Felix Timmermans : Hoe het begon.xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

Uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

                Wij huldigen in Timmermans den grooten kunstenaar, die de goedgeefschheid van het Vlaamsche gemoed doen uitblinken heeft. In « Pallieter » leerde hij ons weer lachen, in «Boerenpsalm» louterde hij die smeiïge maar bratte uitgelatenheid, tot een wijzen glimlach van levensbegrijpen en -aanvaarden. Op die manier heeft hij een trek van ons volkskarakter blijvend in het licht gesteld. Bij de erkenning van die verdienste, danken en wenschen wij hem van harte geluk.

André Demedts.

In 1928 verscheen bij J. B. Wolters, Groningen - Den Haag, en de N.V. Standaard-Boekhandel, Antwerpen – Brussel - Leuven, een studie over Felix Timmermans van Theo Rutten.

In de inleiding tot dit werk schrijft de auteur :

« Hoofdzakelijk beperkten wij ons tot de Vlaamsche letterkunde omdat 't Icven, 't karakter en de aard van de mensen in Zuid-Nederland toch wel 'n eigcn stempel hebben gedrukt op de literatuur die uitstraling en afspiegeling is, en vooral omdat 't hier geldt kunst die, niet naar nieuwe wegen zoeken, rechtstreeks is uit 't volkshart. » (blz. VII).

En, gaat hij verder op dezelfde bladzijde : toch zal menigecn onze waardeering misprijzcn en in Vlaanderen wellicht meerderen. Hen vragcn we, alvorens de lezing (van het boek) te beginncn : Hebt ge U zelf, om zuiver te oordeelcn, tot geschikheid gebracht door Uw voorliefde te corrigeeren — Uw teveel in ontvankelijkheid in waardeering voor bepaalde factoren, onderwerpen en gebieden van 't leven — en door U open te stellen voor wat u oorspronkelijk niet na ligt ?.. Doet men dat, dan zal men in Vlaanderen, dat in hevige drang naar eigen kultureele ontwikkeling naar zuiverheid en eenheid van taal, streeft naar de toekomst, waarin de jongeren reeds ademen, algemeen nog waardeeren kunnen 'n Timmermans, die op 't laatste oogenblik, voor dat de nieuwe tijd er zijn zal, joviaal, in vereerende liefde voor zijn schoone land en zijn mensen, en met gretigheid in volkse en boertige trekjes, enigszins idealiserend de kinderlijke goede oude tijd beschouwt, en rustig, kleurig en vertelselachtig de ruwe volksziel geeft der brede lagen onder de beschaafden, typies streekbepaald met 't dialekties volkswoord.

Na te hebben gehandeld over « De Vlaamsche Letterkunde en Felix Timmermans » en over zijn Medewerkers en « Lier en 't populaire element bij Timmermans », spreekt Rutten over «Zijn meesters». En, zegt hij op blz. 44 en volgendc :

« Wat te voren in Felix aanwezig was, sprak hem aan. In de jeugdperiode kon hij zich niet vrijmaken van de invloeden die kwestie van bewondering zijn. Zo heeft ook de geest en de techniese uitdrukkingswijze van de tijd zijn werk gekleurd. Als ieder Vlaamse jongen had hij Conscience gelezen en verder August Snieders, Tony Bergmann, Jan Van Beers, en "Wouters Jonge Jaren" van Omer Wattez. Hun stempel staat op zijn eerste pennevruchten, tussen 1901 en 1904. 't Waren liefdesgedichten : « Bottende Loverkens, Prozastukken, Herinneringen, Schetsen en Gedachten. Uit ’t verleden. Rond de Kachel. Vertellingen van gulden dromen», en een tooneelspel dat «Miskend» moest heten. De liederen « Aan den Vlaamschen Leeuw», « Aan 't vaderland », voor eigen rechten en zeden en taal, ontbraken niet in z'n heldhaftige jongelingsjaren. Naar 't woord van Leopold I : « De taal is gansch ’t volk », heette z'n eerste gedrukte stuk, dat in 'n provinciaal dagblad : «De Nethegalm», (Westerloo, 1904) verscheen. Al 't andere is in de Rommelkas bewaard gebleven.

't Is jeugd romantiek en sentimentalisme, rederijkerij en gemoedelijk realisme; 't zijn produkten van 'n dromende beschouwing over 't tragiese gevalletje dat botst op 't half-komies van 't niet-begrijpend kinderlijke ; van belangstelling voor 't kleine, 't ongeachte en voor typiese eenvoudige mensen ; alles reeds kenmerken van Timmermans, de bekende »

— « In 1904, zijn 18de levensjaar, «valt hij overhoop» door het zien van Brueghel.

Kort daarop krijgt hij werk van Streuvels in handen « en valt daardoor nog meer overhoop».

't Zevental novellen « Uit Nauwe Stegen », die hij onder invloed van Streuvels schreef zijn de eerste symptomen van Pallieter, Hij vertelde erin van drinkende en tierendc loters, van misvormde karakters, van 't ellendeleven van verachte mensen. « die men had laten opwassen lijk een doornstruik in een bosch, die tiert en schiet omdat de natuur 't zoo wil ». Hij trachtte zich de schilderende beschrijvingstrant van Streuvels eigen te maken.»

« In niemand zou Timmermans meer zichzelf vinden dan in Brueghel-de-Oude. Met z'n hang naar 't tragi-komiese was hij verwant aan deze fantast-tragicus, en zijn regionalistiese instelling — want hij dweepte met de Vlaamsche of beter de Brabantsche traditie — vond een wegwijzer in zijn schilderwerk.»

« Naast Streuvels en Brueghel heeft de jonge Timmermans nog de dichtersvoorgang gehad van Omer K. De Laey. Hierdoor werd zijn romantiek gelouterd. Deze tien jaar oudere De Laey wiens droom 't was in 't land van Fra Angelico 'n Brueghel te wezen, was dus zeker 'n goed leermeester voor de jonge satyrieke Lierenaar, die 't 'n lust was met de typiese details en malse kleuren smakelijk te schilderen. Vooral de vorm van die korte ruw-gezonde verzen in de bundel « Van te Lande » viel in z'n smaak. Gedichtjes die hij al gemaakt had, ging hij nu nog eens omwerken en in zijn vorm gieten. Volgens Timmermans' eigen getuigenis heeft hij er veel mee geleerd; 't was 'n «zuiveringswerk voor zijn romantisme». Onder dezen invloed stonden de eerste gedichtjes, die hij gepubliceerd heeft.

            Onder 't pseudoniem Polleke van Meer verschenen ze sinds 1905 in 'n lokaal « kunst- en letterlievend weekblad », waarvan hij regelmatig medewerkcr was, ook met schetsen en kunstkritieken. Ze hadden zulk succes bij het Liers «artistiek» publiek, dat de uitgever ze de verzameling waard vond en in 1907 gebundeld aanbood, ondcr de titel « Door de Dagen », als Nieuwjaarscadeau aan de abonnés. Deze kleine gedichtjes — eveneens enkele versjes die hij elders publiceerde — zijn vooral natuurstemmingen, berijmde schiderijtjes, «alleen maar gezien, te arm weergegeven». zei Timmermans zelf. Ze zijn kinderlijk van tekening, populair in de uitbeelding met de stemming van vertrouwde gemoedelijkheid. De Laeyse syncopen, dor en zielloos door boekentaal zijn ze menige keer. Merkwaardig zijn ze vooral, omdat men er reeds duidelijk de schrijvcr van Pallieter in herkent, waarin de visie dezelfde is gebleven, de uitdrukking zich gelouterd heeft. Zo onder meer 't volgende :

          Sneeuw

            Zwijgend traag als was het aarzlen,

            zijgen d'eerste vlokken, lijk

            witte bloemkens zonder stengel,

            uit het grauwe wolkenrijk.

            't Zwarte land wordt tooverachtig,

            met een wit tapijt bedekt,

            zuiver wit als zwanepluimen

            dat zich eind en verre strekt.

            Een paar musschen op een stroodak

            met het kopken in hun veer,

            tegeneengedrumd en rillend

            kijken naar dat triestig weer.

            Lijk een zwarte stip gaat ginds een

            wijfke op het wegelkijn,

            en de sneeuw valt op heur lijf en

            maakt heur «cloche» lijk hermelijn.

            't Menschke treedt een huiske binnen,

            en langs waar ze heeft gegaan,

            blijft een kronkelende wegel

            waarin duizend voeten staan.

Hoe hij die laatste strofen later als gerijpt schrijver zal geven, lezen we in Pallieter 't hoofdstuk « Sneeuw »

« Ze zagen slechts, op heel hunnen weg, een oud, zwartgekapmanteld vrouwken dat met een bussel sprokkelhout voortsukkelde, in de sneeuw. 't.Was één lange stippelpunt dat vanuit het bosch in groote kromming achter het wijfken liep.»

«Wat aanvankelijk niet meer was dan onschuldige liefhebberij werd ernstige bezigheid voor z'n onevenwichtige jaren ; hij... wilde leven voor de vreugd en de vrijheid.»

Evolueerend groeit in hem in sterkte, zijn drang en hang naar 't mystiekerig vreemde.

De tekenen hiervan zien we in 'n paar verzen van 1906.

Zoo onderandere in :

          De Keersen.

            Holierondijn, Holierondijn,

            doorwandelt al de zalen,

            Holierondijn, Holierondijn,

            komt al de keersen halen.

            De ruime zalen zijn bezet

            met aangestoken keersen,

            maar hunne vlammen kunnen niet

            den dikken donkren beheerschen.

            't Zijn kattenoogen, solfergroenen

            wat deze keersen dragen.

            Holierondijn, Holierondijn,

            die kan dit niet verdragen.

            En daarom komt die late man

            al deze keersen halen ;

            hij dooft hun vlammen een voor een

            en donker zijn de zalen.

            En als dan alles donker is

            lijk in een bronzen vaze

            pijpt langzaam, Holierondijn,

            op een doedelblaze.

            De.tonen brommen eendig weg

            en slijpen langs de gangen

            en blijven in de nissen van

            de doode zalen hangen.

Het gedicht « Sneeuw » werd dan verder in « Pallieter » uitgewerkt :

Maar in den nacht voor Kerstmis was de Sneeuw gevallen, zacht en ongezien, in dikke, vette vlokken, aanhoudend en menigvuldig, tot het morgen wierd...

Pallieter, die nog van niets wist, was het eerst wakker geworden. Zijn eerste gedachte was aan Marieke, die schoon en rustig in zijn arm sliep, wakker te kussen, maar een wittigheid sloeg hem plots in de oogen, hij zag naar 't open venster en zie! de tak van den notenboom die zich altijd zoo zwart tegen de lucht afteekende, was glinsterend wit van sneeuw. Pallieter liet een kreet. Hij wipte zich op zijn hukken. Heel de wereld was besneeuwd! God, o God! Geestdriftig sprong Pallieter over Marieke uit het bed en liep naar het venster ; een goede kou sloeg hem in 't gezicht. Hij kon niets zeggen van aandoening en geluk. Sneeuw, sneeuw, overal witte dikke sneeuw! De verten, de velden, de hagen, de waterwegen, de boomen, hoeven, wegen en straat, alles was wit en blank versch uit den hemel gevallen, met al de frischheid en de jongheid van een kind!

En die witheid deed alle geruchten zwijgen en gaf een stilte van een kerk over heel de wereld. Pallieter had die heerlijkheid in eenen oogopslag gezien ; zijn hert sprong op, juichend schoot hij zijn broek aan en holde van de trap roepend : « Het Geluk, het Geluk! »

Hij wierp de deur open en wou de sneeuw inrollen, maar ach, 't lag daar zoo maagdelijk om zelfs door geen musschenpootje geschonden te worden.

« Eén moet toch den ieste zijn, » zei hij, sloeg een kruisken, en buitelde door de mollige, koude tapijten, sloeg en stampte er in, lijk een zwemmer doet in 't water.

Loebas baste. Pallieter stak zijn pijp aan en zette zich van voor. De zweep kletste, de bellen rinkelden en daar reden ze door het volle witte land.

De boomen schoven voorbij, de witte velden draaiden, en Charlot hield zich stevig vast, vol vrees, aan Marieke.

Rap reden ze door de sneeuw 't gaf geen geluid 't was zoet aan 't hart, en als wandelen drijven, waaien op de lucht.

Alles wit, alles wit, boomen, wegen en veld, en daarboven, vast en gesloten, de grijze hemel. De hoeven zaten in den sneeuw verloren, geen menschen te zien, hier en daar 'n koolzwarte kraai, die ergens neerstreek op het veld.

            Na een kwartierken kwamen ze aan de mastebosschen en de heide die aan den Noordkant der Nethe zoo maar seffens begint, terwijl langs den Zuiderkant Brabants vette velden zich uitstrekken. Hei, de mastbosschen in den winter! Hoe schoon en heilig-plechtig was het hier! De mastboomen die, om zoo te zeggen, hunne breede armen buigend strekken om den sneeuw op te nemen. En waar ze bijeen stonden en bosschen, oneindige bosschen vormden, waar niet anders te zien was dan besneeuwden grond en besneeuwde masteboomen, voelde men zich als in een kerk.

Dat was daar in die roerelooze, ongekende stilte om te bidden ! Soms bleven ze stilstaan, de drie, luisterend naar die stilte die het bosch beving, en dan waren ze zoo klein van hart en zoo vol diepen eerbied, dat ze onwillens niet verder rijden durfden of er moest eerst van uit de stille, witte boschdiepte een vogel lachen, of Beyaard zijn bellen doen rinkelen.

Die zingende bellen als Beyaard liep! Dat was een groot klankenfeest over de stille, besneeuwde heide. 't Was of overal bellen klingelden ; het rinkelend zilveren geklank liep over de witte vlakten, het bleef in de bosschen hangen, het tuimelde, het regende uit de boomen. De kruinen waren ermee gevuld. De witte landen zongen.

Ze zagen slechts, op heel hunnen weg een oud, zwartgekapmanteld vrouwken dat met een bussel sprokkelhout voortsukkelde, in de richting van een ver, klein hutteken. Overal waar ze gegaan had, gaapten hare voetsporen in den sneeuw. 't Was een lange stippellint dat vanuit het bosch in groote kromming achter het wijfken liep.

            Hoe genoten ze van dat rijden in de slee, glijdend over den malschen, molligen sneeuw, omringd van wit wit, belgerinkel en heilige natuurstilte! 't Was een feest! Het kwam aan de ziel!

En hij stond recht, Pallieter, recht van ovematig geluk, en soms liet hij honderd knallen van zijn zweep naar de verre einders loopen, of zong de strofe van een machtig lied. Loebas liep vooruit en baste naar groote kraaien. 't Was stil op 't dorp, dat een kring rondom het kleine maar hooggetorend kerkje vormde. Het kerkje in rooden steen met witte banden, stond er liefelijk midden in, met zijn witte kap en besneeuwde galmgaten. Het was overal om ter stilste, de levenden waren zoowel vergeten als de dooden, wier zwerte, scheeve kruiskens nevens den kerkmuur nip opstaken uit de sneeuw.

            De klok bromde tien slagen door de lucht, en de klanken hommelden verre weg over de daken en de velden. Pallieter wilde van daar hoog de velden zien. Terwijl de vrouwen rond de roode stoof zaten en vertelden met de waardin over den strengen winter, zocht Pallieter den koster, een schoenmaker met een houten been. Het kostte veel moeite eer de vent toestemde, maar het geld won.

Ze klommen beiden op den killen steenen wenteltrap, kropen door doffig balkwerk voorbij de twee klokken, die verlicht werden door de galmgaten. Dóór de latten zag Pallieter de witte wereld onder hem, besneeuwde hoeven, bosschen en ver in de verte andere kerktorens.

Maar hij wilde hooger, en boven in den top van de steile spits wierp hij een houten deurken open en God! de aarde opende haar ziel!

            Vlak onder hem lag de kleine kom van 't dorp, met zijn door palmhagen gescheiden hofkens en de ééne straat, die uitliep in het opene veld, dat zich, uren ver, wit uitstrekte met bosschen, vlakten, waterloopen, eenzame huizen, traagdraaiende molens, kasteeltjes, boomenbeplante wegen en andere dorpen, tot ginder heel, heel ver, waar de besneeuwde heuvelen van Grobbendonck zich wazig afteekenden op de loodgrijze lucht, die zwaar en roerloos over de witte wereld stond!

Het menschelijk leven was nauw te bespeuren in al die witheid en telde niet meer.

Een schaarsch zwart ventje op het land of op een grachtbruggesken, en een wagen op den steenweg. O, heel de witte, witte wereld! Hij was er niet meer als noodig om te groeien, te leven en leven te geven, maar als om niets anders te doen dan schoon en wit te zijn.

En heel het land was stil lijk de sneeuw zelf.

Vervoerd riep Pallieter :

« De aarde bidt! Laat alle klokken los! »

« Neeë, nee! » zei de koster, die dat hoorde, « er is vandnag niks te doen, morge. » Maar Pallieter liep naar beneden, naar de klokken, zette zich op den houten balk, duwde en duwde ; en de klok begost te zwieren, de klepel ronkte tegen het brons, nog een klank, en plots was het in vollen gang. Het klokkengelui vulde de torenkamer en viel langs de galmgaten over de wijde, witte wereld met een zot gejubel. Pallieter was lijk dronken, de klanken gonsden en ronkten door hem heen, en bij elk omhooggaan zag hij door de galmgaten de wereld wit in sneeuw!

************