Felix Timmermans en Ernest Claes.xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

Door M. Roelants Uit De Telegraaf 16/2/1934                                                                                            

Over regionale kunst en het Voledammisme

     René de Clercq heeft het al opgemerkt, dat de menschen, zooals de schoenen, bij paren gaan. En een heeleboel schrijvers moeten ook onder de menschen worden gerekend. Zoo ben ik onlangs in de gelegenheid geweest om u een typisch paar gelijkaardige schrijvers voor te stellen : Willem Elsschot en Richard Minne. Ik haast mij om hieraan toe te voegen, dat gelijkaardigheid, om het nog duidelijker te zeggen: gelijke geaardheid, geen verschillen uitsluit. Wij zullen het straks gaan zien bij het paar schrijvers, die door het gelijktijdig verschijnen van hun werk, voor een gemeenschappelijke bespreking in aanmerking komen : Ernest Claes en Felix Timmermans, de auteur van De Witte en de auteur van Pallieter, die beiden onder de meest gelezen schrijvers van het Nederlandsch taalgebied moeten worden gerekend, meer nog, die in tientallen talen over het vasteland en zelfs over zee zijn gegaan. Gelukkige auteurs, zonder twijfel. Felix Timmermans meldt zich thans opnieuw aan, nl. met zijn 20e boek. Een bundel verhalen : Pijp en Toebak , terwijl Ernest Claes ons een nieuwsoortigen heilige voorstelt : Kobeke.

     In de politiek van Antwerpen werd destijds gesproken over het mystisch huwelijk tusschen de bruid met den baard, oud-burgemeester Frans van Cauwelaert, en nieuw-burgemeester Cam. Huysmans, huwelijk dat naderhand als zooveel moderne huwelijken jammerlijk werd verbroken.

Frappant is de gelijkenis tusschen dat politiek mystisch huwelijk er het litterair mystisch huwelijk Claes - Timmermans, dat echter nog in de harmonieperiode verkeert: eenzelfde bruid met een baard, Ernest Claes, eenzelfde glimlachende bruidegom, Felix Timmermans, doch in het gul ronde.

     Ernest en Felix — Felix teekent soms prentjes in de boeken van Ernest — voltrokken hun mystisch huwelijk in dezelfde liefde voor de Vlaamsche landelijke bevolking, voor de literatuur met folkloristischen inslag, voor den sappigen verteltrant, voor een mengsel van traditioneel Vlaamschen godsdienstzin en oneerbiedige schalkschheid.

Zij voltrokken hun huwelijk met dezelfde verteedering voor den eetlust en de stevige maag der Vlamingen, met een Bruegheliaansche genegenheid voor vrouwen en mannen, die zonder omhaal aan natuurlijke behoeften voldoen.

     Duizenden lezers hebben pleizier gehad aan het monkelend genoegen, waarmee Felix de deftigheid met het woord "wind" of "scheet" bespotte, wat Ernest "protteke" pleegt te noemen. Felix en Ernest nestelden zich met welbehagen in het hooi en stroo van de kwapoetserijen, de grappen en fratsen van straatjongens en regionale typen.

     Felix werd de verheerlijker van Lier, waartegen Ernest Sichem uitspeelde. Het zou op wedijver hebben geleken, als het geen diepgrondelijk accoord was geweest : de absolute overgave aan het gekleurde, primitief rijke regionalisme, in Nederlandsche terminologie overgebracht : aan het Volendammisme. Al moet ik onmiddellijk opmerken, dat ik hiermede, om mijn idee te verscherpen, de entiteit Vlaamsch regionalisme enger maak dan ze in werkelijkheid bij Claes en Timmermans is.

     Maar Volendammisme verklaart duidelijk de begrippen export-literatuur en Vlaamsche leutigheid, die soms aan de werken van Claes en Timmermans worden gehecht.

De buitenlanders vinden Volendam nog leuker dan de landgenooten, die een zwak hebben voor aartsvaderlijke traditie en overlevering. En zoo ook — vinden zij Lier en Sichem, de Volendamsche literatuur-stadjes, de ideale letterkundige pleisterplaatsen. Men kan niet zeggen, dat de toeristen, die Volendam opzoeken, vóór alles het verlangen hebben om gansch het hart van Nederland te voelen kloppen. Wat niet wil zeggen, dat dit het doel van elk toerisme zou moeten zijn. Uitspanning, ontspanning, eenvoudige en vriendelijke lust hebben hun rechten. Men vindt ze overvloedig in de boeken van Timmermans en Claes, boeken zonder zwaarwichtige of diepzinnige problemen, of als er ook problemen in voorkomen, dan toch in een weinig ingewikkelde toedracht, met de directheid, den gang en de kleur van volksverhalen, het optimisme van goede Vlaamsche kermissen, den fleurigen levenslust van guitige snaken.

     Timmermans en Claes zijn trouwens het best waar zij zich tot dien Vlaamschen levenslust beperken, waar zij een onuitroeibaar paganisme met een allesbehalve puriteinsch volksgeloof in een ronde levensaanvaarding laten samengaan. Pallieter heeft tal van intellectueelen een stortbad hezorgrt, al zijn er eenigen, die 't hem erg kwalijk beginnen te nemen, zooals ze dien snaak van een Witte niet voordurend voor hun voeten dulden. Brueghel, Sint Franciscus daarentegen hebben een te groote innerlijke structuur om in de handen van Timmermans niet zoodanig in te krimpen, dat hun opsiering tot een volksprent niet verbergen kan hoe zij beneden hun waarachtig formaat blijven.

     Wat mij vooral van mystisch huwelijk tusschen Claes en Timmermans doet spreken is het verschijnsel, dat vaak bij getrouwde lui te constateeren valt : de bruid eindigt met op menig punt op den bruidegom te lijken. Zoo wandelen in Kobeke evenals in Timmermans' Harp van Sint Franciscus een heeleboel kloosterbroeders. Welnu, velen daarvan zouden van dezelfde orde, soort en familie kunnen zijn, van den godvruchtigen, maar toch koddigen volksstand. Uit Kobeke kan men zonder hinder Broeder Zeem of broeder Patatje in De Harp van Sint Franciscus laten overstappen, terwijl Broeder Jeneverstruik of Broer Hoed uit de Harp in Kobeke hun stuk zouden staan.

     Nochtans zijn er tusschen Timmermans en Claes grondige verschillen van accent, — ik doel hier niet op het Liersch en Sichemsch dialect, waaruit zij beiden alle sappige woorden met wellust in hun proza, verwerken. — grondige verschillen van visie en temperament.

Zoo heeft Timmermans een frappante poëtische begaafdheid en een beeldend vermogen, die beslist zijn eigen merk dragen. Zijn zintuigelijke rijkdom is groot en het is voorzeker zijn sterkte er zoo plastisch te kunnen van getuigen. "Op drij dagen had Gommeer een pijp doorgerookt, van dat blinkend bruin-zwart lijk een kastanje", leest ge in Pijpen Toebak en zulke suggestieve vergelijkingen staan op elke pagina. Of is het niet Timmermansiaansch beeldend sterk te schrijven over een nijdige vrouw : "hare wonden waren lijk hondenbeten"?

     De novellen, die hij in Pijp en Toebak heeft bijeengebracht, zijn overigens van verschillende waarde : van de onbeduidendste tot de smakelijkste en de meest humoristische, — humoristische met een gezelligen monkel, brokkelig van teekening en lijn, maar fel gekleurd — tusschen het Geheim der Wilgen en De lange steenen pijp ligt een gansche schaal van verhalen van diverse beteekenis. Ik blijf absoluut gesloten voor den kinderlijk-poëtischen opzet van het Geheim der Wilgen. Een wilg in een rij ontvangt in zijn knoestige holte geregeld de brieven en wederbrieven van twee geliefden, tot op den dag, dat de man, "dweper der liefde", verkiest de geliefde nooit meer te schrijven en ze ook niet te ontmoeten om zijn liefde ongerept beter te bewaren.

     Daartegenover staat als goed geslaagd het verhaal van den "primus voor het langste moren of rootten", die door zijn hartstocht den ondergang nabij wordt gebracht en dan moeizaam de helling weer opklimt. In andere verhalen kan alleen de kleurige vertelling verbloemen, dat de inhoud louter anecdotisch is.

     Ook in Kobeke van Ernest Claes is de anecdotische inslag niet gering. Men wordt het telkens gewaar, dat in Ernest Claes de kwajongen, de snaaksche Witte niet sterven kan en dat hij er zijn vreugde aan heeft wanneer de grappenmakers, de stroopers, de wildemannen, de partij der brave Hendriken en der zedemeesters beetnemen. In een Kempisch dorp wordt Kobeke geboren als zoon van zoo'n grappenmaker en zoo'n dagelijks geplaagden kwezel.

     Hij groeit op als een straatbengel, ontdekt zijn van moeder geërfden hang naar hemelsche deugden en wordt Broeder in een Kempisch klooster, waarvoor hij een lief buurmeisje, dat van hem houdt, ter zijde laat staan. Ten slotte houdt hij het in het klooster niet uit, beproeft nog als een soort leekenheilige een stichtend leven te leiden onder onbekenden, maar is gelukkig weer in het Kempisch geboortehuis te belanden, bij moeder, vader, en het naburig lief meisje. Veel conventioneels wordt hier door vroolijke typeering vergoed.

     Kobeke is een verre na-neef van Teirlinck's Johan Doxa, waarin de figuur van den potsierlijken doolaar en dulder echter pakkender is uitgeteekend. Kobeke verbleekt soms onder de milieuschildering en niet het minst onder de schildering van zijn medebroeders in het klooster. Slechts terloops teeken ik aan dat er kloosterbroeders gevonden worden om die schildering niet zeer eerbiedig te vinden, maar het goed en kwaad dat Ernest Claes uitschrijft kan men bezwaarlijk als diabolisch beschouwen.

     Hij keert geen ingewikkelde harten binnenstbuiten; veeleer laat hij wat welwillend kattekwaad en grappen uithalen, een processie van den goeden weg brengen, de serre van den pastoor vernielen, een strooper-hatenden pater in een strik vallen, wat telkens met geuren en kleuren wordt verteld. Het is alles een deugnieterij zonder verdorvenheid, zooals de deugd hier zonder diep menschelijken strijd wordt beoefend. Het is, trots alle kattekwaad, speelsch, leutig zonder verstrekkende gevoelens en intenties van eenvoudige luitjes uit de Kempen, die in een eigen pastorale kleur worden gezet. Het is gezellige regionale kunst, — en die als dusdanig bestemd is om over de grenzen te gaan.

**********