In de tijd van de Romeinen had men een andere kalender dan nu. Lees eens na wat ik daarover schreef ter gelegenheid van de Iden van maart, de 15^de maart, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=451.

De reden waarom ik daarop terugkom is dat het vandaag, 5 december, volgens die Romeinse tijdrekening, de Nonen van december is (of zijn, Nonen is meervoud).

Tussen haakjes (figuurlijk dan, dit is letterlijk, enfin, figuurlijk, want haakjes zijn geen letters maar figuurtjes), enfin, hoe dan ook, en om ter zake te komen in mijn uitweiding of excursus, Van Dale is al vergeten dat de Nonen, Lat. Nonae ooit bestaan hebben, hij herinnert zich enkel de kerkelijke nonen, het gebed op het negende uur dat monniken baden op elk van de zeven canonische uren van het breviergebed of de liturgie van het heilig officie, naar Psalm 11§:164; dit zijn ze alle acht (?): metten, lauden of lof, priemen, tertsen, sexten, nonen, vespers en completen.

Terug naar onze Nonae Decembres. Op die dag in -63 was er in Rome een beruchte zitting van de senaat, waarin een samenzwering tegen de staat werd ontmaskerd. De consul van dat jaar, een zekere Marcus Tullius Cicero, hield een vlammende rede, die iedereen die ooit Latijn studeerde zich feilloos herinnert: quousque tandem, Catilina! Hoelang nog, Catilina, zal je ons geduld op de proef stellen? Wij moesten dat eerste hoofdstuk van buiten leren. Het is nog altijd een gevleugelde uitdrukking.

De woelige zitting eindigde in een resolutie die opriep om de verraders de doodstraf te geven. Dat was niet meer dan dat, een oproep, want het kwam ook toen al niet de senaat maar een rechtbank toe om, na een eerlijk proces, veroordelingen uit te spreken en straffen op te leggen. Toch liet Cicero er geen gras over groeien. Catilina en zijn medestanders werden prompt in de gevangenis geworpen en daar gewurgd. Cicero, die zich ter plaatse vergewist had van hun dood, meldde cynisch en triomfantelijk: Vixerunt! Letterlijk: ze hebben geleefd, voltooid verleden tijd, dus: ze leven niet meer, ze zijn dood.

Toen de gemoederen enige tijd later bedaard waren, kwam er kritiek los op het overhaaste optreden van Cicero. Je kon in Rome toen niet zomaar iemand laten ombrengen zonder enige vorm van proces, dit was een lynchpartij avant la lettre. (‘Letterlijk’, c’est bien le cas de le dire, verwijst deze laatste uitdrukking naar een proefafdruk van een prent in een boek waarop de onder- of bijschriften, de letters dus, nog niet aangebracht waren; lynchen is dan weer afgeleid van ene William Lynch, die tijdens de Amerikaanse burgeroorlog tegenstanders standrechtelijk ombracht).

Men verweet Cicero niet alleen zijn procedurefouten (waar hebben we dat nog gehoord), maar ook dat zijn aanklachten gericht waren tegen zijn sociale meerderen en misschien zelfs daarin hun diepere grond hadden: Catilina en zijn medestanders behoorden tot de hoogste Romeinse rangen, het was geen samenzwering van het gepeupel. Het ging zover dat Cicero zelfs een tijdje werd verbannen. Seneca merkte smalend op dat die verbanning niet zozeer te wijten was aan de episode met Catilina, maar aan Cicero’s eindeloos gezanik over zijn heldendaden tijdens zijn consulaat, dat, volgens Seneca ‘niet zonder reden werd geloofd, maar zeker zonder einde’. In de humaniora noemde ook wij studentjes Cicero de ‘pompeuze leuteraar’.

Cicero is evenmin geweldloos aan zijn einde gekomen. In de woelige periode rond -47, toen Octavianus en Marcus Antonius streden om de macht, koos Cicero als aanvoerder van de senaat de zijde van Octavianus en sprak tegen Marcus Antonius zijn beroemde vlammende filippica’s uit, zo genoemd naar de redevoeringen van Demosthenes tegen Philippos van Macedonië, de vader van Alexander de Grote.

Toen later de twee rivalen de handen in elkaar sloegen, was het lot van Cicero bezegeld. Marcus Antonius eiste en verkreeg dat Cicero’s naam bovenaan de lijst kwam van de politieke tegenstanders die moesten uit de weg geruimd worden, ondanks het dagenlang verzet van Octavianus. Ook de bevolking was het niet eens met die beslissing: Cicero was de meest populaire politicus van Rome in die tijd. Velen weigerden hun medewerking aan de zoektocht die Marcus Antonius opzette. Uiteindelijk vond men hem, verscholen op een vuilnisbelt bij zijn buitenverblijf. Zijn bedienden hadden hem daar verborgen, maar een bevrijdde slaaf van zijn broer wees de centurio de plaats aan waar hij zich verscholen had. Cicero boog het hoofd, zoals de verliezende gladiatoren in het Colosseum, en zei: Wat je gaat doen, soldaat, heeft niets behoorlijks, maar doe het alstublieft wel behoorlijk. Zijn hoofd werd afgehakt en ook de handen die de hatelijke redevoeringen tegen Marcus Antonius (en tegen zoveel anderen) hadden geschreven. Ze werden, als enige van alle opgepakte tegenstanders, aan de rostra gespijkerd, het spreekgestoelte op het Forum Romanum. Naar verluidt zou de echtgenote van Marcus Antonius daar met haar haarspeld als een razende de hatelijke tong van Cicero hebben bewerkt…

Dat waren voorwaar andere tijden, andere zeden: o, tempora, o mores, nog een gevleugelde uitspraak van Cicero en nog wel uit zijn eigen eerste Catilinarische redevoering.

Maarten Prak, Gouden Eeuw, Het raadsel van de republiek, uitg. SUN, 2002², 341 blz., gebonden, enkele zwart-wit afbeeldingen, literatuuropgave, noten, register; ISBN 90 5875 0485, in de handel ongeveer € 30, gekocht In ’t Profijtelijk Boeksken Leuven voor € 18.

Mijn belangstelling voor de filosofische ontwikkelingen in de periode tussen 1650 en 1750 en vooral voor Spinoza kan zelfs de minder geïnteresseerde lezer niet ontgaan zijn. Geen wonder dus dat toen ik dit mooi uitgegeven boek zag staan in de tweedehandsboekhandel, ik er niet kon aan weerstaan. Ik heb het onmiddellijk ter hand genomen na lezing van Jonathan Israels meesterwerk over dezelfde periode, dat ik hier besprak. Het bleek een zeer interessante aanvulling te zijn bij de vooral filosofische analyse van Israel, een verruiming van het perspectief met nog meer specifiek economische, politieke, maatschappelijke, sociale en culturele elementen dan Israel zelf in zijn twee monumentale werken al had aangebracht.

Het is dus blijkbaar mogelijk om over die periode boeiend en zinvol te schrijven en toch Spinoza niet eens en passant te vermelden, noch een van de andere Nederlandse en andere filosofen die bij Israel zo prominent aanwezig zijn dat ze wel onvermijdelijk, ja onmisbaar lijken. De reden daarvoor is dat het objectief van (professor) Maarten Prak ‘zuiver’ of ‘louter’ historisch is: een beschrijving van het geheel van de maatschappij zoals ze in een bepaalde periode was, hoe ze zo gegroeid is en hoe ze verder geëvolueerd is. Prak heeft dan ook vrijwel geen belangstelling voor de details van het elitaire denken van enkele uitzonderlijke grote geesten, maar des te meer voor het dagelijkse leven van de mensen, de armen en de rijken en de grote massa daartussenin.

Hij slaagt er op een briljante manier in om je als lezer mee te nemen in dat uitzonderlijk verhaal van het woelige ontstaan, de spectaculaire bloei en de tragische ondergang van de Nederlandse republiek in een tijd van amper honderd jaar. Op het toppunt van de Gouden Eeuw waren de noordelijke Nederlandse provinciën zonder meer het rijkste land ter wereld, met het hoogste per capita inkomen, een handels- en oorlogsvloot die groter was dan die van Engeland en Frankrijk samen, het talrijkste en best georganiseerde leger ter wereld, een internationaal net van handelsposten en kolonies, een vermaarde schilderschool… de benaming Gouden Eeuw is dan ook volkomen terecht.

De ondertitel van het boek luidt: Het raadsel van de republiek. Het is inderdaad zeer verwonderlijk dat een land van zeer bescheiden territoriale omvang en een gering bevolkingsaantal, gelegen aan de rand van Europa, zonder aanzienlijke natuurlijke rijkdommen of grondstoffen, zonder centraal gezag of politieke eenheid, geteisterd door na-ijver tussen zijn steden en gewesten en door eindeloze religieuze twisten, belaagd door al zijn buren en politieke vijanden en zijn economische concurrenten, waaronder de machtigste der aarde: Duitsland, Frankrijk, Spanje, Engeland, er toch in geslaagd is om op korte tijd, zij het ook voor korte tijd, op álle gebied de meest vooraanstaande positie van de hele wereld heeft weten te verwerven. Dat is wat de auteur zich ten doel stelt: het wonder van die vreemde samenloop van omstandigheden en eigen kenmerken ontraadselen of toch ten minste de elementen duiden die hebben geleid tot het glorieuze succes van onze noorderburen, een glorie die is uitgedijd tot zelfs na 1945 en die nog steeds voelbaar is in het huidige staatsbestel, al heeft Nederland nu in de rij der volkeren een positie ingenomen die, hoewel nog verbazingwekkend hoog in vergelijking met vele andere volkrijkere, grotere in gebied en natuurlijke rijkdommen, toch meer overeenstemt met vergelijkbare westerse landen, zoals het onze, en zijn toekomst en welvaart meer en meer bepaald ziet door internationale structuren zoals de Europese Unie en andere Westerse allianties. In de concurrentiële wereldeconomie heeft het sinds lang zijn positie aan de top moeten prijsgeven ten bate van Spanje, Portugal, Engeland, Frankrijk, Duitsland, Amerika en de nieuwe Oosterse economieën.

Voor Nederlanders is dit boek wellicht al te bekend terrein, al was het maar van de schoolse opleiding en zijn er talloze andere werken over deze glorietijd uit de vaderlandse geschiedenis. Toch vermoed ik dat het in die reeks een prominente plaats inneemt. Het is zeer goed geschreven, leest aangenaam, verveelt nooit. De auteur vermengt brede overzichten met treffende vignetten waarin hij individuele figuren schetst en hun levensloop tekent, zowel uitzonderlijke talenten zoals Vermeer als een eenvoudige, armoedige weduwe met haar kinderen in een armenhuis. Hij staaft zijn beweringen met concrete cijfers en met verhelderende vergelijkingen met andere landen en periodes, die ons toelaten de eigentijdse betekenis van de historische gegevens naar waarde te schatten. Dit is veruit het beste ‘geschiedenisboek’ dat ik ooit in het Nederlands gelezen heb. Ik heb nog twee andere publicaties in bestelling over dezelfde periode: van de ‘meester’ zelf, Jonathan Israel is er het nog maar eens monumentale standaardwerk The Dutch Republic en van de bekende Simon Schama The Embarassment of Richess, allebei ook in het Nederlands verschenen. Ik zal niet nalaten hier verslag uit te brengen over mijn verdere lectuur en hoe me dat bevallen is. Ik hoop van harte dat ik daarmee uw interesse heb gewekt of versterkt voor de Nederlandse Gouden Eeuw, die zonder Vlaamse inbreng toch aanzienlijk minder schitterend ware geweest.

Over Paul Hazard had ik het al op 14 mei 2009, klik hier voor meer: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=335434.

Paul Hazard, La pensée européenne au XVIIIe siècle. De Montesquieu à Lessing, 469 pp., Fayard, (1946) 1963.

Sinterklaas is voorbij, en toch wil ik nog even stilstaan bij die aller-populairste heiligenfiguur. Van zijn leven in de vierde eeuw weten we vrijwel niets, een fel contrast met de talloze kleurrijke legenden die nadien zonder enige grond in de realiteit ontsproten zijn aan de verbeelding en de volksdevotie. Een van de meest idiote verhalen is dat hij als baby op woensdag en vrijdag, de traditionele dagen voor het vlees derven, de borst van zijn moeder zou geweigerd hebben, een spectaculair premature blijk van zijn godsvrucht... Waar halen ze het toch!

In Engeland was er al in de Middeleeuwen een vreemd gebruik rond dit feest: in de scholae cantorum, de scholen verbonden aan de belangrijkste kerken en kloosters, werd op die dag een van de leerlingen verkozen tot episcopus puerorum, kinderbisschop, zoals we nu hier en daar een kinderburgemeester hebben. Die jonge Sinterklaas werd aangetut als een echte bisschop, net zoals de al dan niet dronken volwassen exemplaren die we dezer dagen tegenkwamen. Hij bleef in functie tot 28 december, Onnozele kinderendag; mocht hij in die periode sterven, dan werd hij begraven met pontificale eer en in zijn bisschoppelijk gewaad! Zo ligt er in Salisbury Cathedral een dergelijk episcopus-je begraven: hij was blijkbaar een beetje een verlegen, melancholieke jongen en zijn medeleerlingen vonden dat ze hem wat moesten opmonteren tijdens zijn korte ambtstermijn als bisschop en dus kittelden ze hem, net iets te veel, zoals bleek, want ze hebben hem letterlijk dood gekitteld.

Die festiviteiten liepen als maar meer uit de hand: er werden ook vicarissen-generaal verkozen, ceremoniemeesters, secretarissen, pages... Al de liturgische en apostolische bezigheden werden geïmiteerd, tot het uitvaardigen en voorlezen van een herderlijk schrijven toe. De kinderen waren echt baas in huis in die winterse periode. Henry VIII, bekend van zijn omvangrijk figuur op schilderijen, onder meer een van Holbein, en van zijn talrijke vrouwen, maar nog het meest van de breuk met Rome en het ontstaan van de Anglicaanse kerk, vond dat dergelijk paaps gedoe niet paste en verbood het in 1541.

Dit verhaal doet me terugdenken aan mijn eigen vroege jeugd. Mijn vader kwam uit een gezin van zes kinderen, drie zonen en drie dochters; alleen de oudste (mijn vader) en de jongste zoon trouwden, de vier anderen bleven samen in het ouderlijk huis wonen. De oudste dochter, Alma, was een naaister: ze maakte de uniformen en de turnpakken voor de vrouwelijke leerlingen van het befaamde ‘Ten Doorn', de normaalschool voor meisjes in Eeklo. Ze was een uiterst devote vrouw, ging alle dagen naar de vroegmis om zes uur en onderhield heel nauwe betrekkingen met het klooster van de zusters van Liefde en later ook met de pastorie op het Oostveld. Het ‘gezin' steunde ook financieel verscheidene priesterroepingen. Tant' Alma vervaardigde ook liturgische gewaden. Tot mijn geamuseerde verrassing ontdekte ik tijdens een vakantie bij een bevriend gezin in Deurne dat zij ook een volledig miniatuur stel gewaden en parafernalia had gemaakt voor de kinderen daar; ik herinner me een prachtige cappa, de mantel die de priester droeg als hij niet de mis las, bijvoorbeeld bij het lof of de vespers. Een van de ‘spelletjes' was dus de mis doen, net zoals in de Middeleeuwen met Sinterklaas. Ik weet niet of dat gebruik ook nog elders voorkwam, zo laat in de twintigste eeuw. Voor mij was het toen een bevreemdende, al te parodiërende ervaring, waar ik onmogelijk kon in meegaan. Toen ik dus onlangs het verhaal van de middeleeuwse Sinterklaasjes las, kwam de herinnering aan dat voorval terug in mij op.

De oude dag is een tijd van en voor herinneringen en die van de vele sinterklaasfeesten, kerstvieringen en Nieuwjaarsgebruiken uit onze kindertijd liggen heel diep in ons geheugen gebrand. Wie herinnert zich niet, een halve eeuw of meer nadien, een bepaald stuk speelgoed dat hij of zij kreeg toen hij of zij amper zes of zeven jaar was? Een sneeuwballengevecht? Een nachtmis? Een ornament voor de kerstboom in de vorm van een vogeltje? De liederen die we toen zongen? Wij zijn nog steeds wie we toen waren, de gebeurtenissen liggen achter ons, de herinnering in ons, onuitwisbaar: dat is wie we zijn.

We herinneren ons ‘de Falklands' vooral of uitsluitend van die vreemde episode in 1982, toen twee moderne naties, Argentinië en Groot-Brittannië, elkaar te lijf gingen met inzet van hun moderne legers, te land, ter zee en in de lucht, over het bezit van twee onherbergzame eilanden en 776 kleinere eilandjes of rotsen voor de kust van Argentinië, samen ongeveer 12.000 km² groot; ter vergelijking: België is bijna drie keer zo groot, 30.000 km².

De geschiedenis van die eilanden begint rond 1600, toen Sebald de Weert, een Nederlander, ze voor het eerst te zien kreeg; op oude Nederlandse kaarten staan ze vermeld als de Sebald Eilanden. In 1690 raakte een Engelse kapitein uit koers op weg naar Argentinië en belandde zo op de Sebald Eilanden, die hij prompt in bezit nam voor de Engelse Kroon. Het kanaal tussen de twee grootste eilanden, nu East en West Falkland, noemde hij het Falkland kanaal, naar zijn werkgever, vice-admiraal Cary, de vijfde viscount Falkland, zo genoemd naar een dorp in de streek van Fife in Schotland.

De eerste nederzetting kwam er pas in 1764, met de Franse ontdekkingsreiziger de Bougainville, die er Port Saint-Louis stichtte, nu Port Louis. Hij liet er een aantal vissers uit Saint-Malo, of Saint-Malou in het plaatselijke dialect, achter en zo kregen de eilanden hun Franse naam: les Îles Malouines en ook hun Spaanse-Argentijnse: las Islas Malvinas. Saint-Malo in Bretagne is genoemd naar de Welshe heilige Machutus, of Maclou of Malo, die een abdij stichtte waar nu de stad is en daar stierf in 564, zijn feestdag is 15 november.

Maar in 1765 landden de Britten op een ander eiland en claimden de hele archipel, zich niet bewust van de aanwezigheid van de Fransen. Die lieten hun aanspraken enkele jaren later overigens aan Spanje, dat vanuit zijn kolonie Argentinië de eilanden beheerde. Veel moeten we ons daarbij niet voorstellen; zowel de Britten als de Spaanse Argentijnen verlieten de eilanden al vrij snel, niet zonder een gedenkplaat achter te laten waarop elk zijn rechten vastlegde.

Argentinië maakte gebruik van de Napoleontische oorlogen om zich vanaf 1810 onafhankelijk te verklaren van Spanje. In die tijd bezetten ze weer de eilanden, onder meer voor een strafkolonie. Met de omwentelingen rond 1830 nam Engeland weer over en dat bleef zo; ze richtten er een basis in voor hun vloot, een belangrijk steunpunt op weg naar Kaap Hoorn.

Daarmee zijn de tegenstellingen afgelijnd die leidden tot het conflict van 1982. Argentinië en Engeland hadden nooit hun aanspraken opgegeven en dat is nog steeds zo. Waarom de dictatoriale Argentijnse generaals toen plots de Malvinas/Falklands militair bezetten? Wellicht om de aandacht af te leiden van de ongunstige economische toestand waarin Argentinië onder hun heerschappij beland was; denken we aan de even dwaze inval van Georgië in de door Rusland gedomineerde streken Zuid-Ossetië en Abchazië eerder dit jaar, die eveneens het omgekeerde effect had, namelijk de quasi-onafhankelijkheid van Georgië en de consolidering van de invloed van Rusland.

Zo, dat was het. We moesten wel vijftien eeuwen teruggaan om de naam te verklaren van de Malvinas, de eilanden die de Britten nu trots de Falklands noemen. Er wonen daar nu drie duizend mensen; de temperatuur komt er nooit erg ver boven het vriespunt. De oorlog van 1982 eiste bijna duizend mensenlevens en kostte schrikkelijk veel geld. Kort daarna stortte het generaalsregime in Argentinië ineen en in Engeland werd Margareth Thatcher, The Iron Lady als een heldin herkozen voor een nieuwe ambtstermijn.