Tristan und Isolde is een opera in drie aktes van Richard Wagner.
Het libretto, geschreven door de componist, is grotendeels gebaseerd op een liefdesdrama van Gottfried von Straßburg.
Het werd gecomponeerd tussen 1856 and 1859 en beleefde zijn première in München op 10 juni 1865 met Hans von Bülow als dirigent.
Het wordt beschouwd als een van de hoogtepunten van het operarepertoire.
Tristan is kenmerkend voor Wagners vooruitstrevende gebruik van chromatiek, tonaliteit en het gebruik van niet-harmonische tonen.
De opera was zeer invloedrijk en inspireerde componisten als Gustav Mahler, Richard Strauss, Karol Szymanowski, Alban Berg en Arnold Schoenberg.
Met dit werk werd gebroken met de tot dan toe gebruikelijke harmonie en tonaliteit en het was maatgevend voor de verdere ontwikkeling van de klassieke muziek later.

In 1849 zag Wagner zich gedwongen zijn positie als dirigent aan de Sächsische Staatsoper op te geven, omdat hij werd gezocht door de autoriteiten vanwege zijn deelname aan de onsuccesvolle Mei-Revolutie in Dresden.
Hij liet zijn vrouw, Minna, achter in Dresden, en vluchtte naar Zürich.
Daar, in 1852, ontmoette hij de welvarende zijdehandelaar Otto Wesendonck.
Wesendonck werd een aanhanger en mecenas van Wagner, terwijl zijn vrouw, Mathilde, Wagners muze werd.
Hoewel Wagner werkte aan Der Ring des Nibelungen, raakte hij gefascineerd door de legende van Tristan en Isolde.

Volgens zijn autobiografie, Mein Leben, besloot Wagner de Tristanlegende op muziek te zetten omdat zijn vriend, Karl Ritter, bezig was met een dramatische versie van datzelfde werk.
Naar Wagners mening had Ritter te weinig nadruk gelegd op de "diepe tragiek" en te veel op de avontuurlijke aspecten van het verhaal. Daarnaast

"kwam het voor een deel door de ernstige stemming waarin Schopenhauer mij deed verkeren, die mij ertoe dreef een geëxalteerde uitdrukking van het wezen daarvan te vinden. Daartoe besloot ik mij te gaan bezighouden met de Tristan en Isolde".

In een brief aan Franz Liszt, 16 december 1854, maakte Wagner melding van zijn voornemen de Tristan te gaan schrijven:

"Omdat ik in mijn leven nooit echt het geluk van de liefde ervaren heb, wil ik een gedenkteken oprichten voor deze mooiste aller dromen, een werk waarin deze liefde volledig tot uitdrukking komen kan: ik heb in mijn hoofd een Tristan en Isolde ontworpen, een eenvoudige, maar volbloedige muzikale weergave; met de 'zwarte vlag' die op het einde waait, zal ik mij dan toedekken om — te sterven. —".

In dezelfde brief refereerde hij ook aan Schopenhauer, wiens hoofdgedachte volgens Wagner "de uiteindelijke ontkenning van de wil tot leven" is.