Geschiedenis  
Het gebied kwam in de 2de eeuw v.C. in de Romeinse invloedssfeer. Na de Romeinse tijd werd het in de 6de eeuw een Longobardisch hertogdom en in de 8ste eeuw een Frankisch markgraafschap. Het oostelijk deel kwam via de graven van Görz in 1500 aan de Habsburgers, het westelijk in 1420 aan Venetië. In 1797 werd het geheel Oostenrijks; in 1866 kreeg Italië het westelijk en in 1918 het oostelijk deel, dat het in 1947 aan Joegoslavië moest afstaan. De hierbij ontstane geschilpunten over het gebied rond Triëst werden opgelost bij het Akkoord van Osimo, 1975.
Sedert de 2de eeuw n.C. zijn in het gebied aardbevingen geregistreerd. Tot de zwaarste van de 20ste eeuw behoort de catastrofe van mei 1976.
Cividale del Friuli    ▲
Cividale del Friuli ligt in de provincie Udine, aan de Natisone.
Dit middeleeuws aandoende stadje was in de Romeinse tijd een belangrijk municipium: stad waarvan de inwoners het Romeinse burgerrecht bezaten. Het heette destijds Forum lulii. Van de 6de tot de 8ste eeuw was het de residentie van de Longobardische vorsten, daarna tot 1238 van de patriarchen van Aquileia. Cividale was sedert 1419 Venetiaans. Het is vanwege zijn bouwwerken en musea een van de meest bezienswaardige steden van Friuli.
Dom S. Maria Assunta, Piazza del Duomo
Men heeft eeuwenlang aan deze kerk gebouwd. De oorsprong ligt in 1458, toen men op de ruïne van een Romaansgotische kerk met het werk begon. Vanaf 1502 had Pietro Lombardo de leiding. De kerk, die in 1529 werd gewijd, werd vanaf 1767 in de stijl van de barok verbouwd. Boven het hoofdportaal, aan de binnenzijde, staat een houten ruiterstandbeeld van de in 1617 omgekomen Marcantonio da Manzano. De kerk bezit fraaie altaren van G. Massari, 1686-1766. Het verguldzilveren antependium - voorhangsel voor een altaartafel - van het hoofdaltaar dateert uit het einde van de 12de eeuw. In de linkerkoorkapel hangt een schilderij van Pordenone uit 1539, Noli me tangere. Aan de muur van het linkerzijschip bevindt zich een fraai Romaans houten crucifix uit de l3de eeuw. De ingang tot de crypte, waarin zich het graf bevindt van de in 802 gestorven patriarch Paulinus, ligt rechts van het koor. Vanuit het rechterzijschip bereikt men het buitengewoon interessante Museo Cristiano, waarin zich de fantastische 8ste-eeuwse, achthoekige doopkapel van de patriarch Callixtus bevindt. Van grote kunsthistorische waarde is het marmeren balustradereliëf Op het eveneens zeer beroemde Ratchisaltaar, ook uit de 8ste eeuw, zijn de Visitatie, de Aanbidding van de Drie Koningen en de Hemelvaart van Maria afgebeeld.
Tempietto Longobardo, te bereiken vanaf de Piazzale S. Biagio
Dit 'tempeltje' was eigenlijk een Mariaoratorium. Het is vanwege de architectuur en vooral de authentieke vroegmiddeleeuwse beeldhouw- en schilderkunst een van de belangrijkste monumenten van Friuli. Het is waarschijnlijk ontstaan in de tweede helft van de 8ste eeuw. De buitenzijde is in de loop van de tijd volledig gewijzigd. Het heeft een vierkante grondvorm met een drieschepig sanctuarium, heiligdom, dat aan de oostzijde is toegevoegd. De hoofdruimte is gedekt met graatgewelven. De fraaie zuilen in het sanctuarium hebben voor een deel antieke kapitelen. Het belangrijkste echter zijn de 8ste-eeuwse stucdecoraties die zich boven de fresco's tegen de muren bevinden. Het zijn zes heilige vrouwen in processie, die een fraai versierd rondboogvenster flankeren. Zeer fraai is ook het l5de-eeuwse houten koorgestoelte. In het linkerschip van het sanctuarium bevindt zich de sarcofaag van Piltrudis , de stichteres van de kerk.
Museo Archeologico Nazionale, in het Palazzo Nordis, Piazza del Duomo
In het museum zijn voeghistorische, antieke en Longobardische vondsten tentoongesteld. Bijzondere aandacht verdienen op de begane grond in zaal I ,Romeinse oudheden, o.a. inscripties die betrekking hebben op het Romeinse Forum Iulii; zaal 2, sarcofaag van Gisulf uit de 7de eeuwen resten van een groot vloermozaïek uit de 2de eeuw n.C.; bovenverdieping, zaal 2, de sluier van Beata Benvenuta Boiani uit de l3de eeuw, alsmede antieke grafvondsten; zaal 3, een belangrijke collectie Longobardische kunstnijverheid, o.a. vondsten uit het graf van Gisulf; zaal 4, de Pax van hertog Ursus, een uitnemend voorbeeld van Longobardische edelsmeedkunst uit de 8ste/9de eeuw; het psalter van de H. Elisabeth.