OVERZICHT VAN DE WERKENxml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

OVER

 FELIX TIMMERMANS

     «Iets uitvoeriger dan thans heb ik geschreven dat de grote faam van Timmermans dagtekent van en is gegroeid met het sociaal-socialisme en nazisme, en teniet zal gaan met datzelfde nazisme of sociaal-socialisme, Dat was, is en blijft mijn standpunt».

Die woorden schree£ F. V, Toussaint van Boelaere in «Parool» van 26 Januari 1947. Dat was twee dagen na het overlijden en twee dagen voor de uitvaart van Felix Timmermans. De keus van het ogenblik om dat te schrijven typeert de mens.

Niet lang daarna overleed F. V. Toussaint van Boelaere zelf en het weekblad, waarin de tekst voorkomt, is inmiddels ook verdwenen. Ondertussen heeft de tijd reeds een deel van zijn work verricht en past wellicht een rustige terugblik.

     Het zou niet moeilijk vallen de stelling van Toussaint van Boelaere neer te halen. Dat de faam van Timmermans niet dagtekent van het nazisme was reeds bewezen, toen Toussaint zijn misdadige aanvallen op Timmermans inzette. Dat die faam er niet mee tenietgegaan is, hoeft evenmin een betoog. De herdrukken van zijn werken en de nieuwe vertalingen in Amerika, China, Japan, Indie, Oost- en West-Duitsland weerleggen die stelling in voldoende mate. We kunnen er ons bij beperken slechts even te wijzen op de opvattingen van Toussaint van Boelaere over literaire critiek. In een zeer waarderende bijdrage over « Ik zag Cecilia komen » liet hij zich in 1939 immers het volgende ontvallen : «Tussen een roman van Aldous Huxley en een van Simon Vestdijk doet de lectuur van Timmermans' jongste werk « Ik zag Cecilia komen » weldadig aan - hoe scherp men ook het gevoelen heeft dat men, in andere omstandigheden, b.v. indien men slecht gehumeurd was, datzelfde werk voor onbenullig zou kunnen doodverven» (1). Laten we dus eenvoudig de latere uitspraken van Toussaint over Timmermans en zijn werk aan zijn slecht humeur wijten - om niet van naijver of broodnijd te spreken.

     Over Toussaint van Boelaere wilden we het trouwens niet hebben in deze bijdrage, maar we konden niet nalaten zijn geval even aan te raken, omdat hij met zijn ongerechtvaardigde aanvallen op Felix Timmermans reactie verwekte, welke mede de aanleiding is geweest tot het publiceren van een paar der werken welke over Felix Timmermans na zijn dood verschenen.

Drie der werken sedert zijn dood over Timmermans gepubliceerd, zijn geschreven met het doel hem in zijn eer te herstellen. Met dat doel schreven Maurice Gilliams, Mark Edo Tralbaut en Ernest Van der Hallen over hem.

In zijn « In Memoriam Felix Timmermans » (2) publiceerde Maurice Gilliams een bijdrage, welke reeds in het «Nieuw Vlaams Tijdschrift» (3) verschenen was en de lijkrede, welke hij uitsprak bij de uitvaart van de schrijver, op 28 Januari 1947.

Gilliams heeft in zijn essay getracht Timmermans als literator in zijn eer te herstellen, door de nadruk te leggen op de waarde van werken als Pallieter, Het Kindeke Jezus in Vlaanderen, Juffrouw Symforosa en Boerenpsalm. Op de subjectieve en niet steeds duidelijke manier hem eigen heeft Gilliams zijn waardering voor het werk van Timmermans onder woorden gebracht op een ogenblik waarop er in een bepaalde groep van letterkundigen een neiging bestond om van de voor hen gunstige omstandigheden gebruik te maken om de waarde van Timmermans' werk om niet-literaire redenen te betwijfelen en die twijfel te verspreiden. Dat is de verdienste van Maurice Gilliams en het past hulde te brengen aan de moed die er toe voor nodig was om dat te doen, vermits het ons niet onbekend is dat Gilliams daardoor vrienden verloor, ofschoon hij er ook door won.

(1) OnzeTijd, IV (1939), blz. 67.

(2) MAURICE GILLIAMS : In Memoriam Felix Timmermans 1886-1947, 39 blz., Uitg. Orion, Antwerpen, (1948).

(3) Nieuw Vlaams Tijdschrift, I (1947), blz. 1245-1259.

     Uitvoeriger dan Gilliams schreef M. E. Tralbaut over Timmermans (4). Ons oordeel over dat werk hebben we vroeger reeds uitgesproken (5). De tijd heeft onze mening dienaangaande niet gewijzigd. Integendeel. Ook Tralbaut wou Timmermans, en dan hoofdzakelijk de mens, in zijn eer herstellen. Dat doel was prijzenswaardig, maar de middelen welke hij gebruikt heeft om dat doel te bereiken zijn heel wat minder. Prof. Muls heeft kort na het verschijnen van «Zo was de Fee» het werk van Tralbaut «een duurzaam monument» genoemd (6).

Dat oordeel konden en kunnen wij niet onderschrijven.

Op 24 Januari 1947 overleed Felix Timmermans en op 4 April 1947 was het werk van Tralbaut, dat 318 blz. telt, voltooid. Wie zou binnen zulk tijdsbestek een duurzaam monument kunnen optrekken? Een monument kan trouwens nooit duurzaam zijn, indien geen duurzaam materiaal gebruikt wordt. En dat was ook niet het geval bij Tralbaut. Een deel van dat materiaal is de stijl en de taal waarin het werk geschreven is. Welnu, het werk is geschreven in een stijl, die weliswaar vlot is, maar vooral slordig. Tralbaut heeft getracht zijn werk op te smukken met een reeks aanhalingen, welke dikwijls te pas, maar ook dikwijls te onpas worden aangewend. Het boek wemelt van cliche's in de aard van «last but not least». En wanneer men er toch kost wat kost aanhalingen uit vreemde talen wil bijsleuren en er mee poseren, dan zou men best de meest elementaire spraakkunstregels van die talen eerbiedigen en b.v. niet schrijven «nicht unter die Laterne Marlene!», maar «unter der Laterne» en niet «tod siegte», maar «tot siegte».

     Is de vorm van het werk slordig, de inhoud is evenzeer voor critiek vatbaar. Indien de auteur de grenzen van zijn doel, Timmermans in zijn eer herstellen, niet had overschreden, zou hij niets dan lof verdiend hebben. Waar hij echter getracht heeft dieper door te dringen tot het wezen van de schrijver en de mens, heeft hij gefaald. Hij kende Timmermans niet intiem genoeg om het recht te hebben te schrijven : «Zo was de Fee». Zo verdedigde hij met overtuiging de thesis als zou Felix Timmermans een pessimist geweest zijn. Indien we die thesis moesten aannemen zouden we verplicht zijn onze interpretatie van zijn gans werk te herzien, want om de geest, de betekenis en de bedoeling van een letterkundig werk te vatten is het nodig de geest te kennen waarin het werd geschreven en het wezen van de schrijver zelf te kennen.

(4) MARK EDO TRALBAUT : Zo was «de Fee»... Herinneringen aan Felix Timmermans, 318 blz., Uitg. Die Edele, Antwerpen, (1947).

(5) Bibliogids, IV (1948), blz. 327-328.

(6) In een recensie in Dietsche Warande en Belfort, Met 1948, blz. 252.

     Was Timmermans een pessimist, zoals Tralbaut wil aantonen ? We hebben onze eigen opvatting in verband hiermee getoetst aan de mening van de gezinsleden en meest intieme vrienden van de schrijver en we konden daaruit niet besluiten dat hij een pessimist zou geweest zijn. Ook in zijn werk konden we dat niet lezen.

Een van de vele bewijzen van het tegenovergestelde vinden we zeer duidelijk in «De Familie Hernat». Timmermans laat op de vraag : «Karnol, ik vraag mij af, waarom we leven» het volgende antwoorden : «Omdat we altijd denken, 't zal wel beter worden» (7).

Spreekt Tralbaut zelf zijn eigen theorie trouwens niet tegen, waar hij schrijft: «Nooit geloofde hij ook maar een onderdeel van een sekonde, dat men hem kwaad ging willen of verontrusten»? (8)

Reageert een pessimist aldus ? Indien we de thesis van Tralbaut verwerpen, wil dat evenwel niet zeggen dat we Timmermans wensen te vereenzelvigen met de PaHieter, zoals de meesten zich, ten onrechte trouwens, die figuur voorstellen, als een dagenmelker, welke onbekommerd en probleemloos door het leven ging en er enkel zou op uit geweest zijn zoveel mogelijk te genieten.

(7) FELIX TIMMERMANS, De Familie Hernat, blz. 265.

(8) M. E. TRALBAUT, Zo was «de Fee»..,, blz. 235.

We zijn het zelfs niet eens met wat Ernest Van der Hallen getuigde in het werk dat we hieronder zullen bespreken : «Hij voelde geen heimwee naar het verleden, want neiging tot melancholie was hem altijd geheel vreemd geweest» (9). We menen eerder met Maurice Gilliams, welke de thesis verdedigde, dat de weemoed van Timmermans aanleiding gaf tot lachende beelden, te mogen aannemen, dat hij een «soms benijdenswaard evenwicht» tussen optimisme en pessimisme had tot stand gebracht. Weemoedige trekken duiken in gans het werk van Timmermans op, maar de slotsom van zijn gans œuvre is toch de zekerheid, dat het leven spijt alles waard is geleefd te worden.

Dat is de boodschap van een mens die geen pessimist was.

     De derde schrijver welke Timmermans in zijn eer wilde herstellen, was Ernest Van der Hallen, zoals Jowan De Kever in zijn «Voorwoord» uitdrukkelijk mededeelt. Het eerherstel van een stadgenoot ditmaal. De schrijver voltooide zijn essay op 1 December 1947, nauwelijks drie maanden voor zijn dood. Zijn werk verscheen dan ook posthuum.

In zijn inleiding stelt hij de vraag : «Hoe zag de boekenlezende burger de figuur van Felix Timmermans ?» Hij zag hem als een prettig, geestig man, vlot en gezellig in de omgang, als een levensgenieter, als een ietsje te joviaal en te oppervlakkig voor de gecultiveerde Noord-Nederlander, enz. In hoever dit beeld beantwoordt aan de wezenlijke Timmermans, maakt de essentie uit van dit essay.

     Achtereenvolgens bekijkt hij Timmermans als mens, als kunstenaar, als christen, als Vlaming en als vriend en hij eindigt met «De Laatste Ren» van de eenzaam gestorven dichter te beschrijven. In de mens waardeert hij vooral de hartelijkheid, de gevoeligheid en de eenvoud, van de kunstenaar de hoofdzakelijk lyrische en picturale waarneming, het volkse en het levensechte, ondanks het feit dat hij niet «tijdsverbonden» was. Bij de behandeling van Timmermans als christen noemt hij het merkwaardig, dat, wanneer men na «Adagio» even «Pallieter» in de hand neemt, men niet eens de indruk ondergaat «dat er binst de haast veertig jaren die tussen beide boeken liggen veel gebeurd is». En hij voegt er aan toe: «Want de man die zwolg in het overdadig festijn van het leven der zinnen kende reeds de betrekkelijkheid van de vreugde der verrukking om de gestalte der aardse dingen, en hij kon schreien van vreugde en ontroering wanneer de adem van het eeuwige en van het mysterie deze dingen beroerde, wanneer de stilte die de stem van God is over het avondlijke landschap gespannen stond, wanneer de sterren te werken (10) stonden in de ontzaglijke afgronden die tussen hemel en aarde zijn» (11).

     Ofschoon veel meer bescheiden van opzet en omvang dan dat van Tralbaut, heeft Van der Hallen met dit werk een stijlvolle en voorname gedenksteen aangebracht ter nagedachtenis van Felix Tim­mermans. We menen zelfs dat deze bladzijden tot de beste behoren uit het ganse werk van Van der Hallen. Dat wil niet zeggen dat we zijn beoordeling van Timmermans onder menig oogpunt als definitief aanzien. Zo zijn we het niet eens met zijn bewering, als zou Timmermans nooit gepiekerd hebben over de dood en de uitersten, vermits we uit gesprekken met de schrijver het tegengestelde konden opmaken, wat trouwens in zijn werk, vooral sedert «Ik zag Cecilia komen» duidelijk is gebleken.

De ondertitel «Herinneringen aan Felix Timmermans», welke Tralbaut gebruikte, is de hoofdtitel van het werk dat Renaat Veremans over zijn betreurde vriend schreef (12). Als dusdanig zijn trouwens ook de werken van Lia Timmermans (13) en Felix Heidendal (14) opgevat.

(9) ERNEST VAN DER HALLEN: Felix Timmermans, 51 blz., Sleutelbloem-reeks, Uitg. De Koepel, Nijmegen — Zonnewende, Kortrijk, (1948), blz. 45.

(10) We vermoeden dat we hier met een druikfout te doen hebben en de schrijver «wenken» heeft bedoeld.

(11) ERNEST VAN DER HALLEN, Felix Timmermans, blz. 28.

(12) RENAAT VEREMANS : Herinneringen aan Felix Timmermans, met bijdragen van Ernest Claes, U. Van de Voorde, Lode Baekelmans, O. Van Rompay, G. Bomans, K. Jacobs, H. Schneider, E. Bernouilli, A. Schaer-Ris en acht en twintig reprodukties uit het teken- en schilderwerk van Felix Timmermans, 175 blz., Uitg. P. Vink, Antwerpen, 1950.

(13) LIA TIMMERMANS : Mijn Vader, 202 blz. Uitg. Desclee, De Brouwer & Qe. Brugge, 1951.

(14) FELIX HEIDENDAL : Felix Timmermans vertelt. 151 blz., Jeugdreeks van het Davidsfonds, nr 57, Uitg. Davidsfonds, Leuven, 1948.

     Zijn de eerste drie hier besproken werken bij wijze van eerherstel geschreven, deze drie hebben evenmin literair-wetenschappelijke bedoelingen, maar streven er naar aan de hand van persoonlijke ervaringen het wezen van de echte Timmermans in een klaarder daglicht te brengen.

In een onopgesmukte en pretentieloze taal is Renaat Veremans er in geslaagd zijn intieme vriend nader tot ons te brengen zoals hij hem kende. Hij had mogen schrijven : «Zo was de Fee».

Hij schreef over hem met zijn hart en daarom zijn we hem dankbaar. We hadden ook niet meer, en ook niet minder, van hem verwacht. Daarom juist vinden we het spijtig dat de uitgever gemeend heeft een werk dat « af » was te moeten aanvullen met een reeks bijdragen van anderen, die de eenheid van het werk komen verstoren.

De meeste van die bijdragen werden trouwens reeds vroeger gepubliceerd en ze zijn zeer ongelijk van waarde (15). Het werk bevat bovendien nog 26 reproducties van schilder- en tekenwerk van Timmermans. Hierdoor sluit het aan bij het Timmermans-boek dat de blinde Duitse dichter Adolf von Hatzfeld in 1935 pubhceerde (16).

In dit tijdschrift (’t Land van Rijen) hebben we het werk van Lia Timmermans gewijd aan haar vader reeds vroeger (17) besproken. Het boek is een waardevol document en het mag Lia Timmermans als een grote verdienste worden aangerekend dat ze de juiste vorm en de juiste toon gevonden heeft om een trouw, eerlijk en levensecht beeld van haar vader te schetsen.

(15) Het boek bevat o.m. het «Woord vooraf» van Felix Timmermans voor de Duitse vertaling van De Witte. Het dateert van 11 April 1930. Daarop volgt een in 1935 door Ernest Claes gepubliceerde bijdrage over Timmermans. We vinden er ook een rede in van Lode Baekelmans, uitgesproken in 1942, en een verslag over een bezoek van Godfried Bomans aan Timmermans op zijn 60ste verjaardag. Links en rechts werd dus het een en ander bijeengeraapt om het boek een zekere omvang te geven. Naar eenheid, originaliteit of volledigheid werd helemaal niet gestreefd.

(16) ADOLF VON HATZFELD : Felix Timmermans Dichter und Zeichner seines Volkes, mit funfundsiebzig Bildern von Felix Timmermans, 108 Seiten, Rembrandt-Verlag, Berlin, 1935.

(17) cfr 't Land van Ryen, I, blz. 140.

Critische beschouwingen zouden hier ongepast geweest zijn. Die vinden we evenmin in «Felix Timmermans vertelt», door Felix Heidendal uitgegeven in de jeugdreeks van het Davidsfonds. In dit werkje laat Heidendal de schrijver zelf over zijn leven en zijn werk vertellen. Zeer gepast last hij in dat verhaal fragmenten in uit zijn belangrijkste werken, zodat de jeugd tegelijkertijd de schrijver leert kennen en inzicht krijgt in zijn stijl en zijn taal. Dit keurige werkje sluit aan bij het boekje over Timmermans, waarmede Robert De Graeve de auteur in 1935 bij de jeugd inleidde (18).

     In zekere zin sluit ook Karl Jacobs (19) aan bij degenen die over Timmermans hoordzakelijk in de vorm van herinneringen over Felix Timmermans schreven, ofschoon we hier toch ook critische beschouwingen over zijn werk te lezen krijgen. Dr Karl Jacobs, welke verscheidene romans en verhalen van Timmermans in het Duits vertaalde, een paar toneelspelen in samenwerking met hem schreef (20) en hem in zekere zin in Duitsland vertegenwoordigde, deelt in zijn «Woord vooraf» mede, dat hij zijn werk niet heeft opgevat als een literair-wetenschappelijk onderzoek. Daarom laat hij de schrijver dan ook meestal zelf aan het woord, vooral dan in het eerste hoofdstuk, waarin het over zijn leven gaat. Bij het overzicht van zijn werk gaat hij eveneens meestal uit van wat de auteur er zelf over mededeelde. In het derde deel van zijn werk, waarin hij over de mens handelt, leren we Timmermans kennen, zoals hij zich voordeed tijdens zijn voordrachtreizen in Duitsland. Hij legt er hierbij de nadruk op, dat Timmermans een kunstenaar was en geen politieker.

(18) ROB. DE GRAEVE: Felix Timmermans., Letterkundige Jeugdbibliotheek, Uit. H.Stroobandt, Gent. (1935).

(19) KARL JACOBS : Felix Timmermans. Lebensfage und Wesensziige eines Dichters, 250 Seiten, Verlag L. Schwann, Diisseldorf, 1949.

(20) Karl Jacobs schreef in samenwerking met Felix Timmermans : Het Kindeke Jezus in Vlaanderen (toneelstuk), (1938), Pieter Brueghel (toneelstuk), (1943) en De Zachte Keel (1937), dat enkel in het Duits gepubliceerd werd.