1984 is een boek van de Britse schrijver George Orwell, grotendeels geschreven in 1948 en gepubliceerd op 8 juni 1949.
Het is een beroemde dystopie (dystopie is het tegenovergestelde van een utopie), een visie op de westerse wereld anno 1984, waarin de enkeling ten onder gaat in een volkomen kansloze strijd tegen een totalitair bewind.
Het is een waarschuwing tegen totalitaire regimes, zoals nazi-Duitsland, dat net verslagen was, en Stalins Sovjet-Unie.

Het boek is in het Nederlands vertaald door Halbo C. Kool (1950), en Tinke Davids (1984).

Beroemd is de uitspraak Big brother is watching you.
Big Brother of Grote Broer is de nooit geziene, almachtige leider van het totalitaire bewind in Oceanië, waar Winston Smith, de hoofdpersoon van het boek, woonde.

Het verhaal is een bittere satire op een politiek systeem dat een perfecte greep op het doen en laten van de onderdanen heeft.
De enige politieke partij beheerst de ziel van de mens en dus het hele mechanisme van liefde en haat.
De ideologie van deze partij heet ENGSOC.
Hoewel deze oorspronkelijk een socialistisch ideaal nastreefde, is van dit ideaal na de revolutie niets overgebleven.
Hierbij zij opgemerkt dat zowel de bolsjewieken/stalinisten als de nazi's zichzelf (nationaal-)socialisten noemden.

Een kenmerkende uitspraak is dan ook: "Freedom is the freedom to say that two plus two make four. If that is granted, all else follows."
Het gaat erom dat de Partij kan zeggen dat twee plus twee vijf is, en dat de gehele geschiedenis in de archieven veranderd wordt, alsof ze nooit anders geweest is.
Een paar partijslogans uit het boek zijn:

• Oorlog is vrede (war is peace)
• Vrijheid is slavernij (freedom is slavery)
• Onwetendheid is kracht (ignorance is strength)

George Orwell weet dit met een heel heldere argumentering een kern van waarheid mee te geven.
Verder zijn er de verschillende ministeries met hun opvallende namen: het Ministerie van Vrede houdt zich bezig met oorlogvoering, het Ministerie van Waarheid verricht geschiedvervalsing in de staatsarchieven om te zorgen dat de Partij altijd perfecte voorspellingen doet, het Ministerie van Welvaart (Engels: "plenty") distribueert levensmiddelen en draagt zorg voor een laag levenspeil en het Ministerie van Liefde houdt zich bezig met totalitaire controle, straffen, en martelen zodat alle onderdanen toegewijde volgelingen van Big Brother worden als ze dat al niet zijn.

Een van de middelen waarmee de Partij de greep op de burgers probeert te houden is een nieuwe taal: Nieuwspraak (in het originele Engelse boek als 'Newspeak' aangeduid).
Nieuwspraak is een extreem gecomprimeerde vorm van de Engelse taal, waarin de Partij ervoor heeft gezorgd dat alle woorden die een negatieve werking voor haar zouden kunnen hebben, zijn geschrapt of een andere betekenis gekregen hebben.
Het onder woorden brengen van 'misdenk' (Nieuwspraak voor 'onjuiste meningen') wordt hiermee bij voorbaat onmogelijk gemaakt.

1984 is daarmee ook een boek over taal en semantiek.
Wanneer woorden hun betekenis verliezen en mensen niet over voldoende woorden beschikken om hun gedachten uit te kunnen drukken, kunnen zij niet alleen niet meer spreken maar ook niet meer denken.

Het regime weet in het boek zelfs in het hoofd van de hoofdpersoon door te dringen, en hem van de Staat en Partij te laten houden. Gedrag wordt volledig voorgeprogrammeerd.
Romantische krachten als liefde en tradities worden volledig uitgewist.
Een zeer grimmige parallel wordt getrokken met Stalins Rusland.
Big Brother zou voor Jozef Stalin kunnen doorgaan, Emmanuel Goldstein voor Leon Trotski.
Op een gegeven moment komt de hoofdpersoon oude bekenden tegen in de gevangenis, waarvan sommigen zelfs zijn verraden door hun eigen kinderen (ook dit kwam voor in Stalins Rusland. Het betreffende kind kreeg hiervoor direct een onderscheiding).

De lezer zal niets meer voor waar aan kunnen nemen.
Is de oorlog wel werkelijk aan de gang, of schiet de regering zelf de raketten af om de bevolking gedwee te houden? Is het boek van Goldstein wel werkelijk van Goldstein? Bestaan Big Brother en Emmanuel Goldstein wel? De hoofdpersoon leeft als in een (nare) droom.

De ideeën in het boek staan niet helemaal los van de werkelijkheid.
In de jaren dat Orwell als verslaggever in de verschillende oorlogen in die tijd heeft gewerkt, merkte hij met regelmaat op dat de pers soms een dubbele agenda heeft, en schrijfsels als waarheid brengt die helemaal niet gebeurd zijn.
In het voorwoord van zijn boek Animal Farm schreef hij over de persvrijheid in Engeland die sterk te wensen overliet, en waarschuwde hij voor totalitaristische tendenzen die hij waarnam.
Dat de linkse intellectuelen, de mensen bij uitstek die vrijheden zouden moeten bewaken, heulden met het totalitarisme van de Sovjet-Unie, waar juist de vrijheden onder vuur lagen, beangstigde hem.
Het publiceren van Animal Farm, dat een kritische kijk heeft op de Sovjet-Unie, zou hem ook de nodige moeite hebben gekost.
Het voorwoord van Animal Farm is pas ergens in de jaren zeventig verschenen.

De troosteloze en kleurloze levensomstandigheden in het boek 1984 zijn niet alleen door de Sovjet-Unie, maar ook door het uiterst sobere naoorlogse Engeland geïnspireerd.
In Engeland waren levensmiddelen en kleding tot 1953 gerantsoeneerd.