|
MET VERHAAL VAN EEN VERTALINGxml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />
DE HARP VAN SINT-FRANCISCUS
door Daniël Lemmens
Vorig jaar, in 1996, verscheen in Knack een reeks bijdragen over F. Timmermans door hoofdredacteur Frans Verleyen. Deze werden nu gebundeld en uitgegeven onder de titel De gezonken goudvis, Felix Timmermans en de Moderne Tijd. In zijn inleiding vertelt Verleyen hoe hij - een paar jaar geleden - in het buitenhuis van zijn vrienden belandde en toevallig tussen strips en een handleiding voor de verzorging van kamerplanten een oud exemplaar vond van De harp van Sint-Franciscus. Omdat het die avond zo regende ging hij vroeg naar bed met wat kranten en die "Harp". "Die nacht las ik. In volle jaren negentig wel honderd bladzijden uit de Harp. Hun schoonheid bracht me uit evenwicht. Waarom had ik dat allemaal chirurgisch verwijderd uit mijn hersenen en vervangen door Updike Böll of zelfs Len Deighton?" verwoordde de hoofdredacteur. In diezelfde jaren negentig ben ik, evenals de kritische Verleyen, op zoek gegaan naar Franciscus die Timmermans op zijn harp liet spelen en natrilde in de vertaling van C. Melloy.
Beide literatoren voelden zich aangetrokken tot Franciscus die in hun persoonlijk leven zowel als in hun literair werk zo een belangrijke rol zou spelen.
"Van in zijn kinderjaren had onze Pa een grote verering voor Sint Franciscus en een stil verlangen naar Italië", vertelde Lia, de oudste dochter in haar boek Mijn vader. Die verering voor Sint Franciscus en de bewondering voor Italië had hij van zijn grootvader. Als Derde Ordeling vertelde hij vaak over die schone heilige uit Italië, het land van over de bergen, waar het heel het jaar door goed weer was en waar de appelsienen groeiden....
Van toen af kreeg ik goesting om dat land eens te zien...".
Ook C. Melloy werd reeds als jongeling gegrepen door de figuur van Franciscus zoals hij het aangeeft in zijn werkje La paix d'Assise :
"Sans doute Poverello était déjà mon saint préfère, depuis ce jour de mon adolescence ou je découvris les Fioretti, je s'avais plus cessé de l'admirer, d'écouter ses leçons, sans user adopter sa logique si terriblement rigoureuse qu'elle passe pour encore sublime, une folie..".
Om het landschap te bewonderen, te beleven en om de geest van deze bijzondere heilige op te snuiven maakten zowel Timmermans als Melloy een reis naar Italië. Daar leert Timmermans don - later mgr. - Pronti kennen waarmee hij vriendschap sluit voor gans zijn leven. Diezelfde Pronti zal later, door bemiddeling van Timmermans, Camille Melloy behulpzaam zijn op zijn reis naar Assisi. Naar aanleiding van de 700ste verjaardag van het overlijden van de heilige schreef Timmermans in de Maasbode Het hovenierken Gods, een soort feestgroet, een lyrische verheerlijking van de heilige, die "mirakelen zweet en staat te daveren met 42 graden Godskoorts.". Ook publiceert hij zijn reisdagboek Naar waar de appelsienen groeien.
Van zijn kant schreef C. Melloy een tweetal bijdragen over De Heilige Franciscus aan de bronnen
van het geluk I en II dat tezelfdertijd uitgegeven werd in het Frans "Saint François aux sources du bonheur", het boek La paix d'Assise en voorjongeren Jongleur de Dieu.
In die atmosfeer van de herbronning aan het ideaal van Franciscus ontstond de Pelgrimsidee waarvan een aantal jongeren waaronder F. Timmermans, Flor Van Reeth en E. Van der Hal!en droomden. Ze wilden de christene solidariteit onder de katholieke kunstenaars in nieuwe banen leiden. Hun patroon werd natuurlijk de H. Franciscus. Die beweging lag volledig in de lijn van het spiritueel en religieus renouveau dat zich o.m. manifesteerde bij G.K. Chesterton, Jacques Maritain, Leon Bloy, Papini, Jörgensen en Van Eeden. C. Melloy was hiervan ook een grote voorstander. Had hij reeds jaren vroeger Le beau réveil niet gepubliceerd?
Hun diepe bewondering en verering zongen F. Timmermans en C. Melloy uit in hun gezamenlijk meesterwerk De harp van Sint Franciscus, La harpe de Saint François.
Gedurende vier jaar heeft F. Timmermans zich nagenoeg geconcentreerd op het schrijven van deze roman die hij grondig had voorbereid. Terwijl Felix ijverig aan zijn Franciscus werkt, beveelt C. Melloy zich reeds aan in een brief van 8 September '28 om enige vertalingen te doen i.v.m. dat werk.
"Later zou ik me gaarne aanbevelen om enige bladzijden van uw leven van Sint-Franciscus in het fransch over te zetten, en te publiceren met een inleiding over uwe kunst in het tijdschrift Les Lettres te Parijs waaraan ik regelmatig meewerk".
Felix was bezeten door deze heilige.
Tussen het schrijven door tekende, schilderde en etste hij Franciscus. De ene keer schilderde hij hem in olieverf met stigmata, dan expressionistisch met grote handen van de arbeid, dan weer achter glas, biddend met het hoofd in de handen. Hij ontwierp ook een reeks taferelen van het Franciscus-verhaal voor een kalender. De gedachte aan en de boodschap van Fr. liet hem niet los.
Over de vorderingen van zijn werk houdt hij C. Melloy goed op de hoogte :
"Heb het thans veel te druk. Tot mijn Franciscus voltooid is, leef ik gaarne wat afgezonderd van de buitenwereld".
en een andere keer:
"Als Sint-Franciscus veerdig is, wipt hij bij u binnen.".
Wanneer het boek beëindigd is spreekt Timmermans onmiddellijk over een vertaling (25.03.32).
"Franciscus is af. Als hij gedrukt is stuur ik U eenen. We zullen in Frankrijk eens proberen. Ik zou graag hebben dat gij hem vertaalt".
Al vlug blijkt dat ook anderen geïnteresseerd zijn in een Franse vertaling. Wanneer Mil Lambrechts, de secretaris van Timmermans, datzelfde jaar aan Melloy een luxe-exemplaar van De Harp zendt, meldt hij:
"Van Wellens en Godenne een voorstel gehad om Franciscus te vertalen en uit te geven. Afwijzend geantwoord.".
en in een volgende brief van Felix
"Ik heb geen verdere overeenkomsten gesloten met Rex en vertrouw u ten volle de vertaling van Franciscus toe, ik weet dat de arme in goede handen is.".
Wanneer C. Melloy reeds volop aan de vertaling bezig is krijgt ook de uitgever van Timmermans' werken Van Kampen uit Amsterdam een aanbod van een zekere Jean Bonhomme van Parijs :
"De belangstelling voor uitheemsche meesters is op het oogenblik in Frankrijk zeer levendig en het lijkt mij dat de verspreiding van een meesterwerk als dit boek in de fransche taal niet alleen uit geestelijk oogpunt maar ook litterair en materieel een succes kan beteekenen.
Mocht door de auteur of door U tot de vertaling van dit boek worden besloten dan bied ik U gaarne mijn diensten aan om het geheel of gedeeltelijk in samenwerking met andere te vertalen".
Hierbij voegt de briefschrijver de vertaling van het eerste hoofdstuk van De Harp waarover F Timmermans aan C. Melloy schrijft :
"Ge kunt alzoo zien hoe hij dat lapt. Ik denk dat gij dat beter zult doen.".
Ook een Elzasser pastoor vraagt aan Felix om aan de vertaling te mogen beginnen. Dus aan voorstellen is er geen tekort. Timmermans moedigt Camille aan door te werken :
"Werk maar rustig voort aan de vertaling van Franciscus en breng er de wijzigingen en aanpassingen aan toe die ge nodig oordeelt om het genietbaar te maken voor net franslezend publiek.".
Dat C Melloy ijverig aan het vertalen is vernemen we uit zijn brief van 16.11.32 aan Mil Lambrechts:
"Ik ben inderdaad beslist aan het vertalen; maar ik kan er slechts een paar avonden maximum per week aan besteden, hoor! Ik heb nog maar 36 blz. af en er zijn er over de 300! Nu, indien Felix het zoo graag wilt en niet te haastig is, dan is t mij goed, en 'k zal de vertolking zoo goed verzorgen als t maar kan.".
In de lente 1933 is Melloy zo goed als klaar met zijn vertaling en Timmermans nodigt hem uit naar Lier.
"t Is nu toch vacantie, kom dan eens tot in Lier zoo de gelegenheid zich aanbiedt, dan kunnen we eens praten over Franciscus en allerlei".
Na het bezoek van Melloy schrijft Timmermans hem op 9 juni 1933 :
"Proficiat voor dat reuzenwerk met de vertaling van Franciscus. Kuis hem nu eens netjes op en weldra wandelt hij op Franse voeten. En ik geloof in zijn succes want ik heb groot vertrouwen in de degelijkheid van uw werk.".
Eindelijk is het vertaalwerk beëindigd. In een brief van 2de Sinksendag 1933 stort C. Melloy even zijn hart uit.
"Het zal u misschien genoegen doen te vernemen dat uw Franciscus in bet fransch vertaald is..." "... 12 schrijfboeken boordevol - zo ongeveer tienduizend regels. 'k zou t voor niemand doen hoor, dan voor u, maar t spijt me niet, ik heb er toch schoon kunst-genot aan beleefd. Nu moet ik nog het eertje likken. Het fijne werk is dat, zeer delicaat en gewichtig. Ik zou willen dat het boek in de smaak van de fransche lezers vallen. Nu, dat wikken en wegen, dat polijsten, is nog een kunst-taak. Maar dan kom het saaie werk. Heel dien rommel doen 'kloppen' - in 3 exemplaren minstens; - en dan de "démarche" bij de Parijzer uitgever. Geen lachspel.".
Aan de lectuur van die vertaling beleeft F. Timmermans echt plezier :
"Ik heb geprobeerd in mijn boek met arme menschenwoorden den grooten arme te huldigen, te vereeren en te doen benaderen. Ik wou er niet alleen een vertelsel, maar ook een lied van maken. Geen lied dat de mond zingt, maar dat in het hart van de lezer speelt en neuriet. Hier en daar ben ik er tevreden van, maar in uw boek ben ik overal tevreden van. Het is muziek! Uwe vertaling heeft mijn boek geholpen, het rijker en schooner gemaakt.
Ik dank U, ik dank U, en 'k blijf U danken!".
Nu is het van belang een uitgever te vinden en het boek zo vlug mogelijk op de markt te brengen.
C. Melloy had daarvoor reeds aan F. Timmermans gevraagd een lijstje te maken met zijn uitgegeven werken alsook de vertalingen met hun oplage. Op die manier wilden ze bewijzen dat F. Timmermans niet zomaar een gewone schrijver is, en dat zijn boeken in de vreemde ook succes hebben. Hun beider voorkeur ging uit naar uitgever Grasset te Parijs.
Begin 1934 wijst deze uitgeverij het voorstel af, zo vernemen we uit een brief van F. Timmermans aan C. Melloy
"Hierbij stuur ik u de beleefde en vleiende afwijzing van Grasset weer. Het is in alle geval toch een aanmoediging om links en rechts nog eens te proberen. En klaar komt het toch!".
Enkele jaren later (1938) zal deze uitgeverij uit Parijs toch een vertaling van Timmermans uitgeven, namelijk Pieter Breugel. . Het is echt niet zo eenvoudig een gepaste uitgever te vinden. Felix is hierover toch wat ontgoocheld. Camille Melloy blijft aandringen :
"Het is toch mijn schuld niet als uw Franciscus nog te Parijs zijn zonnelied niet aanheft. Ik heb er zooveel uren aan gewerkt - met plezier, trouwens, - en Grasset vindt mijn vertaling zeer goed; hij heeft nog eens het ontwerp uwer uitgaaf onderzocht maar schrijft mij nu weer dat het in de huidige omstandigheden een waagspel zou zijn. Ik wacht nu maar de uitslag bij den uitgever die mij spontaan om mijn vertaling heeft gevraagd. Lukt het daar niet, dan probeer ik bij Spes - een flinke firma - en dan.... t Is om de pijp aan Maarten te geven. Dat is een miserie, den dag van vandaag, te Parijs een uitgever te vinden. Was 't maar uit het Duitsch, Deensch of Russisch vertaald! Maar uit t Nederlandsch! Dat kennen ze niet: daar wordt niet om gevraagd. t Is noch de waarde van uw werk, noch de degelijkheid van mijn vertaling die In t spel is, maar "wie zal het lezen?". Zoo staan de zaken te Parijs. Teveel schrijvers en te weinig trok. Natuurlijk zou ik mijn vertaling seffens kunnen doen aanvaarden in de "Collection Durendal" (15.000 abonnementen) maar dat zou financieel niet zeer veel opbrengen, Ik zou liever uw boek te Parijs zien verschijnen: dan drongt ge door in fransche middens waar men weinig of niets van u heeft gelezen".
Zowel voor Timmermans als voor Melloy gaan er maanden voorbij zonder dat er schot komt in de zaak en op 8 mei 1934 schrijft Timmermans het volgende :
"Met Franciscus zoudt ge u eens kunnen wenden tot Ghéon om hem het handschrift te laten lezen. Hij zou u misschien ook een inschikkelijk uitgever aan de hand kunnen doen.".
Timmermans had namelijk in 1927 het werk van Ghéon als Le jeu de notre dame et la vallée des anges" vertaald als O.L. Vrouw in de doornkens. En deze aanbeveling blijkt resultaat te hebben.
Via het boek Mijn Vader van Lia Timmermans vernemen we dat Ghéon het werk liet lezen aan cultuurfilosoof Maritain. Deze was enthousiast en zorgde er zelf voor dat de Harp bij een geschikte uitgever terecht kwam.
Eindelijk scheen er licht in de duisternis want in oktober 1934 kon Melloy melden dat het boek gaat verschijnen. Timmermans reageert hierop onmiddellijk :
"Uw brief van 18 oktober dat Franciscus ook op zijn harp in t Fransch zal zingen heeft mij zeer gelukkig gemaakt. Meer dan een groot lot want dat is geen verdienste. Verscheidene letterkundigen hebben u via mijn persoontje een stralend proficiat gewenscht om het stuk dat in La Revue Generale verschenen is o. a. Gaston Heux, Baron Firmin van den Bosch, en vele Vlamingen. Ik verwacht dan ook een goeden gang van St-Franciscus in la douce France".
In 1935 verschijnt La Harpe de Saint François te Parijs bij Bloud et Gay in de befaamde reeks Ars
et fides. Hierover is F. Timmermans zeer verheugd en spreekt dat uit in een dankbrief aan C. Melloy :
"Ik moet nu maar niets anders doen dan "dank U, dank U!" zeggen. Zooveel hebt gij voor mij gedaan, zoo schoon hebt gij voor mij gewerkt, U opgeofferd uit liefde en genegenheid voor mijn boek De Harp van St Franciscus! Dat hebt gij schoon vertaald, daar hebt gij een nieuwe schepping van gemaakt, als twee broers nevens elkander. Camille, ik dank U, uit gansch mijn hart, al mijne vreugd waait naar u, al mijne fierheid kap ik door en 'k geef U d'helff en nog!".
Het is de gewoonte bij het verschijnen van een nieuw boek dit aan te bieden aan vrienden en bekenden. Dit wil ook F. Timmermans en vraagt daarom aan Camille Melloy :
"Aan wie moet ik die schoone vertaling zenden? Ik heb gedacht aan Claudel (consul), Maeterlinck, Ghéon, Brochet, Maritain, Marie Gevers, Firmin van den Bosch, Raoul Plus, Francis Jammes. Kent gij nog andere?".
Zoals u ziet, een pleiade bekende namen uit de Franse literatuur die tot de kennissenkring van C. Melloy en F. Timmermans behoren. En de reactie bleef niet uit. F. van den Bosch, met wie Timmermans de Scriptores Catholica stichtte laat hem weten:
"Mon cher ami, je voudrais que I auteur comme te traducteur de la Harpe de St. François sache combien j'ai approuve la haute valeur littéraire, I' originale présentation de vie et toute la savoureuse et imagée résonance de cette uvre. Saint François doit être content de vous deux à qui j'envoie mes cordiales félicitations et mes meilleurs souvenirs."...
Ook de bekende Franse schrijfster Marie Noël uit haar diepe bewondering voor het werk.
Het boek werd goed onthaald, het werd in meer dan 10 talen w.o. het Japans, Koreaans en Chinees
verder vertaald. Ook financieel werd het een succes. In een brief van 5 juli 1936 zegt C. Melloy aan Timmermans:
"Ik heb de rekening ontvangen van Bloud et Gay : procent op den verkoop van La Harpe de Sint-François, tot op 31 december 1936, 1.128 frs (fransche fr.) waarvan de helft u toekomt.
Dus 564 fr.fr. = 1.097 belgische fr- Ik laat die som storten op uw P.C.R.".
Bij opzoekingen in het archief van C. Melloy vonden we ook nog correspondentie over de auteursrechten terug die gevoerd werd tussen pater Theodore De Paepe, broer van Melloy, L. A. Aspeslag, echtgenoot van Lia Timmermans en de uitgeverij B!oud et Gay van Parijs (periode 1958-62), dus meer dan 20 jaar na het eerste verschijnen. Hieruit vernemen we dat voor de periode 1/1/57 tot 31/12/59 nog 38.600 fr. werd uitgekeerd voor de helft aan de broer van Melloy en de andere helft voor mevr. Timmermans.
In 1959 werd het boek nog herdrukt op 5000 exemplaren en verscheen er bovendien nog een pocketuitgave.
Om moeilijkheden met de uitgeverij te regelen ondernam de heer Aspeslag een reis naar Parijs. in 1962 gaf pater Theodore hem de volmacht alles rechtstreeks met de uitgever te regelen wat betrekking heeft op auteursrecht, heruitgeven en de eventuele vertaling van de Franse editie van de Harp.
Het Franciscusboek van Timmermans en Melloy is tot op onze dagen nog niet vergeten. Lia Timmermans verklaarde ons dat bij haar vroeger reizen naar Assisi het boek nog als warme broodjes verkocht werd aan toeristen en bedevaarders. Diezelfde ervaring hadden de deelnemers van de Italië reizen van de Timmermanskring. Jan Lambin bezocht een paar jaar geleden de middeleeuwse basiliek Sainte Madeleine in Vézelay en was verheugd in de boekenstand de Franse vertaling van de Harp te vinden.
In de Franciscus literatuur bekleedt deze roman van Timmermans en de vertating ervan door Melloy een aparte plaats. Het boek werd met veel ambitie geschreven, met de meeste zorg bestudeerd en uitgewerkt, met de meeste liefde vertaald en met de meeste caritas uitgegeven.
Was het niet zijn meesterwerk het behoort zeker tot de betere werken van Timmermans.
***********
|
Ik ben Mon Van den heuvel
