Felix Timmermans en de Vlaamsche Naam.

Rede namens de Nederlandschen Cultuurraad gehouden bij de overhandiging van de

Rembrandtprijs voor 1942.

     Op tweeërlei bezwaar is in verloop van tijd het werk van Timmermans gestuit : het eene bezwaar was er een van ethischen, het andere een van aesthetischen aard. De eerste tegenwerping berustte op den zedelijken grond van het nationaal gevoel. De kunst van Timmermans maakte men er een verwijt van, door haar bijzondere geaardheid Vlaanderen in de wereld tot een voorwerp te maken van verstrooiing, van verlustiging, ja van spot en dat was krenkend voor Vlaanderens eer.

     De ernst van een bedenking als deze zal wel niemand ontgaan. Het gaat hier om niets anders, dan om de vermeende schennis van het innigste wezen van een volk, om een aantasten van zijn binnenste en innerlijkste front, dat voor de sterkte van zijn front naarbuiten, naar het woord van Wilhelm Pleyer, den dichter-strijder uit Sudetenland, beslissend is.

     Het is evenwel moeilijk, de gegrondheid van deze opwerping toe te geven. Ook voor wie ze nooit lieten gelden, staat één ding vast : een groot dichter kan zich niet onttrekken aan de magie van den politieken droom; waar de dichter onder haar betoovering staat, daar staat hij op den vasten grond van zijn zending; waar hij er onvatbaar voor is, waar is er daar sprake nog van zending? Ach, daar is hij ver van zijn grootheid verwijderd!

     Degenen die zich kantten tegen Timmermans verloren wel zeer uit het oog, dat ook deze dichter, bewust of onbewust, op zijn minst gezegd zich op grensgebieden der magische politieke kracht beweegt, die onmiskenbaar ook in hem werkte en werkt. Het volstaat hier te wijzen op zijn Ezel Boudewijn, waar het dierenepos in dienst wordt gesteld van de Vlaamsche gedachte, te letten ook op een uitlating als die in de Familie Hernat over den «wakken zevenslager», die de Belgische Omwenteling geweest is. Zoowel in den aanvang van zijn werk als op het punt, waar het thans aan toe is gekomen, is de zin waarneembaar voor de politieke tragedie van dit land : hij omspant dit werk, ja hij spant het als geheel.

     Veelal echter is men over de caricaturen gevallen in zijn verhalen, in zijn romans. Hierdoor vooral heeft hij het tegenkamp het felst tegen zich ingenomen. Hierdoor zou hij Vlaanderen een ondienst hebben bewezen, wat hem zoo hartstochtelijk verweten werd.

De galerij van zonderlingen die zijn werk bevolken, deze steen des aanstoots, is evenwel maar klein bier vergeleken met de drommen spitsboeven en schurken, die naar leven en bedrijf staan uitgebeeld bij Grimmelshausen. Zoo zag het er dus uit in het Duitschland van na den Dertigjarigen Oorlog, volgens den Simplicissimus. Zou Leibniz, de vader van het uit den ondergang opstaande en opzijzende Duitschland, ooit op de gedachte zijn gekomen er den dichter een verwijt van te maken, dit vaak mensch-onteerend tafereel te hebben opgehangen van zijn vaderland? De dichter, hij heete dan Crimmelshausen of Timmermans, staat onder de wet van den wil tot echtheid, of men zich over de uitwerkselen belgt of niet! In de vlijmende critiek van de kleine stad in de Familie Hernat, dit boek der kleine en groote hartstochten, zal men den sleutel van Timmermans' houding vinden.

     Leerzaam is ook wat hij schreef over de verknochtheid van humor en tragiek. Als jonge man kreeg hij op zijn weg, nog voor hij er een schrede van beteekenis op had gezet, van Hugo Verriest het woord mede : « Pas daar begint de humor, waar er iets mankeert ». En wat er aan mankeerde aan de menschen, zegt Timmermans, de eerste, die dat heeft gezien en zich dat ook eigen heeft gemaakt, was Breughel: «vandaar dat zijn werk, van zoo machtige tragiek vervuld, zulk een vreugde uitstraalt! » De humor wil het pessimisme overwinnen; maar kijken wij den dichter op de vingeren, dan merken wij, dat de humor het pessimisme slechts overbrugt. Of de dichter zelf er zich van bewust is al dan niet : eronder, in de diepte, blijft het zitten, mede als het wezenlijke. Hoe zou anders een werk te verklaren zijn als de Hernat, waar de dichter alle gestalten, de een voor, de ander na, zoovele als hij er oproept, knakt naar lijf en ziel, ze stortend in de pijn van schade? Tusschen de Vijf Zinnen en de Zeven Doodzonden voltrekt zich het werk van Timmermans, van den Pallieter tot den Hernat.

Het ooft smaken wij, wij smaken ook de asch. Hier wriemelt een wereld, naar de wereld, die door het oog gaat, leven ingeblazen met den demonischen geest van een Breughel en een Hieronymus Bosch.

     Maar de verwerpers van deze kunst bleven hardnekkig. Zij konden zich niet met het gevoel verzoenen van Vlaanderens geschonden faam. Zij klaagden den meester aan van den Humor! Zoo het waar mocht zijn, dat de wereld zich uit Timmermans wel degelijk van Vlaanderen de voorstelling heeft gevormd, die hen ergert, waar dan de fout? De fout ligt bij Vlaanderen zelf : had Vlaanderen in dezen tijd mannen gehad, die daden hadden verricht, waarvan de roem de wereld vervuld had, het had een postvatten van zulk een scheef beeld door zijn ontstentenis zelf onmogelijk gemaakt. Het andere, uit deze ergernis gerezen bezwaar, was een aesthetisch bezwaar. Men onderschatte de onweerstaanbare kracht van het leven, die den dichter zijn typen opdrong; men begon te spreken bij de overstelpende rij van figuren en het stramien der toestanden, waar de dichter zijn humor op botvierde, van een eenzijdigen kijk op menschen en dingen, van cliché's. Afgezien van de miskenning van den onstuitbaren wasdom van Timmermans' humor, waardoor het bezwaar op zichzelf reeds twijfelachtig wordt, ziet men hierbij een verschijnsel over het hoofd, dat, wanneer de dichterlijke ader niet is uitgeput met één boek, bijna optreedt als een wet. De groote verhalers, Cervantes, Grimmelshausen, raken het niet moe, vervolgstukken te schrijven, waarvan het eerste werk, het succesboek, de aanloop, de prikkel is. Onder die vervolgstukken zijn er verlengstukken en dat is ook zoo bij Timmermans. Maar zoo zijn die groote getimmerten ontstaan uit het samenstel hunner gezamenlijke werken, uit wier gebinten de eenheid van hun persoonlijkheid naar voren treedt, uit wier onverbroken verband de eerste grondslag van het inzicht zich vormt.

     Een andere bron van dwaling was de overschatting van de beteekenis der aesthetische waardeering voor de ontsluiting van het wezen van den dichter, dat toch eerst pas wordt onthuld in zijn verworteling in de gemeenschap, in de strooming van haar geest en bloed. Hier is een ander onverbreekbaar verband, met het eerste samenvloeiend.

     Richt men hierop het oog, vraagt men bij Timmermans naar den samenhang van gemeenschap en dichter, zoo moet wel de graad van zijn omvademing treffen. Zijn werk, ontsproten aan de volksgemeenschap, wordt erdoor gedragen, het ademt en leeft erin, het brengt er een visie van, maar de volle omvatting is het er niet van. Daar is de kleine stad, de kleine burgerij met in het geestelijke haar kleine en hoogere orden, haar begijnen, de nieuwbakken adel, de boer ook, gezien met het oog van den kleinen burger, die in Vlaanderen een oorspronkelijke verschijning is met een nog weinig verzwakten landelijken inslag. Daar is ook een geïdealiseerd, gestileerd, arcadisch landschap, het Nethedal, waar slechts klare beken vloeien, waar zich idyllische oevers in spiegelen, nergens verleelijkt, nergens vervuild door de goten der industrie. In een land, waar de beetwortel, deze revolutionnaire plant bij uitnemendheid, zooals hij werd genoemd, den landarbeider geleidt tot de industrie, schrijft een dichter in den loop van vele jaren, in een tijdperk, dat het tijdperk is der machine en der techniek, een omvangrijk werk, waarin de industrie-arbeider geheel ontbreekt, dat dezen gewichtigen sector links laat liggen van 's volks arbeid.

     Des te indrukwekkender is het land van den boer, dat hij oproept in den Boerenpsalm, waarin hij ook hier de bronnen laat wellen, die hij ginds zag opspringen in het Derde Rijk. Want de wereld van dezen dichter is geen beloken wereld. Hij is zoon van een grensland, dat open ligt naar alle vier windstreken met een niet begevende assimileerende kracht. Ook dit aspect van Vlaanderen is vastgehouden. Zijn Hernat komt uit Hongarije, zooals Conscience van vaders zijde uit Bourgondië komt, zooals de Bergmann's uit Nassau, de Rodenbach's uit Hessen komen, Hansen uit Denemarken, Joe English uit Ierland. De wijde wereld buiten Vlaanderens palen heeft evenwel min vat op hem dan de ingewortelde trek, overal woekerend in zijn werk, sleutel waarin het is geschreven, de hang tot de geteekenden uit Vlaanderens nedergang. Zijn verkreukte stumpers zijn in het licht van zijn visie afgelijnde figuren van een maar al te bittere werkelijkheid.

     Tot deze Vlaamsche smalheid hebben ontwikkelingen der Geschiedenis den grondslag gelegd. Haar voorwaarden liggen in het Vlaanderen besloten, dat met den Westfaalschen Vrede het oude Vlaanderen heeft afgelost: niet meer een cultuurland, het oude cultuurland, maar braakland, maar gebroken land. Uit de groote stroomingen, die de tijden beheerschten, gestooten, vastgeklonken in een engheid, waar het zich moeizaam uit opricht, waaruit het te ontkomen poogt langs de dwaalpaden der verfransching, langs de wegen, die leiden naar het Noorden, naar het Oosten, is het weliswaar in de deugd verbleven van zijn levensdrift, maar als een parabel geeft het gesprek, dat Timmermans den schoenlapper Karleman met Leopold den Tweeden laat voeren over het Olifantenkerkhof, de maat aan van Vlaanderens radeloosheid in het verkeer met de dragers der politiek, groteske van zijn politieke ontoereikendheid.

     Het is een der opmerkelijkste zijden van het werk van Timmermans, dat het telkens weer uitwijst, hoe diep de tijd van den Barok, de zeventiende eeuw, waarin Vlaanderens lot voor drie eeuwen werd bezegeld, zijn stempel op dit land heeft gedrukt. De monniken vullen dit werk, zooals zij drie eeuwen lang straten en wegen in dit rijkbekloosterde land gevuld hebben. De Harp van Franciscus hangt in de atmosfeer der wonderverhalen van hostiën en schaapherders, waar de Spaansche aartshertogen de kapellen en miraculeuze heiligdommen in oprichtten, waar Timmermans' drollige stoeten nog ter beevaart gaan. Zijn grootste zondaars grijpen in hun nood naar het gouden boeksken van Thomas à Kernpis.

Het geestelijke fluidum der Moderne Devotie waart nog gelaten door dit land.

     Bij alle verenging van horizon in het werkdadige leven heeft de kleine burgerij dezer eeuw, wat ook haar tekort mag zijn geweest, mede door de gezonde biologische kracht, die in haar huisde, Vlaanderen in stand en zijn wezen en uiting Germaansch gehouden. Aan haar is het te danken, dat er een kamp is geweest voor Vlaanderen, dat er in dezen kamp menschen hebben geleefd met een lotgeval. Wat er geroerd heeft in dezen stand, treffend heeft Timmermans het uitdoor ons niet gewaardeerd als een werk der literatuur, het beteekende meer voor ons. Het beteekende een ruimer ademen, een terugvinden van den weg naar de krachten der natuur, een weerzien met een land, dat tegen ons had moeten vechten, maar wiens bloed met denzelfden polsslag als het onze sloeg! En van een latere generatie getuigt Dr van de Wiele in zijn studie over de verspreiding van het werk van Timmermans in Duitschland, dat de Pallieter door de jeugd, die Hitler's vanen volgde, bij de kampvuren werd gezegd. Men moet het slechts zien in zijn ware gedaante tegen zijn werkelijken achtergrond, in zijn ware spanning.

     Timmermans is een man van spanningen. Reeds zijn eerste werk vertoont duidelijk de structuur van zijn wezen, dat er een van reacties is. Een vinnige, uitbundige reactie is de Pallieter op de donkere krachten van zijn occultistische Schemeringen van den Dood.

Boek na boek is daarna gevolgd. Als één geheel beschouwd, laat zijn werk het eigenste wisselspel zien tusschen de volksche ziel der gemeenschap, zwaar met barokke elementen betrokken, en zijn vermeesterenden humor, die in verheerlijking de levensspanning vertolkt.

     Een tweede kracht, die Vlaanderen heeft rechtgehouden, is de Vlaamsche vrouw. Het is geen toeval, dat het werk van Timmermans een hymne is op de Vlaamsche vrouw. Niet altijd vernemen wij elegische tonen, als waar zijn vrouwen Marieken heeten, of Cecilia, of Symphorosa. Daar is ook de Vlaamsche virago: Fien uit de Boerenpsalm, moeder der geslachten als het volk zelf, of die Lucie van den Heikant, met den smidsvloek op de lippen, ruwe bolster, allerteederste kern. De vrouwen van Timmermans zijn Kempische vrouwen.

Zij zijn het gaafste, het rijkste erfdeel van zijn Kempisch bloed. De Kempische vrouw heeft hij een onvergankelijke gedenkzuil gesticht, zooals Stendhal reeds voor hem er de vluchtige voorafteekening misschien van gaf in zijn Anneken van Zolder uit de campagne van Waterloo.

     Al te dikwijls heeft men in Timmermans den man gezien van één boek.

Menig voorbehoud is uit het op zichzelf alleen plaatsen van den Pallieter te verklaren.

Welk uitzonderlijk lot viel dit ééne stralende werk ten deel! Hoe weinig werken slagen erin, door te dringen tot de breede menigte. Hoe zeldzaam alleen reeds in het eigen land, laat staan ook daarbuiten in drie wereldtalen. Over Duitschland veroverde het de wereld, maar Duitschland veroverde het uit eigen kracht. Hierin verschilt de Pallieter zeer van De Coster's Tijl Uilenspiegel, die in Duitschland mede op het voorwerk van Schiller en Goethe over de Nederlandsche oorlogen — Abfall der Vereinigten Niederlande, Don Carlos, Egmont — op het voorwerk ook van Beethoven kon teren.

     Het Germaansche kernland nam den Pallieter in zich op. Hoe het hiertoe kwam, daar gaf Adolf von Hatzfeld in een terugblik de verklaring van : «Toen het boek Pallieter na den Wereldoorlog in het Duitsch verscheen, werd dit boek gelezen en dat zij, door het «Erdnahe» daarin geboeid, er de spreuken aan ontleende, gesproken bij den aanvang van haar dagtaak, bij het hijschen in den morgen van de Hakenkruisvlag. Zoo was Vlaanderen op Duitschlands lippen, lag Duitschland open voor den Vlaamschen Naam, zoo bereidde Timmermans mede den voedbodem voor, voor de receptie van de Vlaamsche Gedachte in de Rijksgedachte.

     Let men op den invloed van Timmermans' werk in Duitschland en in de wereld, dan blijkt die aanzienlijker dan die van Streuvels. Hierin zit geen waardemeter voor beide meesters. Maar het doet uitkomen, dat na Conscience, en meer dan Conscience, Timmermans de baanbreker van den Vlaamschen Naam in de wereld is geweest.

Zeker, heftige critiek in het eigen land heeft zijn werk uitgelokt. Alleen werken van ongemeene beteekenis overkomt dit. De bezwaren van deze critiek waren betrekkelijk, haar grondstellingen hachelijk, haar aandrift evenwel gezond. Zij maande tot bezinning, leidde tot opheldering en bij slot van rekening bouwde zij Vlaanderen mede op.

*****