Land- en zeevogels
In de trekbanen van landvogels en zeevogels zijn  grote verschillen te zien. Landvogels vliegen niet graag boven zee, zeevogels niet graag boven land.  Landvogels volgen de kustlijn en concentreren zich op kapen zoals de Bosporus en Falsterbo in zuid-Zweden.

Ooievaars trekken boven land omdat ze afhankelijk zijn van thermiek. Foto: Herman Berkhoudt.

Bij oversteekplaatsen, zoals de Straat van Gibraltar, kiezen de vogels de kortste (en dus minst gevaarlijke) weg. Er is daar vaak een grote verdichting (stuwing) van vogels waar te nemen. Op bepaalde momenten in het jaar zijn er grote concentraties wespendieven en ooievaars te zien, die zich verzamelen  voor de oversteek naar Afrika. In Nederland is Breskens een plek waar in het voorjaar massaal trekvogels langskomen, vooral bij oostenwind.

Hink, stap of sprong
Dierecoloog en vogelonderzoeker Theunis Piersma van de Rijksuniversiteit Groningen heeft de verschillende manieren  waarop vogels trekken in kaart gebracht.  Afhankelijk van het aantal tussenstops dat de vogels maken, en van de afgelegde afstand tussen de stops, noemt hij ze de hink, stap of sprongmanier van trekken.

Hink
Vogels met deze manier van trekken maken vele tussenstops. Ze vliegen slechts een paar honderd kilometer en moeten dan weer landen om te rusten en te eten.  Een voorwaarde voor deze manier van reizen is dat er onderweg voldoende geschikte fourageergebieden zijn. Dat zijn meestal natte gebieden die  langs de kust te vinden zijn. Tureluur en de bonte strandloper zijn voorbeelden van soorten die 'hinkend' de reis naar het zuiden maken. Vaak landen is niet zonder gevaar. Op elke pleisterplaats wachten immers hongerige roofdieren.

Stap
Andere soorten,  zoals de oeverloper en de lepelaar, gaan met grotere stappen vooruit. Ze kunnen echter niet zonder een aantal tussenstops om de duizenden kilometers lange  afstand naar de trekbestemming in één keer te  overbruggen. Zodra ze moe worden of honger krijgen, dalen ze af naar de grond.

Sprong
Sommige vogels vliegen  in één keer of met slechts een enkele tussenstop van winter- naar zomergebied. Dit zijn de ware lange-afstandsvliegers, die zoveel vet in hun lichaam kunnen opslaan dat ze voldoende brandstof hebben voor de lange tocht. De kanoetstrandloper is hiervan een mooi voorbeeld. De wespendief is ook een sprong-trekker. Hij slaat echter niet zoveel vet op in zijn lijf, maar kan uiterst energiezuinig vliegen omdat hij grotendeels gebruik maakt van luchtstromen. Overigens lukt het ook de kanoetstrandloper alleen met de wind in de rug om in een  ruk vanuit de waddengebieden van West-Afrika de waddengebieden van West-Europa te bereiken.

Lepelaars wachten het laag water af om weer te kunnen foerageren. Foto: Herman Berkhoudt.

Haasje over, opschuiven of nog iets anders?
Veel vogelsoorten hebben een grote verspreiding.  De soort  kan zo wijd verbreid zijn dat  hij zowel in noordelijke  als zuidelijke gebieden  voorkomt. Het trekgedrag van de verschillende populaties waaruit de soort bestaat is niet hetzelfde maar vertoont verschillen. Als het in het noorden gaat winteren gaat de populatie die daar leeft op trek naar het zuiden. Daar kunnen de  omstangheden echter nog zo aangenaam zijn dat er voor de zuidelijke populatie geen reden is om weg te trekken. De noordelijke populatie komt dus in het gebied van de zuidelijke populatie terecht en de twee populaties moeten het gebied tijdelijk delen.

Haasje over
We spreken van 'haasje over' als  de noordelijke  populatie over de zuidelijke populatie heentrekt. De zuidelijke populatie trekt slechts kort of trekt helemaal niet weg maar blijft in het broedgebied. Voorbeelden van vogels die dit doen, zijn heggenmus, rosse grutto, scholekster, bontbekplevier, tureluur en wulp.

Scholekster. Foto: Herman Berkhoudt.

Opschuiven
In dit geval overwinteren de noordelijke vogels noordelijker dan de zuidelijke. Voorbeelden zijn roodborst, zanglijster en bonte strandloper. De roodborstjes die in Nederland broeden, trekken in de winter naar Spanje. De roodborstjes die je in de winter ziet, zijn afkomstig uit Noord-Europa, waar het dan meestal veel kouder  is dan bij ons.

Parallel
Van parallelle trek spreken we als de populatie die in het westen leeft tijdens de trek verder naar het westen vliegt, terwijl de oostelijk populatie gebieden opzoekt die verder naar het oosten liggen. Meestal blijven de populaties op dezelfde hoogte, maar ze komen wel verder uit elkaar te liggen. Voorbeelden zijn de goudplevier en de regenwulp.

Kruislings
Hierbij kruisen de trekbanen van de verschillende populaties elkaar.  Het kan bijvoorbeeld zijn dat de westelijke vogels  naar het zuidoosten vliegen, terwijl de oostelijken naar het zuidwesten gaan. Een voorbeeld is de kanoetstrandloper.

Kanoetstrandlopers (tussen drieteensrstrandlopers). Foto: Jos van den Broek.

Rondje
Sommige vogels trekken in een rondje. Heen nemen ze een andere route dan terug. Voorbeelden zijn de kleine strandloper en de grote pijlstormvogel.

Gescheiden trek
Soms trekken jonge vogels verder dan oude, bijvoorbeeld jan van genten en meeuwen. Bij andere soorten trekken de mannetjes gescheiden van de vrouwtjes. Voorbeelden zijn tafeleend en vink. Dit heeft vooral te maken met de drang van de mannetjes om in het voorjaar  zo snel mogelijk een territorium te bezetten.

Trekrichting
Een trekroute heeft altijd een eindbestemming. De hoek tussen de plaats van herkomst en de plaats van aankomst heet de trekrichting. Bij vogels is die genetisch bepaald, maar hij kan per populatie verschillen. Voorbeelden van soorten waarbij dit het geval is zijn de merel en de roodborst. Een deel van de merels of roodborsten trekt weg, een ander deel niet. Deze strategieën zijn genetisch vastgelegd en zijn van voordeel voor het overleven van de soort. Als de hele populatie zou trekken en onderweg of op de plaats van aankomst moeilijke omstandigheden zou tegenkomen, is er het gevaar dat de soort uitsterft. Doordat niet alle vogels hetzelfde doen wordt het risico gespreid. Hoogstens sterft een populatie, maar de soort als geheel blijft voortbestaan.

Roodborst. Foto: Herman Berkhoudt.

Trekafstand
Vogels kijken is overal ter wereld een populaire hobby. Veel vogelkijkers verzamelen ook gegevens. Ze voeren bijvoorbeeld tellingen uit in de gebieden waar de vogels vertrekken, en waar ze aankomen. Ook op de trekroute onderweg worden tellingen uitgevoerd. In grote lijnen is dus bekend waar vogels langskomen, in welke aantallen, welke andere soorten met  ze meetrekken, of ze tussenstops maken om te eten, enz. Dankzij deze gegevens is ook de afstand die de vogels afleggen bekend. De trekafstand varieert per soort: van enkele honderden km tot meer dan 15.000 km. Sommige soorten hebben in de afgelopen decennia hun trekgedrag veranderd. Ze gaan nu naar een ander gebied dan vroeger en leggen daardoor meer of juist minder kilometers af.

(Natuurinformatie)

Het moment is daar: we vliegen weg! Foto rotganzen: Herman Berkhoudt.

Inwendige jaarkalender
Trekonrust is experimenteel vastgesteld door vogels in kooien te houden. Ze konden niet zien wat er zich buiten afspeelde. Uit deze kooiproeven is gebleken dat de vogels onafhankelijk van de buitenomstandigheden op een bepaalde tijd onrustig worden. Hun onrust slaat op een gegeven moment om in een drang om weg te vliegen naar een ander gebied. Kooiproeven tonen dus aan dat trekonrust niet wordt veroorzaakt door wat de vogels waarnemen, maar door veranderingen in  het dier  zelf.

Bij vogels in het vrije veld wordt de inwendige jaarkalender bijgesteld door verandering van de daglengte. Als het aantal zonne-uren per dag geleidelijk minder (of juist meer wordt) wordt, verandert de hormoonspiegel in het lichaam en  dit stelt de inwendige kalender bij.  Overschrijding van een kritische grens geeft het signaal dat het tijd is om te vertrekken. Alleen op de evenaar werkt die bijstelling niet, want daar blijft de daglengte gedurende de seizoenen hetzelfde. Hoe de inwendige kalender van vogels precies  werkt, is nog niet helemaal duidelijk.

Verandering in de trek door klimaatverandering
Verandering van omstandigheden heeft invloed op trekvogels, maar die invloed is lang niet altijd nadelig. Zo profiteren  lepelaars merkbaar van de  klimaatverandering  waar we  in de afgelopen decennia mee te maken hebben gekregen. De waddenzee, voorheen minder geschikt voor ze, blijkt ineens een ideale verblijfplaats.

Lepelaar. Foto: Herman Berkhoudt.

Opwarming kan er ook toe leiden dat een vogel minder ver hoeft te gaan. Het zwartkopje bijvoorbeeld, overwintert nu vaak in ons eigen land of in Engeland, waar hij  voorheen altijd verder naar het zuiden trok. De ooievaar is ook een mooi voorbeeld. Vroeger trokken 'onze' ooievaars naar West-Afrika. Nu stoppen ze al halverwege in Spanje om er te overwinteren.

Zwartkop vrouwtje. Foto: Herman Berkhoudt.

Ook het tijdstip van aankomst en vertrek, en  de route die de vogels volgen  kunnen overhevig zijn aan verandering. Als gevolg van de opwarming zijn sommige soorten zelfs helemaal opgehouden met trekken.

Bonte kraaien blijven tegenwoordig liever thuis. Foto: Herman Berkhoudt.

Bonte kraaien uit het Oostzeegebied, die nog niet zo lang geleden naar onze stranden kwamen om er de winter door te brengen,  vertonen zich  niet meer. Ze blijven thuis omdat de situatie daar vergelijkbaar is met wat ze in Nederland zouden aantreffen.

In de problemen door klimaatverandering
Sommige soorten krijgen het echter moeilijk door klimaatverandering. Zo kunnen vogels die op de toendra in het Noordpoolgebied leven door het oprukken van de taiga (dichte naaldwouden) steeds moeilijker broeden en voedsel vinden. Als het op hogere breedtegraden milder wordt, rukken dennenbomen op en overwoekeren de toendra. Tussen de bomen hebben rotganzen en steltlopers niets te zoeken.  Deze vogels broeden op open terrein, niet in het bos.

Rotganzen hebben open terrein nodig om te broeden, maar ook om te eten, zoals deze rotgazen op Texel.  Foto: Herman Berkhoudt.

Ook kanoetstrandlopers in de Waddenzee kunnen in de problemen komen door klimaatverandering. Doordat het water opwarmt, vinden ze steeds minder nonnetjes: kleine schelpdieren die hun favoriete voedsel vormen. Opwarming van het water heeft een negatief effect op de voortplanting van het nonnetje, waardoor ze in aantallen teruglopen en kanoeten harder moeten werken om aan  de kost  te komen.

Insecteneters merken ook  het nodige  van de opwarming van het klimaat. Omdat het bij ons in het voorjaar eerder warm wordt, valt de rupsenpiek vroeger. De bonte vliegenvanger arriveert echter pas uit zijn overwinteringsgebied als de meeste rupsen zich alweer verpopt hebben. Ze zijn dan moeilijker te vinden en met hun harde schil voor de jongen lastiger te verteren. Desondanks vertrekken de vliegenvangers niet  eerder uit Afrika, waar ze overwinteren. Hoe kunnen ze immers weten hoe het weer in het voorjaar in Europa zal zijn?

(Natuurinformatie NL)

Kolganzen op trek. Foto: Hajo Kruijff.

Redenen van vogeltrek
De belangrijkste redenen voor vogels om te trekken zijn de volgende:

• De broedgebieden zijn in de winter ongeschikt om te overleven. In de winter is het in de broedgebieden in het algemeen niet te koud, maar er is te weinig eten, of het voedsel is onbereikbaar door ijs of sneeuw. De vogels trekken daarom naar gebieden waar ze wel voldoende voedsel kunnen vinden.
• De overwinteringsgebieden zijn ongeschikt om te broeden. Er is in het zuiden vaak veel concurrentie, en daardoor te weinig voedsel voor de jongen. Er zijn ook meer ziektes en andere gevaren.
• Er is in een deel van het jaar veel voedsel beschikbaar in het noorden, in een gebied waar in een andere deel van het jaar niet voldoende te eten is. Door de langere zomerdagen in het noorden kunnen vogels in het noorden ook langer naar voedsel zoeken. Vogels kunnen van die voordelen gebruik van maken als ze trekken. Veel vogelsoorten hebben in het noordelijk deel van hun broedareaal grotere legsels.

Historische oorzaken
Afgezien van bovengenoemde redenen zijn er ook historische oorzaken voor vogeltrek. Het genetisch vastgelegde trekgedrag van sommige soorten trekvogels is ontstaan door omstandigheden in het verleden, die nu niet meer bestaan. Het huidige trekgedrag van steltlopers die in het Noordpoolgebied broeden is waarschijnlijk bepaald door de ontwikkelingen na de laatste ijstijd. De broedgebieden van deze vogels schoven met het terugtrekkende ijs steeds verder naar het noorden op.

Grazende brandgans op zijn winterstek in de Ooijpolder. Foto: Herman Berkhoudt.

Soms blijkt, dat de overwinteringsgebieden wel degelijk geschikt zijn om te broeden. Kolganzen en brandganzen broeden nu in Zeeland en in de Ooijpolder bij Nijmegen. Deze vogels zijn overigens waarschijnlijk nakomelingen van tamme vogels. Soms zijn de broedgebieden in de winter wel geschikt om te overwinteren. De Tjiftjaf overwintert steeds meer in Nederland.

Tjiftjaf. Foto: Herman Berkhoudt.

Er zijn verschillende mogelijke oorzaken voor deze veranderingen: Er is nu minder jacht, er zijn nu minder roofdieren, het is gemiddeld warmer geworden dan vroeger, er is nu meer voedsel, de vogels worden bijgevoerd, er is nu minder competitie dan vroeger.

Meer informatie

KNMI volgt vogeltrek met radar

Vogeltrek voorspellen gaat steeds beter

  (Natuurinformatie Nl)

Oriëntatie
Trekvogels  gebruiken verschillende manieren om zich te oriënteren. Ze gebruiken die naast elkaar. Als  de ene  methode door slecht weer of andere omstandigheden niet werkt, schakelen ze over op een andere.

Overzicht van de verschillende manieren waarop trekvogels zich oriënteren. Infographic: NCB Naturalis.

Zicht
Trekvogels kijken vooral naar de sterren en de zon, en ze richten zich op de sterren bij de polen, en op de plek van zonsondergang. Ze weten hoe laat het is, en aan de stand van de zon kunnen ze  bepalen waar het noorden is. Sommige soorten letten ook op opvallende grote landschapselementen, die ze volgen: kustlijnen, rivieren, bergketens, snelwegen. Aan de hand daarvan stellen ze hun trekroute bij. Op bewolkte dagen kunnen vogels in een stukje open lucht gepolariseerd licht zien, in de vorm van banen die noord-zuid lopen.

Deze bruine kiekendief let scherp op waar hij heenvliegt. Foto: Wietse Twijnstra.

Kompas
De meeste trekvogels hebben een ingebouwd kompas dat reageert op het aardmagnetisch veld.  Mogelijk werkt dat kompas met bepaalde giftige cytochroomkristallen die in het oog zitten, of met stukjes magnetiet, die in de hersenen zitten. Zo kunnen  vogels niet alleen bepalen waar het noorden is, maar ook  waar ze ongeveer zijn.

Tapuit. Foto: Wietse Twijnstra.

Het aardmagnetisch veld is overal op aarde anders. Kleine verschillen in de oriëntatie van het veld hebben invloed op het gedrag, zoals bij  vogels  experimenteel kon worden vastgesteld. Een tapuit die werd blootgesteld aan het (kunstmatig opgewekte) magnetisch veld van het Middellandse Zee-gebied, ging bijvoorbeeld eten.  Toen men het magnetisch veld van de Sahara op de vogel losliet, ging hij vliegen.

Geluid en geur
Sommige trekvogels kunnen zich ook oriënteren op geluid, bijvoorbeeld op de branding van een verre kust. Ze kunnen heel lage geluiden horen, die voor mensen onhoorbaar zijn. Deze geluiden dragen heel ver.

Kuhl's pijlstormvogel oriënteert zich boven zee onder andere met geluid. Foto: Herman Berkhoudt.

Trekvogels maken ook gebruik van geuren. Samen met herkenningspunten in het landschap gebruiken ze die om hun eigen vertrouwde plekje terug te kunnen vinden.

Problemen bij de evenaar
Bij de magnetische evenaar kunnen de trekvogels hun kompas niet gebruiken, omdat de lijnen van het aardmagnetisch veld daar evenwijdig aan het aardoppervlak lopen. Alleen als die lijnen een hoek maken met het aardoppervlak werkt het vogelkompas. De vogels kunnen zich bij de evenaar ook slecht oriënteren op de sterren, omdat de noord- en zuidpool beide niet te zien zijn bij de evenaar. En er zijn bij de evenaar ook geen stabiele winden waar de vogels zich op kunnen richten. Het enige wat ze kunnen doen is stug in de zelfde richting doorvliegen en zich oriënteren op kustlijnen en dergelijke. 

Navigatie
Over navigatie is veel minder bekend. Het is wel duidelijk dat trekvogels een ingebouwde trekrichting hebben. Die voorkeursrichting is genetisch bepaald, in Europa meestal zuidwest in het najaar en noordoost in het voorjaar. De tuinfluiter heeft eerst zuidwest als voorkeursrichting, om in Spanje te belanden, en dan zuidoost om in tropisch Centraal-Afrika uit te komen.

Grutto. Foto: Herman Berkhoudt.

Steltlopers die van noordoost naar zuidwest vliegen gebruiken grootcirkels, dat is de kortste afstand over de wereldbol. Het nadeel van die grootcirkels is dan dat de kompasrichting steeds verandert. De vogels lijken er geen probleem mee te hebben.

Uit koers geraakt
Ervaren trekvogels vinden hun bestemmingsplek terug als ze uit de koers zijn geraakt. Dat is ontdekt door grauwe kiekendieven te volgen die waren uitgerust met zenders. Ze gingen weer in hun vaste trekroute  vliegen, kort  nadat  ze er vanaf waren geweken.  Jonge vogels kunnen dat niet.

Spreeuwen. Foto: Herman Berkhoudt.

Tenminste de jonge spreeuwen in een beroemd Nederlands onderzoek uit de vijftiger jaren van Perdeck deden dat niet. Perdeck ving in het najaar spreeuwen in Den Haag en bracht ze per vliegtuig naar Zwitserland. De oude vogels vlogen van daar naar hun gewone wintergebied in Engeland en Bretagne, en de jongen gingen veel zuidelijker, naar Zuid-Frankrijk en Spanje, in dezelfde richting als de gewone trekrichting.

Jonge vogels volgen dus hun ingebouwde kompasrichting, oude vogels kijken naar hun (magnetische?) oriëntatiegegevens en stellen hun reis bij als ze uit de koers zijn. Hoe ze dat kunnen is grotendeels een raadsel. Hebben de vogels een kaart in hun hoofd en weten ze begin- en eindpunt? Of kunnen ze berekenen welke kant ze op moeten? Hoe weten ze dat ze in de buurt van hun bestemming zijn? Over het navigeren van trekvogels is nog veel onbekend. Dit uit te zoeken is een grote uitdaging voor de wetenschap.

(Natuurinformatie)