Raken ook dieren levensmoe?

Depressie. Verdriet. Geen wil meer om te leven. In de wereld der mensen behoort het tot de orde van de dag. Maar hoe zit dat in het dierenrijk? Ook daar vieren de emoties hoogtij, maar zijn ze sterk genoeg om de dieren ook echt het leven te ontnemen? De wetenschap is verdeeld.

Het baasje van de hond Shastra sterft. Wanneer zijn lichaam wordt opgehaald om het te begraven, gooit de hond zichzelf van de derde verdieping. Hij overleeft het, maar breekt een poot. Shastra herstelt bij de dierenarts, maar zodra hij thuiskomt gooit hij zichzelf weer van het balkon af. Dit keer is de sprong wel fataal. Zelfmoord of niet?

Nobel
Dieren die door eigen toedoen sterven: het is niet nieuw. Aristoteles schreef al over een hengst die zich in de afgrond liet vallen toen hij in de gaten had dat hij met zijn moeder moest paren. En ook de Romeinen hadden het er vaak over. Ze vonden het nobel en natuurlijk. Na de Romeinen bleef het lang stil. Het christelijke gedachtegoed nam de wereld in bezit en predikte dat de mens van nature van zichzelf houdt. Dat hij zichzelf iets aan kon doen of dat dieren – tevens schepselen van God – dat zouden doen, werd uitgesloten.

Verdrinkingsdood
Met de opkomst van het darwinisme wint de ratio terrein en wordt alles weer mogelijk. In 1845 verschijnt in een krant het verhaal van een Newfoundlander – een hond die uitstekend kan zwemmen – die zichzelf had verdronken. Hij at niet meer, was uitgeput en had vervolgens zijn kop net zolang onder water gehouden totdat hij verdronk.

Leven vs. dood
Volgens psycholoog Thomas Joiner maken levende wezens een afweging: wat is meer waard? Mijn leven? Of mijn dood? Er zijn nu eenmaal situaties waarin de dood aantrekkelijker is. Neem bijvoorbeeld de schorpioen. Dit dier zou zichzelf wanneer hij omringd wordt door vuur steken zodat hij sterft. Liever vergiftiging dan bewuste verbranding. Ook komt het vaak voor dat dieren zichzelf opofferen voor familie. Zo voorkomen ze dat hun genen uitsterven.

Verdriet
In dit geval gaat het echter om fysieke pijn. Er zijn ook dieren die – net als Shastra – depressief of verdrietig zijn en daarom het leven (bewust?) laten. Neem bijvoorbeeld de twee dolfijnen die lief en leed deelden in de Griekse golf. Het mannetje stierf en het vrouwtje deed er alles aan om hem boven water te houden. In een storm wordt het lichaam echter door de golven opgepakt en tegen de rotsen geslagen. Het vrouwtje kijkt ernaar en gooit zichzelf vervolgens ook tegen de rotsen. Ook zij sterft.

Depressief
Vaststaat dat dieren ook emoties hebben. Ze kunnen verdrietig zijn. Eenzaam. En ja, ze zijn soms ook depressief. Zo bleek uit onderzoek dat apen ook de blues kunnen hebben. De wetenschappers observeerden een groep java-apen en één van de dames was depressief. Ze viel af, had meer stresshormonen, liet haar schouders hangen, reageerde niet meer op mogelijk gevaar, had een hoger cholesterol en een versnelde bloeddruk. De reden? De druk van de groep en de dominantie van de andere dieren. Zonder hulp zou de aap steeds verder vermageren en zeker in het wild gemakkelijk ten prooi vallen aan grotere roofdieren. Maar is dat een bewuste keuze?

Bewust?
Hoe concreet de voorbeelden ook lijken te zijn, de wetenschap is verdeeld over de mogelijkheid dat dieren zichzelf van het leven beroven. Zelfmoord is immers een hele bewuste keuze. Dat betekent dat dieren dus ook in staat moeten zijn om die keuze te maken. Om die reden nemen sommige wetenschappers dan ook aan dat enkel heel intelligente dieren (honden, dolfijnen, etc.) in staat zijn tot een dergelijke actie. In de andere gevallen zou het meer gaan om een door instinct ingegeven drang of een ongeluk.

Lemming
De lemmings zijn een goed voorbeeld van het laatste. De populatie van deze knaagdieren kan heel snel afnemen. De reden? De dieren springen massaal van kliffen af, hun dood tegemoet. Lang werd dit bestempeld als suïcidaal gedrag. Maar dat is niet zo. Uit onderzoek blijkt dat de lemmings wanneer ze in grote groepen plotseling moeten verkassen soms per ongeluk over de rand van de klif vallen. Hoe de mythe van de lemmings kon ontstaan? Een documentaire van Walt Disney bestempelde de diertjes als zelfmoordenaars en van dat imago komen de lemmings moeilijk los.

Nuttig
Het lijkt goed om dieren niet al teveel menselijke eigenschappen toe te schrijven. Zelfmoord in de menselijke zin van het woord lijkt dan ook onjuist als we het over dieren hebben. Wanneer mensen hun leven beëindigen dan dienen ze daar in de meeste gevallen niemand mee. Wellicht was zelfmoord iets wat in vroegere tijden nuttig was (in oorlog bijvoorbeeld om andere manschappen te redden), maar die functie is verdwenen. Zelfmoord is een egocentrische daad geworden. In de dierenwereld heeft ‘zelfmoord’ vaak nog wel een tastbaar en sociaal doel.

Dieren maken – net als mensen – van binnen van alles mee. Maar het woord zelfmoord lijkt in de meeste gevallen toch echt te hoog gegrepen. De beste oplossing? Een geheel nieuw woord om te beschrijven dat dieren het leven soms – om nobelere redenen dan wij mensen – moeten loslaten.