, zoals dat vroeger heette. En je hebt ook het meer timide soort, dat met een lichte paniek toekijkt op al dat gedoe en maar content is als het stil en rustig is om hen heen. Het is een kwestie van temperament, denk ik, maar ook van zelfvertrouwen. Ik weet ook wel hoe je een lamp doet branden, met een beetje moeite kan ik zelfs de bedrading voor een ‘dubbele directie’ achterhalen, maar ik mag er niet aan denken dat ik in een nieuwbouw alle elektrische leidingen zou gaan leggen.

Een paar jaar geleden hebben we ons huis wat verbouwd. Dat heeft een jaar geduurd, met allerlei complicaties die elke bouwheer wel kent. Laatst hebben we wat ook nog wat herstellingen laten uitvoeren aan ons dak.

Al die ingrepen had ik jaren uitgesteld en al die tijd geprakkezeerd of ik het zelf zou doen of laten doen, en door wie, en hoe… Als ik niet in slaap geraakte, lag ik daaraan te denken. Gelukkig dat Lut eerder het andere type is en me aanmoedigt om de stap toch maar te zetten, anders was er misschien niets van gekomen. Nu alles voorbij is, geeft het een goed gevoel, ik had me jaren kopzorgen kunnen besparen als ik niet zo’n twijfelaar was.

Maar zo ben ik nu eenmaal. Ik merk in mijn omgeving dat ik ook niet de enige ben. Als ik naar de overkant van de straat kijk, dan zie ik weer die lekkende goot bij mijn buurman, die de hoek van zijn huis bij elke regenbui kletsnat maakt, en dat al vele jaren. Iedereen heeft wel iets dat hij voor zich uit schuift, uitstelgedrag noemt men dat. Als ik vergelijk, dan ben ik niet eens een hopeloos geval, uiteindelijk neem ik toch de nodige beslissingen, pak ik toch zelf die klus aan. En zo zal het wel met iedereen zijn, zeker? Ook de doeners laten die brief liggen die ze moeten schrijven naar de verzekeringsmaatschappij, ook pietje-precies moet al eens zoeken naar een handleiding of een stuk gereedschap.

Ik ben al ‘enige tijd’ aan het uitkijken naar een nieuwe cardigan, een gebreide vest, een gilet, een golf, zeggen we ook wel eens. Ik draag zoiets graag, zeker thuis, op het werk was het altijd een blauwe blazer of een tweed vest, een jasje zeggen de Noorderburen. De oude - alle vier beschaafd donkerblauw - zijn tot op de draad versleten, maar ik kan nu eenmaal erg moeilijk afscheid nemen van vertrouwde dingen. (Ik doe jaren met schoenen en hemden; de trui die mijn tante Mie voor mij gebreid heeft toen ik zestien was, dus 45 jaar geleden, draag ik nog steeds. Een jas is bij mij voor het leven, een vulpen voor de eeuwigheid.) Bovendien vind je het oude model van zo’n vest met knopen niet gemakkelijk: de mode is nu een blitse rits, maar dat laat ik aan de jeugd over. Waarschijnlijk duurt het nog ‘enige tijd’ voor ik in het nieuw steek. Het is ook een belangrijke beslissing: het is wellicht de laatste die ik koop…

Jakob Böhme 1574-1624

Wem Zeit ist wie Ewigkeit
Und Ewigkeit wie die Zeit;
Der ist befreit
Von allem Streit.

Neem de tijd voor eeuwigheid
en de eeuwigheid voor tijd;
van alle strijd
ben je bevrijd.

Zonder de schaduw van Zijn wraak
is alle streven uitgeklaard
en sterven wijs aanvaard
een nieuwe wereld in de maak

zonder dreiging van de eeuwigheid
tot vuur en vlam verdoemd
of even onverdiend gedoemd
tot banale gelukzaligheid

eeuwigheid is niet ons gegeven
dit leven een korte vlam, nietig hiaat
dat flakkert en in de avondzon vergaat
de tijd is dit slechts dit broze even

in sterrennevel en in zonnewind
naar Aldebaran genadeloos gedreven
een naam in water slechts geschreven
een blad gedragen door de zomerwind.

vertaald en bijgedicht door Karel D'huyvetters, 20 december 2006

Onze economie draait op massaproductie. Je kan maar weinig gebruiksvoorwerpen bedenken of ze zijn in enorme aantallen gemaakt en aan spotprijzen verkocht. Dat geldt ook voor voedingswaren, in de eerste plaats de basisproducten zoals graan en rijst. De schaalvergroting en de industriële landbouwmethodes maken het mogelijk dat we genoeg voedsel voortbrengen om iedereen te eten te geven. Natuurlijk is er nog honger en zelfs hongersnood, maar niet omdat er niet genoeg voedsel zou zijn, integendeel, er zijn enorme voedseloverschotten die we ‘moeten’ vernietigen. Het probleem ligt bij de ongelijke verdeling van de welvaart en bij plaatselijke conflicten die zelfs de verdeling van gratis hulppakketten verhinderen.
Denk ook eens aan al de elektronica in onze huizen, bedrijven, winkels en straten. Een PC kost minder dan een maandloon en kan veel meer dan de mastodonten die vroeger enkel in researchlabo’s van universiteiten stonden. Dat is enkel mogelijk door de met zevenmijlslaarzen vooruitsnellende techniek en de massaproductie in lage-loonlanden.

Ook de mens is eigenlijk een massaproduct. Wij zijn nu op onze planeet met ongeveer zes en half miljard mensen. We kunnen ons dat niet eens voorstellen: 6.500.000.000 medemensen!
En toch ervaren we dat niet zo. Elke mens ziet zichzelf als een uniek wezen, een individu dat totaal verschilt van alle andere. Ga eens op een terrasje zitten en bekijk de voorbijgangers in hun bonte verscheidenheid van lichaamsbouw, houding, kleding: er zijn geen twee dezelfde bij. Rashonden kweekt men om ze zo goed mogelijk op een ideaal model te doen lijken. Mensen ‘kweken’ ook, maar worden niet gekweekt, op de onmenselijke experimenten van de Nazi’s na. Elk pasgeboren kind is een nieuwe wereld die ontstaat, een nieuwe ster aan de hemel.

Elk leven is belangrijk. Op de Tv-journaals bestaat het nieuws hoofdzakelijk uit berichten over leven en dood. Voor moord is één slachtoffer al voldoende voor vermelding. Voor verkeersslachtoffers neemt men die van een weekeinde of een mistige dag bijeen, enkel een kind of een oude vrouw op de fiets krijgt nog een afzonderlijk bericht. Voor de doden in oorlogssituaties ligt de drempel helaas hoger, het moeten er al vijftig of honderd in een keer zijn. En de doden door honger of ontbering telt men alleen nog in statistieken.

De medische wereld is alomtegenwoordig, de bedragen die we daaraan uitgeven, zowel individueel als gezamenlijk in de begroting van het land, zijn onvoorstelbaar groot. We koesteren het leven, we willen zo oud mogelijk worden, zonder ziekte of aftakelingsverschijnselen, we willen onbeperkt genieten van alles wat deze aarde te bieden heeft.

Zoals bij elke massaproductie zijn er ook bij de mens kneusjes, rejects, miskleunen. Personen met een handicap, fysiek of mentaal of beide, aangeboren of na ongeval of gewoon door ouder te worden. De beschavingsgraad van een maatschappij kan men meten aan de wijze waarop zij met deze medemensen omgaat. Hier bij ons valt dat wel mee, ook al moeten sommigen te lang wachten op een optimale begeleiding of verzorging.

Er zijn ook mensen die dit leven niet aankunnen. Tussen twintig en veertig is zelfdoding de belangrijkste doodsoorzaak. Vaak is dat totaal onverwacht: succesvolle mensen in bloei van hun leven, zonder enige merkbare aanleiding of aanwijsbare oorzaak, zomaar. Soms ook komt het abrupte einde na een jarenlange tragische lijdensweg van onbegrepen zijn, een ongelukkige liefde, verslaving aan drugs of drank, marginaliteit, leven aan de zelfkant of in psychiatrische instellingen. Sommige personen zijn zo uniek dat ze niet meer ‘normaal’ zijn, ze beantwoorden niet meer aan de norm, kunnen zich niet neerleggen bij de normen die de maatschappij oplegt. Onze wereld komt hen vreemd en bedreigend voor, zij vinden er geen plaats in. En dan op een dag hebben ze geen verweer meer tegen het wenken van het water, tegen de zuigende afgrond van een brug of torengebouw, tegen de overdosis medicijnen of drugs, tegen het touw of de aanstormende trein. Zij zien het probleem niet meer, alleen de bevrijdende oplossing.

Ook zij worden in het nieuws enkel vermeld als statistieken, hoewel er elke dag meer zelfdodingen zijn dan moorden of verkeersdoden. De nieuwslezers vertrekken hun gezicht dan in een gepijnigde grimas die elke zweem van glimlach angstvallig vermijdt. Snel wordt er bij vermeld dat er een studie is gewijd aan het fenomeen en dat de overheid middelen vrijmaakt om iets aan die statistieken te doen.

Misschien helpt het, misschien ook niet: als iemand zo ver is, is het einde meestal onvermijdelijk nabij. Misschien moeten we onze aandacht niet zozeer richten op allerlei mogelijke doelgroepen, op mensen die statistisch gezien het meest in aanmerking komen voor zelfdoding, want dan is het al te laat. Misschien moeten we iets doen aan onze maatschappij en aan de succesnormen die ze onverbiddelijk oplegt. Misschien leggen we de lat te hoog en gaan de verwachtingen de krachten te boven; misschien zijn de lasten te zwaar voor de schouders die ze moeten dragen, zijn de wonden te diep die wij ongewild slaan in al te kwetsbare harten.

Misschien haalt al wat we doen ook niets uit en moeten we ons erbij neerleggen, uiteindelijk, dat niet iedereen dit leven tot het einde gaat.

Wat doe je als je ongelovige met Kerstmis? Als ik om me heen kijk, dan is een gebrek aan geloof geen reden om Kerstmis niet uitbundig te vieren. We geven massaal uit aan cadeautjes, feestverlichting alom, muziek, stemming. Het is voor mij ook heel moeilijk om een aantal diepe herinneringen aan zalige kerstdagen uit mijn kinderjaren te vergeten. En dat moet ook niet, ik hoef me niet te schamen over het plezier dat ik toen beleefd heb. De mensen om me heen hebben in die tijd veel moeite gedaan om er een feest van te maken en het religieuze was ook toen zeker niet het belangrijkste.

Toen al waren er vage verwijzingen naar heidense feesten aan de oorsprong van het christelijke kerstfeest. Zeker is dat men de datum van 25 december pas vrij laat als geboortedag van Christus vastgelegd heeft, het is niet dat men zijn verjaardag is blijven vieren na zijn dood. Natuurlijk heeft het te maken met de zonnewende op 21 december, de langste nacht, als de dagen terug beginnen te lengen. Die zonnewende viert men bij ons niet echt, maar al de feestverlichting is een duidelijke verwijzing. De mens in deze streken houdt niet van die lange nachten, in het putteke van de winter verlangt hij naar het licht van de lente. En ook de mythe van de geboorte van God zelf heeft daarmee van doen. Wat is er mooier en menselijker dan beeld van de terugkeer van het licht en het leven dan een pasgeboren kind?

We zullen dit jaar dus ook weer de kerstboom zetten, als is het er een van plastiek, en hem versieren, zelfs met zingende engeltjes, geloof het of niet. En dit jaar willen we ook voor het eerst wat buitenverlichting aanbrengen, hopelijk niet te kitscherig. Maar een kerststal… ik aarzel nog wat. Vroeger, in mijn eerste huwelijk, hadden we er een vrij mooie, het was ook een beetje een symbool voor dat gezin. Nu zijn we met zijn tweeën. We hebben samen geen kinderen, daarvoor waren we te oud toen we elkaar leerden kennen. Een kerststal… Misschien als we er een heel mooie zouden vinden, in het Spit of de rommelmarkt: waarom ook niet? Als symbool van elk nieuw begin, dan. Goed?

Er is iets fundamenteel verkeerd met veel kritiek op godsdienst.

Men doet de godsdiensten teveel eer aan: niet al wat gebeurt in naam van de godsdienst gebeurt ook omwille van de godsdienst. Het beste bewijs daarvoor is dat de meeste mensen die zich op godsdienst beroepen, geen flauw idee hebben van zelfs de eerste beginselen van die godsdienst. Er moet dus iets anders zijn dat hen samenhoudt en dat hen drijft tot de daden die ze stellen.

Het is ook vreemd dat critici enerzijds heldhaftig bewijzen dat er geen God is, maar tezelfdertijd die God verantwoordelijk stellen voor al wat er verkeerd is met godsdienst. De ene spreekt van een rotgodje, de andere van godsdienst als de grootste boosdoener op aarde. Ze hebben allebei gelijk, maar ze vergissen zich van vijand. Niet God en godsdienst moeten ze dat alles verwijten, maar hun medemens die God en godsdienst heeft uitgevonden. Enkel de mens is verantwoordelijk voor alle onzin, irrationaliteit, wreedheid die in de heilige boeken staat en voor alles wat hij uitgespookt heeft in naam van een of andere God of godsdienst.

Zeggen dat de Bijbel onmogelijk het woord van God kan zijn omdat vele van de verhalen erin geen steek houden, is een zinloze cirkelredenering: er is namelijk helemaal geen God om de volmaakte leer te schrijven. De Bijbel is door mensen geschreven, niet door God, dus verwacht niets volmaakts. Atheïsten mogen niet dezelfde simpele vergissing begaan die ze hun (goed)gelovige medemensen zo verwijten.

Dat maakt het meteen mogelijk om de heilige boeken selectief te lezen, zoals we dat doen met de rest van de wereldliteratuur. Ontdaan van hun exclusiviteit, hun goddelijke oorsprong, hun onvoorwaardelijk gelijk en hun afdwingbaar gezag, zijn het vaak merkwaardige getuigenissen van de hoogste menselijke ambities en de meest tragische voorbeelden van menselijke grootheid en jammerlijk falen.

Zelfde redenering met alle dogma’s en elke officiële leer van welke kerk dan ook: allemaal mensenwerk, dus allemaal povere pogingen om de waarheid te benaderen, allemaal tijdsgebonden uitspraken en bedenksels van zeer concrete mensen, niet het onfeilbare woord van God. Ook hier zien we geïnspireerde teksten naast klinkklare nonsens, onverteerbare prietpraat en schandelijke beledigingen van de menselijke waardigheid. Dus laten we het daarover eens zijn, onder atheïsten: er is geen God, Hij heeft de Bijbel niet geschreven, Hij heeft de godsdienst niet ingesteld, Hij dwingt ons tot niets want Hij bestaat niet. God is niet dood, hij heeft nooit bestaan.

Maar godsdienst wel. Die is er steeds geweest en wat we vandaag om ons heen zien, doet ons twijfelen aan de mogelijkheid van een wereld zonder godsdienst. Vele mensen hebben blijkbaar behoefte aan godsdienst. Er zijn allerlei perfect aanvaardbare redenen die men daarvoor kan bedenken: de behoefte aan het behoren tot een dominante of herkenbare gemeenschap, de vraag naar algemene principes die het samenleven regelen zonder dat elk individu ze telkens opnieuw moet uitvinden of ongestraft kan overtreden, de drang naar aangrijpende artistieke ervaringen en naar emotionele beleving. Die en wellicht nog een aantal andere diep menselijke gevoelens hebben godsdienst doen ontstaan en houden godsdienstigheid in leven, met of zonder God.

Maar zoals bij al wat menselijk is, zijn er ook ontsporingen. Atheïsten hebben niet meer redenen om daarvan lijstjes op te stellen dan gelovigen, en gelovigen minder excuses om dat niet te doen dan atheïsten, die er zich met een schouderophalen zouden kunnen van af maken om zich dan ijverig te wijden aan alternatieven voor de godsdienst die ze zo verfoeien.

Ondertussen zijn er alternatieven genoeg, zou je zeggen. Voor de ene is dat fan-dom (zoals in christen-dom en mens-dom): verbazingwekkend hoe fans van bijvoorbeeld een voetbalclub of een veldrijder op religieuze fan-atici lijken en hoe de organisatoren van sportmanifestaties, zoals de Olympische spelen, in de leer zijn gegaan bij de gevestigde godsdiensten. Een andere zal zich laten inspireren door de Universele verklaring van de rechten van de mens, hoewel het moet gezegd zijn dat de Verenigde Naties, het bestuur van de wereld, zeg maar, op heel wat minder enthousiasme kan rekenen bij zijn ongetwijfeld verdienstelijke humanitaire inspanningen, dan de Champions League of de Grand Slam toernooien. Misschien daarom dat de UN-ambassadeurs precies onder voetballers en tennissers gekozen worden en niet onder gepensioneerde atheïstische blogschrijvers.

Er lijken ten minste twee belangrijke (naast vele kleinere, maar hardnekkige en vaak gevaarlijkere) uitzondering te zijn op de algemene regel dat godsdiensten naar de achtergrond verdwijnen bij de vooruitgang van wetenschap en welvaart.

De ene is de Islam. In talrijke landen slaagt die erin om stand te houden en zelfs radicaler te worden, bijvoorbeeld in Irak, dat toch een belangrijke intellectuele elite heeft, of in Saoedi-Arabië, het rijkste land ter wereld.

De andere uitzondering is de Verenigde Staten van Amerika, waar een belangrijke minderheid van fundamentalistische christenen een in verhouding ongemeen grote invloed heeft in de samenleving. Daar is het mogelijk dat prominente wetenschappers hun onweerlegbare kennis betreffende het ontstaan van de wereld ondergeschikt maken aan de letterlijke teksten van de Bijbel: de wereld is zesduizend jaar oud omdat de Bijbel dat zegt, punt.

In beide gevallen komt het mij voor dat bepaalde mensen of groepen misbruik maken van die algemeen menselijke verlangens die we vernoemden om hun eigen materiële situatie en hun macht over anderen veilig te stellen. Hoelang zouden de ayatollahs nog een gehoor vinden als men het volledige staatsapparaat niet zou inzetten voor het agressief en totaal onkritisch verspreiden van een bepaalde versie van de Koran, maar voor een democratisch, objectief en wetenschappelijk onderwijssysteem? Hoeveel geld en invloed zouden Amerikaanse preachers hebben als zij zouden gedwongen worden hun inkomsten en uitgaven bekend te maken en hun verklaringen over genezingen en de kracht van het gebed en geldschenkingen objectief te laten onderzoeken? Hoe rijk zouden kerken en religieuze verenigingen zijn indien ze niet meer konden rekenen op de belastingvrijstellingen die ze nu overal genieten?

Wij zien dat allemaal hier in Vlaanderen, God zij dank. Wij hebben hier bijna geen priesters meer en de weinige die we hebben blijven uit de media en laten zich zeker niet verleiden tot uitspraken zoals je die elke dag hoort en ziet in de Islamwereld en de USA. De kloosters zijn gesloten en verkocht, de kerken lijkt hetzelfde lot te wachten. De invloed van de kerk is minimaal, zelfs bij de politieke partij die traditioneel die naam draagt. Religieus fanatisme en irrationele belevingen zoals in het pentecostalisme hebben hier alleen bij enkele zeldzame licht beïnvloedbare geesten (een eufemisme dat helaas naast een kardinaal ook een koningspaar insluit) enig succes gehad. Religie is in Vlaanderen nu een marginaal verschijnsel, zoals blijkt uit alle opiniepeilingen en uit onze eigen ervaringen van elke dag.

Maar dat mag en kan onze ogen niet sluiten voor de hedendaagse religieuze ontsporingen, ook een eufemisme, dat helaas ook de moordbrigades in Darfour en de explosieve Palestijnse zelfmoordenaars omvat, om maar die te noemen. Er spelen zeker ook andere dan religieuze motieven mee in de strijd tussen het noorden en het zuiden van Soedan en die tussen de Palestijnen en Israël, maar de lijnen zijn getrokken in het bloed van ‘religieuze’ moordenaars, martelaars en onschuldige omstanders, tussen Soen- en Sji-ieten, tussen Moslims en Joden en Christenen, tussen Katholieken en Protestanten, tussen gelovigen en ongelovigen.

Hier in Vlaanderen kan je zelfs op de Grote Markt of in elk theater of kerk openlijk verklaren dat je niet in God gelooft, er zal geen haan naar kraaien, om die erg Bijbelse uitdrukking eens te gebruiken. In de Islamwereld riskeer je letterlijk de doodstraf, echt. En in Amerika is het totaal uitgesloten dat een presidentskandidaat zou verklaren dat hij niet in God gelooft: hij of zij zou meteen elke kans op verkiezing verspelen.

Laten we dus maar gelukkig zijn dat we hier en nu leven, nog even.

Als een woord wat vreemd klinkt, bizar zelfs, dan is er veel kans dat het aan een andere taal ontleend is. Met bizar is het niet anders. Maar blijkbaar wil geen enkele taal de verantwoordelijkheid opnemen…

‘Onze’ Van Dale houdt het erop dat wij het van de Fransen hebben geleend, die het op hun beurt van de Italianen zouden hebben. Het Franse woordenboek bevestigt de Italiaanse afkomst. Maar het Italiaanse woordenboek heeft het over Spaanse of zelfs Portugese voorgaanden en verwijst zelfs naar het Baskisch woord voor baard: bizar. Ook de Engelse etymologie verwijst daarnaar: de Fransen zouden de lange baarden van de Spaanse huurlingen ongewoon gevonden hebben, bizar dus. Als je de afbeelding van Pizarro hiernaast bekijkt...

Maar het Franse woordenboek, dat meestal uitstekend gedocumenteerd is, vermeldt deze baarden helemaal niet, maar wijst erop dat het Spaanse bizarro veel later opduikt dan het Italiaanse, dat al bij Dante voorkomt, dus rond 1300 al. En er zou een verband zijn met bigarré, dat veelkleurig betekent.

Het is een oud woord dat in zowat alle Europese talen opduikt en ook vandaag nog vaak voorkomt, maar waarvan de oorsprong onduidelijk is. We weten dus wel wat het betekent, maar niet waarom; je kan de betekenis niet afleiden uit het woord, zoals bij ‘voorafgaan’ of ‘achternalopen’. Dat maakt het moeilijk om zo’n woord door te geven. Als je het moet uitleggen aan een kind, bijvoorbeeld, sta je met je mond vol tanden: ja, waar komt het vandaan… En een Baskische baard voor Spaanse huurlingen helpt ook niet echt. Vandaar het gevaar dat dergelijke wat eigenaardige woorden op den duur in de vergeethoek geraken en dat zou toch wel een verarming zijn van onze taal.

Een bizar verhaal dus, al bij al: vreemd, eigenaardig, ongewoon, zelfs een beetje bedenkelijk.

In mijn jeugd was er een bekende basketbalploeg uit Antwerpen met de mooie naam Maccabi. Nooit bij stilgestaan wat dat betekende, er zijn zo veel rare namen van sportclubs: Everbeur (vulgo voor Averbode), Frituur Rita, Tubantia, Olse, wie zal het zeggen? Maar de naam kwam terug: ook in Tel Aviv was er zo’n ploeg en in Brussel… Toen begon het te dagen: er moest een Joodse connectie zijn, en die is er inderdaad. In de Bijbel zijn er vier boeken met de naam ‘Makkabeeën’. De eerste twee verhalen over de succesvolle opstand van de Joden tegen de Hellenistische vorsten en hoe ze over Israel heersten van 165 tot 63 voor onze tijdrekening. De meest bekende rebel en de eerste die de bijnaam kreeg, was Judas de Maccabeeër (Macchabeus in het Latijn), Haendel heeft er een opera aan gewijd.

Maar wat is een Maccabeeër? Daar begint het onduidelijk te worden. De Bijbelboeken worden niet door iedereen als helemaal koosjer aanvaard, zelfs I en II zijn niet opgenomen in de canon. Bovendien is de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst verdwenen, we kennen enkel Griekse en Latijnse vertalingen en die geven de Hebreeuwse namen eerder onnauwkeurig weer. We weten het dus niet, maar dat heeft geleerden en anderen er niet van weerhouden om talloze gissingen te doen. De meest bekende is die dat maccabee ‘hamer’ betekent en dat die bijnaam gegeven was aan Judas omdat hij zo dapper en ook zo succesvol was in zijn strijd tegen de vreemde overheerser. Joodse sportclubs hebben zich zeker door die Judas Macchabeus laten inspireren, wat ook de etymologie van die naam moge zijn.

In onze Gewijde geschiedenisboekjes stond destijds een gruwelijk verhaal uit Makk. II, 7. Een moeder met zeven zonen wordt door de bezetter voor de keuze gesteld: het geloof afzweren of een gruwelijke dood sterven. En zomaar afzweren was natuurlijk niet genoeg: om te bewijzen dat ze het meenden moesten ze varkensvlees eten, wat de Joodse wet verbiedt. Een na een worden de zoons op de meest gruwelijke wijze, ik bespaar u de details, doodgemarteld, maar geen van hen geeft toe, zelfs niet als de moeder zelf de jongste aanspoort om toch maar toe te geven. Uiteindelijk sterft ook zij.

Dat verhaal, dat de kracht van het geloof overtuigend illustreert, heeft ook op de latere christenen grote indruk gemaakt. Men vindt het terug in de Middeleeuwen in de schilderkunst en ook in de literatuur, als een religieus theaterspel: de chorea Macchabaeorum, de Makkabeusdans. Een van de vroegste verwijzingen is die in het Frans (1376), maar eigenaardig genoeg wordt het daar la danse (de) Macabré, dus met een r en met een é. Niet iedereen is het erover eens dat macabré teruggaat op onze Makkabeeën, maar de alternatieven zouden ons te ver leiden. Interessant is wel dat de é later is veranderd in een gewone doffe e, en zo krijgen we het bekende danse macabre.

Dat thema is van in de vroege Middeleeuwen bekend. Het gaat om een dans waartoe iedereen, jong en oud, rijk en arm, paus en laat, genodigd is door de Dood, voorgesteld als een of meer dansende en muziekspelende geraamten. Er zijn talloze afbeeldingen, onder meer op de muren van kerken, maar het thema komt in alle kunstvormen voor, ook in de muziek, zoals de bekende Danse macabre van Saint-Saens.

Wellicht zijn de twee thema’s, dat van de marteldood van de zeven broers uit het boek der Makkabeeën en dat van de danse macabre, met elkaar verweven geraakt in de vroege geschiedenis van het christendom.

Ons Nederlands woord macaber: verwijzend naar de dood, morbide, gaat ongetwijfeld terug op het Franse macabre en ook het Engels en het Duits zijn daar gaan lenen. Maar over de etymologie van Makkabeeën en van macabre zelf is het laatste woord nog niet gezegd of geschreven.

Ik blijf er blijkbaar mee bezig en dat is niet echt verwonderlijk, het is een vraag die de mens zich steeds heeft gesteld. In de filosofie noemt men dat de metafysica: de vragen over ons bestaan zelf, over vergankelijkheid en eeuwigheid. In de middeleeuwse theologie en nog lang daarna sprak men van de vier uitersten: de dood, het oordeel, de hemel en de hel. Denk aan de vier uitersten, zo luidde de vermaning, en gij zult in eeuwigheid niet zondigen. Dat sjacheren met God is er nu wat uit, niemand weet nog wat een aflaat is. Alleen van de dood zijn we zeker, over de rest weten we zo goed als niets en het speelt ook geen beslissende rol in ons leven. Voor onze beslissingen laten we ons leiden door algemeen menselijke principes en door de realiteit van ons leven hier op aarde.

En toch merk ik dat veel mensen blijven vasthouden aan de mogelijkheid van een leven na de dood, op een of andere manier. Het is meer aanvoelen dan zekerheid, meer hopen en vertrouwen dan weten. Maar het is een geloof dat men niet gemakkelijk prijsgeeft.

Het valt me op dat het vaak mensen zijn die in hun leven met persoonlijk lijden geconfronteerd zijn die vasthouden aan dat verlangen naar een voortbestaan. Zonder een hiernamaals is dat schokkende lijden voor hen totaal zinloos. Een te vroeg afgebroken leven, langdurige ziekte, onhoudbare levensomstandigheden, het kan niet aanvaard of verwerkt worden als de dood zonder meer het einde is.

En zo is, paradoxaal genoeg, het lijden zowel de constante voedingsbodem van het geloof als het ultieme tegenargument voor het bestaan van God. Geen enkele theologie is erin geslaagd om het kwaad, zoals men het sinds de dageraad van de mens noemt, te verzoenen met een almachtige en liefdevolle God, terwijl datzelfde kwaad alleen in God en het hiernamaals zin en betekenis kan krijgen.

Als ik terugkijk in mijn eigen leven, nog los van de mensen om mij heen, dan vind ik daarin evengoed tekortkomingen, desillusies, fysieke pijn, afwijzing, mislukking, afscheid, ziekte en dood. Vanzelfsprekend heeft mij dat beroerd, getekend ook, voor niemand gaan de jaren ongemerkt voorbij. Maar hoe scherp ik ook het verlies aanvoelde, het heeft me nooit tot wanhoop gebracht. Ik heb steeds, zij het vaak na enige tijd, de rug kunnen rechten en het leven en mijn medemens weer in de ogen kunnen kijken.

Als ik zoek waarvandaan dat optimisme zou kunnen komen, dan is dat niet dat vertrouwen in een leven na dit leven, maar een grote verbondenheid met de natuur. Ik voel me meer verbonden met de planten en de dieren, met het weer en het water en de wind, met de zon, de maan en de sterren, met bacteriën en atomen, dan met engelen, duivels, oordeel, hemel of hel. De cyclus van geboorte, leven en dood is mij genoeg, de machtige vloed van monumentale verandering zingt voor mij een overweldigende symfonie waarin ik mijn nietige plaats weet. En verre van tot wanhoop of depressie te leiden, geeft dat diepe aanvoelen van solidariteit met de rest van het universum mij hoop en vertrouwen en geloof in de zinvolheid van ons korte bestaan.

Ik zie geen kwaad in de wereld, maar mislukking; geen boosaardigheid maar tegenslag, geen haat maar gebrek aan inzicht, geen beproeving maar ongeluk, geen zonde maar menselijk, al te menselijk falen, geen baarlijke duivels maar kwetsbare mensen.

Het lijden is onlosmakelijk verbonden met ons mens-zijn, mens zijn is lijden. Het heeft geen zin, het is er gewoon, onvermijdelijk en als je denkt dat het er even niet is, dan wacht het net om de hoek. Het is onze natuurlijke gesteldheid, onze condition humaine.

Voor de mens is oneindigheid te hoog gegrepen, is volmaaktheid een te broze droom, zijn wassen vleugels smelten onverbiddelijk in de zon.

In besprekingen van DSCH Q1, mijn steno voor het eerste strijkkwartet van Dmitri Shostakovich, wijst men steevast op de solo voor altviool waarmee het tweede deel begint, en meestal niet in positieve zin. Men ziet die passage als een verarming, een povere benadering van het genre dat zoveel mogelijkheden biedt tot interactie en harmonie tussen de vier instrumenten. Men citeert dan Mozart, Haydn, Beethoven en Schubert als voorbeelden van het intense samenspel dat het strijkkwartet kenmerkt.

Het is een wat eigenaardige redenering, want tot in het absurde doorgetrokken zou de beste muziek die zijn waarin het grootste aantal instrumenten tegelijk speelt. Er zijn momenten in de muziekgeschiedenis waarin men er inderdaad zo leek over te denken: een mis voor veertig stemmen, een symfonie ‘der duizend’ en andere overbezette orkestwerken van Mahler, Berlioz of Strauss. Of the massed bands tijdens een militaire taptoe of the trooping of the colour op de verjaardag van the Queen.

Het aantrekkelijke van muziek is dat ook binnen elk genre de mogelijkheden eindeloos zijn, zowel voor compositie als uitvoering en instrumentatie. Er is natuurlijk muziek die meer bekoort of overweldigt dan andere, maar het heeft me dunkt weinig zin om op een negatieve manier over muziek te spreken, behalve in strikt subjectieve termen: ik hoor liever Bach dan Mozart, niet: Bach is beter dan Mozart.

De kritiek op de povere instrumentatie van de strijkkwartetten van DSCH herinnert ook pijnlijk aan al de veroordelingen die hij tijdens zijn leven moest slikken, van de hand van Stalin zelf of van zijn lakeien, van collega’s, van de pers in binnen –en buitenland. Op pompeuze vergaderingen van de Sovjetbond der componisten discuteerde men dagenlang met louter politieke argumenten om de muziek van Shostakovich en andere artiesten te verguizen. Componisten kregen zware gevangenisstraffen en zelfs dwangarbeid in Siberië, enkele zijn omgebracht door de geheime dienst. Bekende componisten zetelden, samen met ongeïnteresseerde apparatsjiks, in comités die moesten beslissen of een bepaald muziekstuk van een collega beantwoordde aan de ideologische lijn van het ogenblik. In het geval van DSCH was dat niet zelden een negatief oordeel, dus geen uitvoering… Pas achteraf is gebleken dat het afgekeurde werk vaak het beste was en het gelegenheidswerk waarvoor hij in zijn vaderland talloze onderscheidingen kreeg, tot de hoogste toe, natuurlijk het minst geïnspireerde, dat vandaag, gelukkig maar, in archieven van conservatoria en uitgeverijen begraven blijft.

Muziekkritiek was, bijvoorbeeld in Duitsland in de 19^de eeuw, een genre dat de vele algemene dag- en weekbladen vulde, naast talloze muziektijdschriften. In superlatieven van verafgoding en onbegrijpelijk woeste haat, met vitriool en honing, getrokken messen en loftrompetten schreven de beroemdste intellectuelen van de dag en een massa even verwaande maar merkelijk minder begaafde epigonen, niet zelden over hetzelfde muziekstuk. Carrières werden gemaakt en gebroken, en mensenlevens evenzeer. Waarom? Omdat iemand vond dat een bepaalde symfonie niet overtuigde, of niet om aan te horen was, kortom niet beantwoordde aan al dan niet terechte individuele of collectieve verwachtingen.

Denk even terug aan het kabaal bij de eerste opvoering van Le sacre du printemps van Stravinsky en aan de prominente plaats die dat werk vandaag inneemt in onze muziekcultuur. En wie kent vandaag nog de werken van Tikhon Khrennikov, die zijn leven lang de componistenbond voorzat in de Sovjetunie en talloze mensen onnoemelijk veel artistiek en menselijk leed berokkende?

Ach, muziekkritiek. Reger, de man op het portret, schreef ongeveer het volgende aan een journalist:”Geachte heer, ik zit in het kleinste kamerke van mijn woning. Voor mij heb ik uw bijdrage over de opvoering van mijn laatste werk. Zo dadelijk zal ik dat achter mij hebben.”

Internet was van bij de aanvang in principe gratis. Al wat je nodig had, en hebt, is een vrij eenvoudig, niet te duur toestel en een verbinding, evenmin moeilijk of duur. Toen men zich begon te realiseren dat precies vanwege dat principe het internet een succes was dat alle verwachtingen miljoenen keren had overtroffen, sloop ook de commercie binnen, meestal onder de vorm van reclame. Op elke website, ook die waarop je deze tekst leest, staan reclameboodschappen, kijk maar naar de banner bovenaan.

Websites die begonnen als hobby groeiden uit tot heuse bedrijven: wat veel mensen trekt is meteen een gemakkelijke prooi voor gretige reclamemakers, die populaire websites lucratieve voorstellen doen om hun boodschap te vermelden. Google werkt volledig op dat principe. Wat begon als de beste zoekmachine op het web, ontwikkelde zich tot een miljardenbedrijf toen bedrijven begonnen betalen per aangeklikte reclameboodschap.

Niets aan de hand, eigenlijk, alles gebeurt open en bloot, een win-win situatie, zo heet dat vandaag. En ik heb er ook geen problemen mee.

En toch verkies ik niet-commerciële sites, zoals Wikipedia bijvoorbeeld, maar ook de ontelbare met aandoenlijk veel toewijding gemaakte sites van enkelingen over de gekste maar ook de meest boeiende onderwerpen: de sonnetten van Shakespeare, de muziek van Shostakovich, etymologie, de plaatselijke geschiedenis van een jeugdbeweging, een verzameling poppen, een auteur, een koortje…

En het web is nog altijd vrij en gratis, althans grotendeels. Je kan nog altijd knippen en plakken, cut&paste, je neemt ideeën, teksten en afbeeldingen over zonder nadenken, zonder scrupules, zonder bronvermelding, allemaal bedenkelijke praktijken in de commerciële wereld en natuurlijk ook in de academische, maar niet op internet. En waarom niet? Omdat het resultaat van al dat ‘stelen’ niet commercieel is, je hebt er zelf geen echt voordeel bij, je maakt geen commerciële winst.

Ook op Seniorennet zijn er ontelbare blogs die hoofdzakelijk bestaande teksten en afbeeldingen ‘gappen’, maar geen mens die daarom maalt. Wat maakt het immers uit dat die ‘leuke’ afbeelding, bewegend dan nog wel, van een poes die uithaalt naar een vlieg, of van een kaarsvlammetje dat flakkert in de wind, eigenlijk door iemand anders gemaakt is met enige moeite? De maker was zich ervan bewust dat hij het niet voor het geld deed en vindt zijn voldoening in het succes van zijn ontwerp: hij hoopt in feite dat zijn ‘bezit’ zal ‘gestolen’ worden.

Toch heb ik vaak nog enige aarzeling. Het klakkeloos overnemen van teksten, zonder bronvermelding, vind ik nog steeds echt niet eerlijk tegenover de oorspronkelijke auteur noch tegenover de lezer. En een originele blog, met eigen teksten, lijkt me zowel voor de auteur ervan als voor de lezer, uiteindelijk veel boeiender dan knip&plakwerk, hoe ‘leuk’ dat ook gedaan wordt. Maar lees dit niet als kritiek op al die goedmenende en enthousiaste webknutselaars die Seniorennet bevolken: precies voor deze bij uistek niet-commerciële groep is dit zowat de ideale bezigheid, vooral bij slecht weer en voor al de mensen die niet meer zo mobiel zijn.

Voor de afbeeldingen heeft Seniorennet de perfecte oplossing: je hoeft de afbeelding die je interesseert niet eens te ‘stelen’, je kan ze perfect even lenen door niet de afbeelding op te nemen maar een link ernaartoe, zodat men steeds kan zien waar ze vandaan komt; bovendien neemt dat minder plaats in en laadt je web ook veel sneller op, voor jezelf én voor je bezoeker.

There is no such thing as a free lunch, zegt men in het Engels: uiteindelijk betaal je toch; welnu, althans op Seniorennet is zowel het ontbijt als de lunch en het avondmaal gratis en zelfs voor het vieruurtje hoef je niet te betalen. Dat wordt deels mogelijk gemaakt door enige reclame, maar toch vooral door de vele vrijwilligers die alles draaiend houden. Zij ‘verdienen’ alleen onze dank.

Mijn hele opvoeding speelde zich af in de katholieke wereld. Het katholiek onderwijs gaat sinds mensenheugenis prat op zijn kwaliteit, terecht ook, daarover zijn zelfs tegenstanders het eens. Het katholiek onderwijs maakt zich ook sterk dat het objectief is, dat het met andere woorden geen indoctrinatie is in een godsdienst. Daarbij wil ik toch een kanttekening maken.

Het is natuurlijk niet mogelijk om alles en iedereen ter sprake te brengen in het onderwijs. Maar als ik terugblik op de selectie die het katholiek onderwijs maakte, dan stel ik vast dat daarin elke kritische noot ontbreekt nopens de kerk. Nergens was er melding van discussies binnen de kerk, van afwijkende meningen of interpretaties. Over opvattingen die ronduit strijdig waren met de officiële leer van de kerk, zoals het atheïsme, kreeg je niets te horen.

Vandaag hoor je verdedigers van religie vaak verwijzen naar vooraanstaande geleerden, kunstenaars en andere intelligente mensen in het algemeen die gelovig zijn: als echt verstandige mensen en zelfs wetenschappers toch vasthouden aan hun geloof in God, dan doe je er goed aan eens na te kijken waarom dat is, misschien hebben ze wel gelijk?

Het omgekeerde argument heb ik althans op school nooit gehoord. Zowel binnen de kerk als daarbuiten zijn er steeds verstandige mensen geweest die twijfelden aan het bestaan van God, die religie overbodig achtten of zelfs gevaarlijk, die kritiek hadden op concrete stellingnames van de kerk. Dat deze mensen het wel eens bij het rechte eind zouden kunnen gehad hebben, dat was een veronderstelling die niet eens opkwam bij onze leraars, laat staan dat de leerlingen zouden aangemoedigd worden in die richting te denken.

In de retorica hadden we een jonge priester-godsdienstleraar- studiemeester. Hij is enige tijd geleden overleden. Aan hem bewaar ik goede herinneringen. Hij durfde het aan om ons toch iets te vertellen over andere godsdiensten, over de Reformatie, zelfs Feuerbach kwam ter sprake. Veel van wat hij ons daarover vertelde ging ons petje te boven of drong niet door omdat er geen enkel aanknopingspunt was met de rest van onze opvoeding. Ook aan de universiteit in Leuven was de filosofie wel van een hoog wetenschappelijk niveau, maar de auteurs die we bestudeerden waren geen atheïsten of twijfelaars en als die al eens vermeld werden, dan steeds met de vraag: nemen ze wel een transcendentaal standpunt in? Met andere woorden: is er in hun filosofie plaats voor God? En als het antwoord negatief was, dan was dat duidelijk een tekort, een ultiem falen.

Men kan zondigen par excès de zèle en dan is dat indoctrinatie. Maar het pretenderen van objectiviteit en daarbij valabele alternatieven subtiel verzwijgen, is een fundamenteel gebrek aan intellectuele eerlijkheid. In een opvoedkundig project, dat bovendien volledig gesubsidieerd wordt door de gemeenschap, is dat onvergeeflijk.

Het is een vreemd verhaal, dat van de zondeval, een dat ik nooit heb kunnen duiden.
Gisteren was het de 38^ste verjaardag van mijn eerstgeboren zoon, morgen die van zijn moeder en toevallig ook van zijn zoon, mijn kleinzoon. Hoe is het toch mogelijk om aan een pasgeboren kind enig kwaad toe te schrijven? Nochtans is dat precies wat het christendom doet. Wij worden geboren met een erfzonde en als we er niets aan doen sterven we er ook mee; dan missen we niet alleen de hemel, dus eeuwige gelukzaligheid; nee, dat is nog niet genoeg: we zullen branden in de hel, het klassieke en erg overtuigende beeld voor eeuwigdurend lijden.
En wat moeten we doen om dat toch wel aanzienlijke verschil te maken? Je zou denken: heel wat, de hemel kan je toch niet tussen de soep en de patatten verdienen? Het is nog veel simpeler dan dat: enkel een beetje water over je hoofd en het is in orde; gewoon water en om het even wie kan dopen, want zo heet dat sacrament. Dit is zo simplistisch dat het totaal onwaarschijnlijk is en toch is dat de leer van de kerk.

Die erfzonde… Ze verraadt een ongelooflijk pessimistische kijk op de mens als een intrinsiek onvolmaakt wezen, met schuld beladen van bij zijn geboorte, bestemd om een verwerpelijk leven te lijden, een zinloze dood te sterven en ten eeuwigen dage te boeten voor zijn zonden.
Tegen dit mensbeeld heb ik van in mijn prille jeugd gerevolteerd. Ik was geboeid door de esthetiek van de godsdienstige rituelen: de teksten die naar een hoger niveau van kennis en inzicht verwezen, de muziek, de architectuur. Maar ook door de boodschap van idealisme: het streven naar wat goed en waar en schoon is, de naastenliefde als hoogste gebod. Maar de erfzonde en al de andere zonden die je kon begaan of moest verzinnen voor de biecht? Honderden keren ben ik gaan biechten. Tot op een dag het inzicht in de zinloosheid ervan krachtiger was dan jarenlang opvoeding in het gezin, op school en in de jeugdbeweging. Het vrome leven dat ik echt wel betrachtte, was te ongeloofwaardig om vol te houden.
Het verhaal van Adam en Eva, waarmee alles begon en waarop de hele godsdienst gebouwd is, klopte niet. Wat konden die twee toch mispeuterd hebben, daar in dat aards paradijs? Ze hadden alles om volmaakt gelukkig te zijn, maar plots dook uit het niets het kwaad op en Eva liet zich verleiden en verleidde op haar beurt Adam, die voor een onnozele appel alles prijsgaf. De enige zonde van enige betekenis die wij als kind kenden, zij het van horen zeggen, was onkuisheid, dus het moest daarmee wel iets te maken gehad hebben, zeker? Plots waren ze zich bewust dat ze geen kleren aan hadden, zie je wel? Maar als je zelf seksueel actief wordt, dan kan je toch niet aanvaarden dat zo’n natuurlijke en essentiële functie van de mens met schuld beladen zou zijn?

De mens is wel degelijk een onvolmaakt wezen, dat hoeft geen betoog. Maar er is geen snelle oplossing door welk ritueel of sacrament dan ook. Het is voor elk van ons een leven lang vallen en opstaan, meestal zelfs bezield met de beste bedoelingen. Opvoeding, in de ruimste zin van het woord is essentieel om het beste uit de mens te halen, maar de omstandigheden waarin een mens geboren wordt zijn voor een groot stuk verantwoordelijk voor zijn lot. Er is geen collectieve of individuele schuld waarmee elke mens geboren wordt, integendeel, elke geboorte, hoe nederig, ellendig of glorieus en veelbelovend ook, is een nieuw en ongerept begin vol onvoorspelbare mogelijkheden. En voor de schuld die een mens op zich laadt in zijn leven is er geen boete die ook maar enigszins de schuld zou verminderen.
Met de oerschuld verdwijnt ook elke behoefte aan verlossing, een obsessie die de hele Bijbel zo ergerlijk tekent. Er is geen Messias nodig, geen heil te verwachten van redders of helden, geen rol weggelegd voor een gezalfde koning, Leider, Voorman, Roerganger, Duce of Führer, dat heeft de geschiedenis ons toch geleerd?
Er is geen Deus ex machina aan het einde van het stuk, net zomin als er een was aan het begin.

Zonder God zijn we alleen op onze wereld. Maar dat is genoeg voor de zwartste uitersten van wreedheid zowel als voor de meest verheven uitingen van liefde, goedheid, waarheidsliefde en drang naar schoonheid. Misschien maken we van deze wereld wel een aards paradijs, misschien ook een brandende hel. Maar elke leven duurt maar even en over vijf miljard jaar verdwijnt met onze zon ook deze aarde. Misschien hebben we tegen dan zelfs daarvoor een oplossing gevonden. Misschien ook is er over luttele jaren niemand meer om een oplossing te zoeken en draait Terra zinloos en kaal als de maan rond en verbleken onze beenderen naast die van alle andere uitgestorven soorten.

Het is een beetje een delicate titel, maar ik beloof geen dubbelzinnigheden in de m… ik bedoel… enfin, laat maar.

De aanleiding voor mijn overpeinzing is een uitdrukking die je de laatste tijd in de media hoort en zelfs leest: dansen naar de pijpen van…

Jean-Marie De Decker weigert te dansen naar de pijpen van het partijbestuur. Dan denk je: dansen naar pijpen… wat voor pijpen? Heeft het partijbestuur een collectie pijpen en moeten de leden daarvoor gaan dansen in een hallucinant vrijmetselaarsritueel?

Gelukkig is het allemaal zo erg niet, gewoon enkele journalisten die even niet opletten. De uitdrukking is namelijk: dansen naar het pijpen van… Ik vrees dat je er nu nog minder van begrijpt. Het pijpen? Toch niet…

Nee, toch niet, wees gerust. Het pijpen waarover het hier gaat is dat van een doedelzak of een fluit of van elk blaasinstrument waarop gespeeld wordt om het dansen te begeleiden. Men danst dus op het pijpen van iemands muziek. Maar dat zijn we in onze moderne tijd vergeten. Het gezegde kennen we nog, en we gebruiken het meestal correct: je danst zo rap of traag en in de maat van de muziek die gespeeld wordt; je wordt geacht je te gedragen naar voorschriften of bevelen van iemand anders, als a puppet on a string, zegt men in het Engels, maar ook zij kennen he doesn’t dance to a another persons pipe.

De verwarring komt van het woord pijpen, dat we al lang niet meer gebruiken, althans in de bedoelde betekenis. Bovendien is het zowel een werkwoord als het meervoud van pijp. Als we dus de uitdrukking horen: dansen naar zijn pijpen, dan wordt dat wel eens: dansen naar de pijpen van… We denken immers niet aan het vergeten werkwoord, maar aan wat we nog wel kennen: pijpen om tabak te roken, maar dat heeft natuurlijk inhoudelijk geen zin. Wat eigenlijk wel correct is, is pijpen als het meervoud van pijp in de zin van fluit, maar dat is al even uit de tijd als het werkwoord, Van Dale vermeldt die betekenis van pijp niet meer, al is de etymologie heel duidelijk: pipa is een Latijnse fluit.

Hoe moet het dan?

Versleten beeldspraak vermijden we beter, ze zit vol angels. Dus liever: hij laat zich de wet niet voorschrijven, hij laat zich de les niet spellen etc. Als we absoluut willen laten zien dat we onze taal kennen in al haar glorie en geschiedenis, dan doen we er goed aan even na te kijken waar een uitdrukking vandaan komt, zodat we zeker zijn dat we ze correct gebruiken.

Ben ik nu spijkers op laag water aan ’t zoeken?

Ik laat je niet in het ongewisse: die spijkers hadden de scheepsbouwers laten vallen in het zand, ze waren daar bij opkomend tij uit het oog verloren en konden pas gezocht worden bij laag water, vandaar.