TIMMERMANS EN DE NOBELPRIJS.

Door Viktor Claes - overgenomen uit het jaarboek 21 van het F.T. Genootschap (1993)

     De Nobelprijs voor literatuur is ongetwijfeld de meest begeerde prijs die er in heel de wereld op letterkundig gebied wordt toegekend en tevens degene die nog steeds het grootste aanzien geniet. Felix Timmermans is voor deze internationale onderscheiding driemaal als kandidaat voorgedragen : in 1928 door professor dr. Arthur Boon (1883-1938), in 1940 door professor dr. Paul Sobry (1895-1934) en in 1941 door Hjalmar Hammarskjöld (1862-1953).

De eerste twee konden dit voorstel doen als hoogleraar in de Nederlandse letterkunde aan de Universiteit te Leuven, de derde deed het als lid van de Zweedse Academie, waar hij van 1918 tot bij zijn dood in 1933 stoel XVII bekleed heeft en opgevolgd werd door zijn zoon Dag Hammarskjöld (1905-1961), de bekende secretaris-generaal van de Verenigde Naties.

Alfred Nobel
 

De Nobelprijs.

     Het is wellicht nuttig vooraf even samen te vatten hoe zulke voordracht voor de Nobelprijs in zijn werk gaat. In het testament van Alfred Nobel (1833-96) was voorgeschreven dat een vijfde van het grote vermogen dat hij voor de naar hem genoemde Nobelprijzen had voorbestemd, zou gaan naar 'de persoon die op het gebied van de letterkunde het voortreffelijkste werk van idealistische strekking geproduceerd heeft'.

De prijs zou toegekend worden door de Zweedse Academie in Stockholm.

     Nu stond dit eerbiedwaardige genootschap in het begin vrij sceptisch tegenover deze nieuwe opdracht. Twee leden, de historici Hans Forsell en Carl Gustaf Malmström, waren er uitgesproken tegen die opdracht te aanvaarden. Eén daarentegen bewoog hemel en aarde om de andere leden ervan te overtuigen het wel te doen. Dat was de invloedrijke secretaris van de Academie Carl David af Wirsén, een aartsconservatief criticus en dichter, die met bijna alle jonge auteurs, om te beginnen met Strindberg, in de clinch lag. Hij beschouwde het als een grote eer dat de Zweedse Academie deze opdracht toegewezen kreeg en trachtte te weerleggen dat het vervullen ervan niet in de lijn zou liggen van wat de eigenlijke taak van de Academie was.

     Toen de Zweedse koning Gustav III, zelf schrijver en beschermer van de kunst, in 1786 naar het voorbeeld van de Académie francaise de Svenska akademien oprichtte, werd haar taak omschreven als 'het bevorderen van de zuiverheid, de kracht en de verhevenheid van de Zweedse taal', in het bijzonder op het gebied van 'de dichtkunst en de welsprekendheid'.

De eerste concrete opdracht was het schrijven van een spraakkunst en een woordenboek.

In het begin werden regelmatig prijsvragen uitgeschreven voor de poëzie en de welsprekendheid. Tegenwoordig bestaan er verscheidene prijzen voor verdienstelijke prestaties op het gebied van de Zweedse taal, letterkunde en cultuur.

     Het argument dat Wirsén gebruikte om de laatste wil van Nobel in te willigen was 'dat de Academie die de literatuur van haar eigen land moet kunnen beoordelen, niet zonder werkelijke kennis van het voortreffelijkste in de buitenlandse literatuur kan en mag zijn'.

     In de statuten die in 1900 opgesteld worden, is men o.a. overeengekomen dat niet alleen zuiver literair werk in aanmerking komt voor bekroning met de Nobelprijs, maar 'ook andere geschriften die door hun vorm en manier van voorstelling literaire waarde bezitten'.

Verder worden onder de achttien leden van de Zweedse Academie drie à vijf personen aangeduid, die een 'Nobelcomité' vormen, dat het voorbereidende werk doet en o.a. een gemotiveerd advies uitbrengt over de voorgedragen kandidaten voor de Nobelprijs.

     Wie mag er nu kandidaten voorstellen? Leden van de Zweedse Academie, leden van de Franse en Spaanse academies, leden van andere humanistische academies en leden van zulke humanistische instellingen en genootschappen die met academies gelijk te stellen zijn en verder nog 'leraren in de esthetica, literatuur en geschiedenis aan hogescholen'. Zo werden dus de bevoegde personen omschreven, die in de jaren dat Felix Timmermans voor de Nobelprijs werd voorgedragen, een kandidaat mochten voorstellen. Volledigheidshalve wil ik hieraan toevoegen dat later, nl. in 1949, deze formulering enigszins gewijzigd werd. Bevoegde personen waren vanaf 1949 'leden van de Zweedse Academie en van andere academies, instellingen en genootschappen, die wat betreft samenstelling en taken van dezelfde aard zijn', verder 'hoogleraren in de literatuurgeschiedenis en in talen aan universiteiten en hogescholen' en bovendien vroegere prijswinnaars en voorzitters van 'schrijversverenigingen die representatief zijn voor de letterkundige produktie van hun land'.

     De kandidaten moeten voorgedragen worden vóór 1 februari van het jaar waarin de Nobelprijs wordt toegekend. Een kandidaat die in een bepaald jaar aanbevolen werd, is niet automatisch opnieuw kandidaat voor het volgende jaar. Het Nobelcomité vraagt aan critici in of buiten Zweden beoordelingen van de verschillende kandidaten. Na een grondige bespreking stelt dit comité een advies op, dat aan de achttien leden van de Academie wordt voorgelegd. De voltallige vergadering is aan dit advies natuurlijk niet gebonden.

In de geschiedenis is het herhaaldelijk voorgekomen dat ze ervan afweek. De maanden september en oktober worden gewijd aan het bespreken van de voorgestelde kandidaten.

In de tweede helft van oktober, soms pas begin november, wordt er dan gestemd.

De aanstaande Nobelprijswinnaar moet minstens de helft van de stemmen op zijn naam krijgen en minstens twaalf van de achttien leden moeten aan de stemming deelnemen.

De naam van de bekroonde schrijver wordt daarna officieel meegedeeld, maar de eigenlijke prijsuitreiking vindt plaats op de zgn. Nobeldag, 10 december (de verjaardag van het overlijden van Alfred Nobel), in het Concertgebouw te Stockholm.

     Een moeilijkheid ligt besloten in de formulering van de reeds geciteerde zinsnede uit het testament dat Alfred Nobel in 1895 opstelde. Hij spreekt daarin van 'het voortreffelijkste werk van idealistische strekking'. Daarover hebben verschillende opvattingen bestaan. Wirsén heeft dit zeker in romantisch-idealistische zin begrepen. Maar in een brief van 1911, gericht aan de Deense auteur Pontoppidan, beweerde Georg Brandes dat een goede vriend van Nobel, de wiskundige Gösta Mittag-Leffler, hem verteld had dat Nobel 'met idealistisch bedoelde een polemische of kritische houding tegenover godsdienst, koningschap, huwelijk, de maatschappelijke orde in het algemeen'. Die opvatting werd in 1964 in Bonniers litterär magasin door Elias Bredsdorff verdedigd en moet in de jaren daarna zeker de houding van althans een aantal leden van de Zweedse Academie beïnvloed hebben. In 1981 heeft Knut Ahnlund daarop echter scherp gereageerd en aangetoond dat 'veel te veel documenten een andere taal spreken dan wat Brandes suggereert', al kan er wel iets waars in liggen.

Vandaag wordt aan het woord 'idealistisch' niet te veel belang gehecht. In ieder geval streefde Nobel naar de vooruitgang van de beschaving en het welzijn van de mensheid. Hij staat dan wel bekend als de uitvinder van het dynamiet en van andere explosieve stoffen, in feite was hij een vredelievend mens en een pacifist.

Anhur Boon draagt Felix Timmermans voor als kandidaat voor de Nobelprijs.

     Op 23 november 1926 verscheen in het dagblad De Standaard een artikel onder de titel Een schoone hoop. Felix Timmermans Kandidaat voor den Nobelprijs? Naar de niet bij name genoemde auteur van het artikel vernomen heeft, 'worden er stappen aangewend om den bekenden Vlaamschen letterkundige Felix Timmermans' voor te dragen voor de Nobelprijs. In een Engelstalige versie die van ditzelfde artikel verspreid wordt — blijkbaar bedoeld voor de internationale pers — staat verduidelijkt : 'voor de Nobelprijs voor literatuur van 1927' wat op dat ogenblik de eerste mogelijkheid was.

Toch wordt Felix Timmermans pas voorgedragen voor de Nobelprijs van 1928, wat betekent dat de voordracht in Stockholm aangekomen is in de periode van 1 februari 1927 tot en met 31 januari 1928.

     Het artikel in De Standaard beklemtoont dat Felix Timmermans de expressie is van zijn volk. 'Dit gebeurt volkomen onbewust, gansch spontaan en daarom juist grenst het aan het geniale. Hij geeft met beide handen wat hij opdiept uit de volksziel, wat hij plukt uit den volksmond, wat hij voelt natrillen in zijn eigen gemoed. Hij stelt alles in het breede kader der Vlaamsche natuur, die hij innig lief heeft. Deze natuur verheerlijkt hij niet om haarzelf, ze wordt het eindeloos wisselend sieraad rond ons volkswezen geweven, met als diepste kern daarin : zijn kinderlijk soms wat ruw maar vertrouwend geloof. (...) De personen uit zijn verhalen zijn zinnelijk en mystiek'. Het werk van Timmermans wordt dan geplaatst in de traditie van Reinaert en Ruusbroec en van de Vlaamse schilders Rubens en Van Eyck.

Die zuidelijke traditie van de Nederlandse letteren is echter door een lang dieptepunt onderbroken geweest en pas laat tot nieuw leven opgewekt. Ook Felix Timmermans heeft 'de verbroken draden der oude traditie ontdekt. Geestdriftig heeft hij ze opgeraapt en de spontane oprechtheid, de kleurige blijheid, de gulle levenslust van zijn lach en zijn volk, dat zichzelf weer bewust werd, getroffen. In het noorden is zijn stem als een verfrisschende bries gevoeld. Zoo werd zijn succes algemeen'.

     Naast het aantal drukken van de originele verhalen van Timmermans wordt in het artikel ook een lijst gegeven van alle werken waarvan in andere talen vertalingen uitgegeven zijn, ter perse of in bewerking.

     Zoals gezegd is dit artikel in De Standaard niet ondertekend, maar het is heel waarschijnlijk door de hoofdredacteur zelf of in zijn onmiddellijke omgeving opgesteld. Hoofdredacteur was op dat ogenblik de Lierenaar, Dr. Marcel Cordemans (1891-1991), die in 1926 juist een campagne in gang gezet had om aan Felix Timmermans 'een Nobelprijs te doen verleenen'. Deze formulering ontleen ik aan de correspondentie tussen M. Cordemans en Anton Kippenberg (1874-1950), de uitgever van Felix Timmermans, die sinds 1905 leider was van de Insel-Verlag. Deze correspondentie berust op het Literaturarchiv in Marburg.

De brieven van Cordemans bevatten de aanspraak 'Geachte Heer Professor' of 'WelEd. Zeergel. Heer' en de Duitse brieven zijn doorslagen van getypte brieven, zonder handtekening dus, maar dat de geadresseerde Kippenberg is, weten we uit een artikel van M. Cordemans (Herinneringen aan 'Pieter Bruegel' van Felix Timmermans, in Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, XVI, 1962, p. 75).

     In zijn eerste brief van 15 december 1926 brengt Cordemans zijn Duitse correspondent op de hoogte van de beweging die hij op touw gezet heeft en schrijft o.a. het volgende : 'Ik meen vast, dat Felix Timmermans groot kunstenaar genoeg is om deze onderscheiding te verkrijgen, ik meen zelfs : dat hij ze rijkelijk verdient. Hij is de levende expressie van het Vlaamsche volk! ' Op 28 december antwoordt A. Kippenberg : 'Am besten wird es sein, wenn Sie einen flämischen oder holländischen Hochschullehrer für Literatur gewinnen, der Felix Timmermans für den Nobelpreis vorschlagt'.

     Op 6 januari 1927 deelt Cordemans mee: 'Vermoedelijk zal prof. Boon te Leuven het initiatief nemen en zal prof. senator Vermeylen volgen'. Op 11 juli 1927 stuurt hij aan Kippenberg 'de aanvraag van prof. Boon, aan het Nobel-Comité gericht en strekkende tot het verleenen van een Nobelprijs aan Felix Timmermans'. Maar op 20 juli voelt Anton Kippenberg zich verplicht die aanvraag terug te sturen met het verzoek professor A. Boon die rechtstreeks aan de Zweedse Academie te laten zenden. Terecht schrijft hij : 'Ich halte es nicht für richtig, wenn ich als Verleger Timmermans' die Eingabe an die Schwedische Akademie weitersende, da die Gefahr besteht, dass darin geschäftliche Interessen vermutet würden'.

     Zelfs in het Akense blad, de (V)olksfreund, Aachener General-Anzeiger für Stadt und (Land) van 27 oktober 1927 wordt van de actie die Marcel Cordemans op het getouw gezet heeft, gewag gemaakt (ik beschik over de fotokopie van een knipsel waarop de naam van de krant — die langer kan zijn — verminkt is: de letters tussen haakjes zijn er weggevallen). R(obert) D(amiaan) de Man (1900-1978) schrijft dit artikel nl. om Felix Timmermans aan het Duitse volk voor te stellen nu er pogingen ondernomen worden om zijn landgenoot voor de Nobelprijs voor te dragen.

     Nu terug naar de voordracht door professor Arthur Boon. Zijn brief aan de Zweedse Academie is gedateerd 13 juni 1927. Hij schrijft hierin o.a. het volgende : 'Zooals blijkt uit de hierbijgevoegde nota en bewijsstukken geldt Felix Timmermans thans als de voornaamste en meest bekende vertegenwoordiger van de Nederlandsche letterkunde zoowel in Holland als in België. Al zijn er onder het oudere geslacht een paar schrijvers, als Stijn Streuvels e.a., die merkwaardig werk hebben geleverd, toch is er niemand die thans voor het heele Nederlandsche taalgebied en voor den vreemde, zoo 'n adaequate en representatieve uiting is van ons volk en van onze literatuur. Tevens meenen we dat Timmermans door de macht van zijn visie, door de plastiek van zijn woord, door het zeer persoonlijke en tevens algemeen menschelijke van zijn kunst, een der allereerste plaatsen inneemt in het uitgestrekte gebied van de internationale letterkunde.'

     A. Boon vermeldt ook de twee Zweedse vertalingen die toen al verschenen waren en zinspeelt op de 'idealistische strekking' die in het testament van Nobel verbonden wordt met het toekennen van de prijs: 'Het werk van Timmermans mag aanspraak maken op die hooge vereering, omdat het heelemaal ligt in de idealistische lijn, die de stichter van den prijs aan de kandidaten voorstelt.'

     Hij wijst er verder op dat nog geen enkel Nederlands schrijver, 'noch in België, noch in Holland' die hoge onderscheiding gekregen heeft en is van oordeel dat de vriendschapsbanden die onlangs 'door een vorstelijk huwelijk tusschen Zweden en onze gewesten werden geklonken' (Astrid en Leopold waren in november 1926 gehuwd) verstevigd zouden worden door het verlenen van deze Nobelprijs.

     Belangrijker dan deze brief is wat professor Boon genoemd heeft Nota over Felix Timmermans. Verder voegde hij bij zijn brief een lijst van publikaties (Titels in het Nederlands met een Engelse vertaling) en een lijst van de vertalingen in verschillende talen. Op 14 januari 1928 heeft hij dan nog eens een Engelse vertaling van zijn brief en van de nota over het werk van Felix Timmermans aan de Zweedse Academie verzonden.

     Het deskundige advies dat Arnold Norlind in 1928 op verzoek van het Nobelprijscomité opstelde, is het uitvoerigste dat er over Felix Timmermans geschreven is. In de officiële versie is het nl. 14 bladzijden lang.

De schrijver, Arnold Norlind (1883-1929), was enkele jaren docent in de aardrijkskunde aan de Universiteit te Lund, maar is vooral bekend als essayist (essays over Dante, Hölderlin, Novalis, Walt Whitman, naast lyrisch-mystieke overwegingen) en als vertaler van Dante. Zijn broer Ernst Norlind (1877-1952) is de bekende kasteelheer van Borgeby, waar o.a. R.M. Rilke en Frederik van Eeden zijn gasten waren.

     Uit zijn opstel over Felix Timmermans blijkt dat hij Nederlands kende en zelfs op de hoogte was van wat critici zoals Henri Borel, de Vondelkenner Molkenboer of Kloos over Felix Timmermans geschreven hadden. Ook dat hij de populariteit van Pallieter kan vergelijken met die van De kleine Johannes dertig jaar eerder, bewijst dat hij thuis is in de Nederlandse letteren.

Hoofdzaak is echter zijn eigen ontleding van de werken van Felix Timmermans.

Wat hij in het bijzonder als kritiek naar voren brengt, is het tekort aan psychologische diepgang en dan — speciaal naar aanleiding van de bespreking van De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt — de enggeestige katholieke moraal zoals die in deze laatste roman tot uiting komt. Het eerste kan men gemakkelijk in de beoordeling van Arnold Norlind nalezen, maar op het tweede punt wil ik nog even de aandacht vestigen. In het boek over Leontientje stoorden vooral twee dingen de Zweedse criticus. Ten eerste het gebrek aan eerbied voor de intieme sfeer van het gemoedsleven, voor het persoonlijke geheim dat iemand in zijn ziel draagt. De manier waarop Heeroom denkt dat zijn verantwoordelijkheid voor het zieleheil van Leontientje zo ver moet gaan dat hij zich die brief mag toeëigenen, is in Zweden onaanvaardbaar. Dat begrijpen wij nu ook beter dan 70 jaar geleden. Het tweede feit dat onze Zweedse criticus haast bespottelijk voorkomt, is dat de pastoor het offer en de dood van Leontientje alleen maar ziet als een middel om zieltjes te winnen.

     In het advies van het Nobelcomité komt dit laatste punt wel niet terug. Men mag er echter wel van uitgaan dat het de leden van de Zweedse Academie zal hebben beïnvloed.

Het verwijt van gebrek aan psychologische diepgang vindt men er wel terug in de opmerking dat het werk van Timmermans menselijke diepte mist. Ook vindt men de zinnelijke lust en panische extase in Pallieter overdreven.

Arthur Boon en Paul Sobry
 

Paul Sobry draagt Felix Timmermans voor als kandidaat voor de Nobelprijs.

     De beweging die Marcel Cordemans op touw gezet had om te ijveren voor een Nobelprijs had de eerste keer dus geen resultaat opgeleverd. Het terrein wordt blijkbaar echter wel voorbereid om het nog een tweede keer te wagen. Er worden bijv. boeken gestuurd aan Nobelprijswinnaars zoals Sigrid Undset en Selma Lagerlöf om het werk van Felix Timmermans beter bekend te maken. Selma Lagerlöf is bovendien lid van de Zweedse Academie. De brief die Sigrid Undset schrijft op 24 januari 1933 en het kaartje dat Selma Lagerlöf verzendt op 25 januari 1933, getuigen daarvan.

     De brief waarin professor Paul Sobry van de Leuvense Universiteit Felix Timmermans voordraagt als kandidaat voor de Nobelprijs, draagt als datum 25 januari 1940. De brief is nu in het Duits gesteld, maar bevat niet veel argumenten om de kandidatuur te staven. Er staat eigenlijk alleen: 'Herr Felix Timmermans ist zweifelsohne der weitaus bekannteste flämische, wenn nicht belgische Schriftsteller der Gegenwart, und geniesst europäischen Ruhm.'

En verder nog: 'Es ist mir als dem Vertreter der flämischen Literatur an der Universitat Löwen eine besondere Herzens- und Ehrenangelegenheit diesen Vorschlag bei dem Nobelpreiskommittee (sic) für Literatur einzubringen'. Bij deze brief werd alleen een lijst van publikaties en vertalingen gevoegd. In het archief van de Zweedse Akademie wordt bovendien een blad bewaard met veertien titels van boeken in Duitse vertaling, die door P. Sobry werden opgestuurd en waarvan de ontvangst op 2 april 1940 werd bevestigd.

     In 1940 krijgt Hans Reutercrona de opdracht zijn oordeel over het werk van Felix Timmermans neer te schrijven. Docent H. Reutercrona is mij alleen bekend als medewerker aan verscheidene Duits-Zweedse woordenboeken (het grootste daarvan Tysk-svensk ordbok, 1932, omvat meer dan 2878 blz.). Aan zijn rapport is ook duidelijk te zien dat hij Timmermans in het Duits gelezen heeft. De namen van figuren uit de romans heb ik in de Nederlandse vertaling uiteraard hun oorspronkelijke naam teruggegeven.

Een onnauwkeurigheid over de verhouding tussen Het hovenierken Gods en De harp van Sint Franciscus heb ik daarentegen laten staan.

     De lof van Reutercrona voor Boerenpsalm klinkt oprecht en overtuigend. Aan de andere kant herhaalt hij de kritiek van A. Norlind wat betreft het tekort aan psychologisch inzicht, maar alles samen genomen is zijn oordeel positiever. Hij ondersteunt volmondig de voordracht voor de Nobelprijs.

     In het advies van het Nobelcomité wordt eigenlijk duidelijker dan in het verslag van Reutercrona beklemtoond dat het tekort aan psychologische motivatie samenhangt met iets essentieels in de kunst van de auteur : het sprookjesachtige. Wij mogen hier gerust verduidelijkend aan toevoegen dat het eigen is aan de kunst van Felix Timmermans dat hij wars is van het uitrafelen van individuele gevoelens en de voorkeur geeft aan het ongecompliceerd volkse en algemene menselijke dat a.h.w. vanzelf naar een ethisch-religieus, eeuwig perspectief leidt.

Toch neemt ook nu het Nobelcomité een afwachtende houding aan.

Hjalmar Hammarskjöld draagt Felix Timmermans voor als kandidaat voor de Nobelprijs.

    Jammer genoeg is bij het voorstel van Hjalmar Hammarskjöld zoals gezegd zelf lid van de Zweedse Academie geen motivering gevoegd, waaruit zou blijken waarom hij Felix Timmermans als kandidaat voorstelt. Maar het klinkt wel aannemelijk dat hij ontevreden moet zijn geweest omdat de auteur het jaar te voren de Nobelprijs niet toebedeeld werd. Overigens draagt hij niet alleen Felix Timmermans voor. Op zijn met de hand geschreven briefje, gedateerd 31 januari 1941, staat eenvoudig: 'Voor de Nobelprijs in de literatuur voor 1941 stel ik voor J. Huizinga, Felix Timmermans, Gabriella (sic) Mistral'.

     Het is mogelijk dat de toen op enkele dagen na 79-jarige Hjalmar Hammerskjöld door zijn jarenlange contacten met Den Haag bijzondere belangstelling voor de twee genoemde Nederlandstalige auteurs gekregen heeft. Hij was hoogleraar en staatsman, en als internationaal erkend rechtsgeleerde verbonden aan het Permanente Hof van Arbitrage in 's-Gravenhage.

     Hans Reutercrona krijgt nu de ondankbare opdracht twee minder belangrijke werken te bespreken, die tot dusver nog niet aan bod gekomen zijn. Het is werkelijk jammer dat hij zijn argumenten van het vorige jaar niet meer kracht kan bijzetten.

Het Nobelcomité blijft bijgevolg bij een herhaling van zijn afwachtende houding.

******